AES salýdyń artyqshylyǵy qandaı? Qaı memleketter atom energetıkasynyń oń nátıjesin kórip otyr? Bul jóninde Ǵylym akademıasyna qarasty Metalýrgıa ınstıtýtynyń sırek kezdesetin elementter zerthanasynyń ınjeneri Ermek Ámiruly Qojamsúgirov aıtyp berdi.
– Qazir qoǵamda AES salý máselesi qyzý talqyǵa salynyp jatyr. Maman retinde sizdiń pikirińizdi bilsek...
– Jeke azamattyq kózqarasym boıynsha, Qazaqstanǵa AES aýadaı qajet. Tek bireýi emes, múmkindik bolsa bolashaqta batys, shyǵys, ońtústik jáne soltústik óńirde tórt stansıa salynýy kerek dep oılaımyn. Mysaly, bir Ońtústik Koreıanyń ózinde 26 atom reaktory jumys isteıdi. Dúnıejúzindegi qýaty jaǵynan eń myqty, eń úlken AES osy elde. Qazir Ońtústik Koreıa turaqty, kepildendirilgen, arzan energıa kóziniń arqasynda damyp keledi. Al AQSH-ta 142 atom reaktory, Japonıada 52 atom reaktory bar. Sol sıaqty Fransıa elektr energıasynyń 80 paıyzdan astamyn AES arqyly qamtamasyz etip otyr. Álemniń damyǵan elderi, áıgili G7, G8-ge kiretin memleketterde atom energetıkasy aıtarlyqtaı joǵary deńgeıde damyǵan. Nege deseńiz, atom energetıkasy memlekettiń ekonomıkalyq damýynyń lokomotıvi. Sondyqtan Qazaqstanda da AES salynsa, ol búkil elimizdiń damý draıveri bola alady. Tipti, AES-tyń arqasynda basqa da óndiristerge jan bitýi ábden múmkin.
– Eger AES salynsa, Qazaqstandy energetıkalyq qaýipsizdikpen tutastaı qamtamasyz ete me?
– Elimizde keńes odaǵy kezinde Aqtaý qalasynda dúnıejúzindegi birinshi reaktor iske qosylǵan. Áýelgide Fort-SHevchenko qalasyndaǵy BN 350 reaktory, keıin ony Mańǵystaý energıa kombınaty dep atady. Bul eksperımentaldy reaktor talaı jyl eshqandaı aqaýsyz jumys istedi. Biraq nelikten halyq radıofobıadan ajyramaı otyr? Alaıda, elimizdiń táýelsiz memleket bolǵanyna 30 jyldan asty. Qazaqstan ýran, munaı, mys, myrysh óndirýde kóshbasshy elge aınalǵan. Osynyń bárin ıgerip otyrǵanda, nege AES-ti basqara almasqa? Halyqtyń boıyndaǵy úreı men qorqynyshqa sebep – Hırosımadaǵy, Fýkýsımadaǵy, Chernobyldaǵy apatty oqıǵa. Eger biz qaýipsizdik erejesi men talabyn saqtasaq, AES te paıdalanýǵa berilgen ýaqyttan bastap sońǵy merzimge deıin eshbir aqaýsyz jumys isteıdi. Tipti, rektorlar mejeli ýaqyttan keıin de qosymsha 20-30 jyl isteı beredi. Demek, Qazaqstan elektr energıa óndirýden ǵana emes, qaýipsizdik, óndiris mádenıeti, mamandardyń ıntellektýal deńgeıi jóninen de kóshbasshy bola alady. Elimizde búginde eki ǵylymı-sharýashylyq reaktory bar. Onyń bireýi Kýrchatov qalasynda, endi biri Almaty mańyndaǵy Iadrolyq fızıka ınstıtýtynda. Biz qazirge deıin osy reaktorlarmen jumys istep keldik qoı. Al endi turaqty, arzan elektr qýatyn óndiretin AES salynsa, tilin biletin mamandar bar. Qazir jyl saıyn elimizden shetelge fızıka, hımıa, matematıka salasynyń, ıaǵnı naqty ǵylym mamandary ketip jatyr. Jyl saıyn elimizden shamamen 20 myń maman shetelge jol tartady. Eger AES salyp, atom energetıkasyna qatysty ınfraqurylymdy damytsaq, bul mamandar óz elimizde qalyp, aıanbaı jumys isteıtin edi. Sonaý 1990 jyldardyń basynda zańger men ekonomıs mamandardy ǵana daıyndaı berdik. Sonyń saldarynan búkil óndiris toqtap qaldy. AES iske qosylsa, ıadrolyq fızıka, hımıa, energetıka salasyna qyzyǵatyn jastar qatary artatyny sózsiz. Sonda ǵana ǵylym damyp, alǵa órleıdi. Jastar – bizdiń bolashaǵymyz. Memleket olardyń elimizde qalýyna jaǵdaı jasap, qarjylyq, materıaldyq, áleýmettik áleýetin jaqsartýyna kóńil bólýi kerek.
– Qazir elimiz jylý men qýat kózin JEO arqyly qamtamasyz etip otyr. Biraq bıyl qysta Ekibastuzda bolǵan apat halyqty ábigerge saldy. Alaıda, AES salynǵanǵa deıin qandaı balama energıa kózin damytýǵa bolady?
– Bul másele de ózekti. Elimiz dekarbanızasıa boıynsha Parıj kelisimine qol qoısa da, ázirge kómirtegiden qutylý ońaıǵa soqpaıdy. Shyn máninde, kómir jaǵatyn JEO-da da jumys isteıtin ınjener AES-te de isteı alady. Ekeýinde de bir generator. Bir aıyrmashylyǵy, JEO-da kómir, al reaktorda ızotopty ýran bolady.
Bizde kún, jel balama energıa kózin damytý qolǵa alynǵan. Biraq onyń jaǵymdy jáne jaǵymsyz tusy bar. Bizde únemi jel turmaıdy. Tórt mezgildiń aýa raıy da basqa. Sondyqtan da jel generatory turaqty energıamen qamtamasyz ete almaıdy. Týra osy másele kún generatoryna da qatysty. Qazaqstanda naýryz aıynan tamyz aıyna deıin ortasha eseppen 12 saǵat kún jarqyrap turýy múmkin. Al odan keıin kún kózi kóp shyǵa qoımaıdy. Sondyqtan munyń artyqshylyǵy da, kemshiligi de bar. Jaz kezinde kún panelderi 15-30 gradýsqa deıin isteıdi. Onyń ústine Qazaqstan aýmaǵynda kún radıasıasy joǵary. Bul kún panelin qurtýǵa ákep soǵady. Kún jáne jel balama energıa kóziniń qaýqary men kúshi aýqymdy óndiris oshaqtaryna jetpeıdi. Muny tek shalǵaıda jatqan eldi mekenderdegi mal jáne aýyl sharýashylyǵymen aınalysatyn qojalyqtarǵa paıdalanýǵa bolady. Muzdatqyshty qosýǵa, telefon qýattaýǵa kúshi jetedi. Al mashına jasaý, metalýrgıa zaýyttary úshin AES salý qajet.
- Qazaqstan úshin AES-ty qaı memlekettiń salǵanyn qup kóresiz?
- Bálkim, AES-ty bir emes, konsorsıým retinde birneshe memleket salǵan durys shyǵar. Óziniń elinde atom stansıasyn salyp, nátıjesin kórip júrgen vendordy tańdaýymyz kerek. Bul máseleni elimizdiń energetık sarapshylary zerttep, zerdelep negizgi krıterıılerdi esepke alyp, joǵary jaqqa jetkizýi qajet. Bizde bul salanyń búge-shigesin biletin mamandar jetkilikti. Máselen, ár eldiń reaktorynyń qýaty ártúrli. Reaktor tańdaý úkimetaralyq mámile men MAGATE usynysy arqyly qabyldanatyny sózsiz. Dese de, atom energetıka salasynda turaqty, kem degende 50 jyldaı jumys istep kele jatqan eldiń vendoryna toqtalýymyz tıis.
- Mamandar AES sońǵy úlgidegi býyn rektory arqyly jumys isteıdi degendi aıtady. Desek te, jurttyń boıyndaǵy úreı men qorqynyshty qalaı seıiltýge bolady?
- AES-tyń bolashaqtaǵy jetistigi men paıdasy jaıynda kóbirek aıta berýimiz kerek. Eger turǵyndar osy taqyryp aıasynda molynan aqparattanyp, bilimge qanyqsa, atom energetıkasynyń artyqshylyǵyn túsinetin edi. Bizdiń qoǵamda, ásirese áleýmettik jelide tekserilmegen, jalǵan aqparatty taratýshylar kóp. Keritartpalyq pen boıkúıezdikten arylmasaq, ilgeri baspaımyz. Menińshe, kópti jańylystyratyn, arandatýshy pikir qalyptastyratyn blogerlerdi, komersıalyq emes uıym ókilderin azamattyq jaýapkershilikke tartý kerek sıaqty. Olar mysal retinde Fýkýsımadaǵy jarylysty, Chernobyldaǵy apatty ǵana aıtady da, biraq álemde 50-60 jyldan beri úzdiksiz jumys istep kele jatqan AES-ter jaıynda tilge tıek etpeıdi. Eger turaqty jumys istep, elin energıa kózimen qamtyp keletin AES týraly shynaıy aqparat berilse, turǵyndarda da kúmándi oı qalmas edi. Taǵy bir aıta keterligi, AES jaıynda osy saladan habary bar mamandardyń ǵana pikirine qulaq asý kerek.
- Qazaqstan ýran óndirý boıynsha álemde birinshi orynda tur. Desek te, muny óz ıgiligimizge jarata almaı otyrǵanymyz ókinishti. Osy turǵyda ne aıtasyz?
- Málimetterge súıensek, elimiz jylyna shamamen 20 myń tonna tabıǵı ýran óndiredi eken. Onyń bári eksport saýdasyna ketip jatyr. Biz bıdaı ósirip, unǵa aınaldyryp, naýbaıhanalarǵa jiberip, nan pisiremiz. Nan – as atasy. Al bıdaıdy eksportqa shyǵarsaq, olar ónim óndirip ózimizge satady. Eger ýrandy bıdaımen salystyrsaq, biz ýrandy arzanǵa satyp, nátıjesinde paıdasyn kórmeımiz. Sebebi, ýrandy shıkizat kúıinde satamyz. Mysaly, Qazaqstan mamandarynyń áleýetiniń arqasynda ýrandy ózimizde qaıta óńdesek, ǵylymǵa engizsek, onda ýran quny da joǵary bolady. 1 myń tonna tabıǵı ýrannyń ekvıvalenti 100 paıyzdyq 16 mln tonna kómirdi quraıdy. Eń arzan kokstyń tonnasy – 500-600 AQSH dollary. Al 1 myń tonna ýrandy 100 dollardan 100 mln dollarǵa satamyz. Biz ortasha eseppen 20 myń tonna tabıǵı ýran óndirsek, Qazaqstan muny 2 mlrd AQSH dollaryna satady. Demek, árbir myń tonna ýran 16 mln tonna kómirdi almastyrsa, sonda 20 myń tonna ýran 320 mln tonna kómirdi almastyra alady. Eger Qazaqstan ýrandy shartty túrde kokstyń baǵasymen satsa, onda 320 mln koks 196 mlrd dollarǵa baǵalanady. Sonda Qazaqstan búdjeti jylyna 35-36 mlrl dollarǵa tolysatyn edi. Kórdińiz be, biz ýrandy shıkizat retinde eki ese arzan baǵaǵa satyp júrmiz. Qanshama tabıǵı baılyqty joǵaltyp otyrmyz. Ýran qory kóp degende 30-40 jylǵa jetetin shyǵar, sosyn onyń da túbi kórinedi. Eger AES bolsa, ózimizde shyǵatyn tabıǵı ýrandy elektr kózin óndirýge paıdalanyp, ıgiligin kóretin edik. Ýranymyz bar kezde óz AES-imiz de bolýy kerek. Sodan keıin halyq onyń elimiz úshin qandaı tabys ákeletinin kóredi.
Aıta ketý kerek, AES 1 kVT elektr energıasymen qosa, 2 kVT jylý óndiredi. Muny shaǵyn qalalardy, jylyjaılardy jylytýǵa tegin berýge bolady. Biz osyndaı múmkindikterden qaǵylyp otyrmyz. AES salsaq, aýyl sharýashylyǵy, ónerkásip oryndary, temirjol, joǵary bilim, ǵylym damıdy. Qazaqstan ultynyń ózin baǵalaý arqyly bedeli artady. Ol úshin shıkizat satýdy azaıtyp, ony ǵylymı turǵyda ónim alýǵa paıdalanýymyz qajet. Qazaqstannan kólemi jaǵynan eki ese kishi Ózbekstanda 2 atom stansıasyn salyp jatyr. Bolashaqta AES arqyly ekonomıkada, bilim men ǵylymda, áleýmettik salada joǵary deńgeıge jetedi. Qytaı Halyq respýblıkasy da 30-ǵa jýyq atom rektoryn salýdy qolǵa aldy. Bul el bir jylda 4 mıllıard tonna kómir jaǵady eken. Bul degenimiz ekologıanyń lastaný deńgeıiniń joǵary ekendigin kórsetedi. Al AES – jasyl energetıkaǵa jatady. Esesine, Qazaqstan temirdi de, ýrandy da, munaıdy da shıkizat kúıinde satýda. Demek, elimizdiń energetıkalyq qaýipsizdigin nyǵaıtatyn – atom energetıkasy. «Elimizde tabıǵı ýran óndiremiz. Sonyń arqasynda AES salyp, jemisin kórip jatyrmyz» deıtindeı tarıh paraqtary ashylatyny sózsiz.
Suhbatyńyzǵa raqmet!
