Danıar Sadykov[/caption]
Orta Azıada orys tiline resmı statýs bergen eki el bar. Biri – Qazaqstan, endi biri – Qyrǵyzstan. Ótkende «aıyr qalpaqty aǵaıyndar orys tilin resmı statýstan aıyrmaq» degen aqparat taraǵan. Osy ras pa ózi? «Qala men Dalaǵa» suhbat bergen belgili qyrǵyz fılology, qoǵam belsendisi Danıar Sadykov «bıliktiń buǵan batyly barmaıdy» deıdi.
– «Qyrǵyz aǵaıyndar orys tiliniń resmı statýsyn joıyp, qyrǵyz tilin damytýǵa basymdyq bermek» degen jańalyqty estip qýanyp qaldyq. Bizdiń qolymyzdan kelmegendi sizder istep, erlik tanyttyńyzdar...
– Siz bizdiń bılik orys tilinen bas tartady dep oılaısyz ba? Joǵa...Mundaıǵa ólse de barmaıdy. Qorqady. Onyń ústine KSRO-nyń jańarǵan úlgisine qosylǵaly jatyrmyz. Eýrazıalyq odaqty aıtamyn. Atambaev aqymaq emes qoı...
Iá,bir joly «qyrǵyz tilin bilmeý kórgensizdik, nadandyq» dedi. Aıtty da qoıdy. Orys tiline resmı statýs berip qoıdyq. Jáne budan jýyr ýaqytta qutyla almaımyz. Kem degende 2020 jylǵa deıin. Ata zańǵa ózgeris engizýge osy ýaqytqa tyıym salynǵan.
Sizderde qalaı bilmedim, biraq bizdegi resmı kezdesýler, konferensıalar basqa da qyrýar is-sharalar basynan aıaǵyna deıin oryssha ótedi. «Bótenderdiń» ortasynda otyrasyń. Amal joq...Balyq basynan shirıdi emes pe?!
– Sizderde de shalaqyrǵyz degen túsinik bar ma?
– Sol shalaqyrǵyzdar ǵoı, álgindeı aqpar shyqqannan keıin orys tilin jata kep qorǵaǵan. Orys tili – olardyń nany.
Bilseńiz, bizde qyrǵyzsha qujat toltyrmaıdy. Múldem. Shynymdy aıtyp otyrmyn. «Áı, nege qyrǵyzsha toltyrmadyń» deseń, álgi resmı statýsqa silteı salady. Joq, silteı salady degenim durys emes, soǵan arqalanyp alǵan. «Zań bar. Al sen aýzyńdy jap» deıdi.
Men qoryqpaımyn. Talap etip, tabandap turyp alamyn. Qabaǵyn túıip, aýzy jybyrlap, tyrysyp qurysyp qalady. Nege? Anyǵy, táýelsizdik alsaq ta «sábettik» ıdeologıa áli ólmegen. Ótkenmen ómir súretinder kóp.
Sizderde qalaı ekenin bilmedim, biraq bizdegi resmı kezdesýler, konferensıalar basqa da qyrýar is-sharalar basynan aıaǵyna deıin oryssha ótedi. «Bótenderdiń» ortasynda otyrasyń. Amal joq...Balyq basynan shirıdi emes pe?!
Ulttyq máselelerge kelgende shydamsyz adammyn. Orys tiline resmı statýstyń qajeti joq deımin. Apyraý, qashanǵy aýzymyzdy býady? Áli qansha kútemiz? 20 álde 30 jyl ma? Belgisiz.
– Bılikte jalpy qoǵamdyq ortada qyrǵyz tiliniń joǵyn joqtap júrgen yqpaldy azamattar bar ma?
– Bar. «Asaba» partıasynyń tóraǵasy Samoorbek Dyıkanov, opozısıalyq depýtat Ravshan Jeenbekovti atap aıtamyn. Alǵashqysy «joǵary oqý oryndarynda orys tilinde bilim alý aqymaqtyq» dedi. Sońǵysy orys tilin qoldanystan múldem alyp tastaýdy usyndy. Biraq, biz áli de azbyz.
Búginge deıin oryssha sóılese de júregi qyrǵyz dep soǵatyn biraz sheneýnikpen áńgimelestim. «Biz bir kezgi KSRO quramyndaǵy bolmasa qazirgi Reseıge táýeldi el emespiz. Biraq, bizdiń bıliktiń ázirgi áreketine qarap bul kúnde jaqyn qaldy ma dep oılaımyn» deımin. Túsingen bolady. Alaıda tárbıeni oryssha alǵasyn qıyn eken. Meniń Qyrǵyzstan tutas qyrǵyzsha sóıleýi kerek degen sózimnen seskenetin bolýy kerek.
Qyrǵyzdyń bótenniń dúnıesin, ózge ulttyń qundylyǵyn tez qabyldap alatyn qasıeti bar. Sonysy unamaıdy. Shyny kerek, KSRO-nyń qulaǵany jaqsy boldy. Áıtpese tildi qoıyp, tegimizden aıyrylyp qalar ma edik. Qazirgi chýkcha, hanty mansı, ıakýttar qusaqty – Mará Petrovna, Ivan Ivanovıch bolyp júrýimiz ǵajap emes edi.
– Mysalǵa, bizde «qazaq tilin úırenýge ne kedergi?» degen saýalǵa árkim ártúrli jaýap beredi. Biraq, kópshiliginiń pikiri jaǵdaı jasalmaǵan degenge saıady. Shyny kerek, soǵan senbeısiń. Qalaı oılaısyz, til úırenýge naqty qandaı jaǵdaı kerek?
– Bizde de sóz kóp. «Qyrǵyzsha nege úırenbeısiń?» deseń, jyrlap ketedi. Sebebin sanap bolmaısyń. Ondaı talaı adamnyń bet-perdesin sypyrǵanmyn. «Qyrǵyz tilin úırengim kelmeıdi dep týra aıtpaısyń ba? Fılosofıa soǵýdyń qajeti qansha?» deımin. Mine, sondaı kezderi kimniń shovınıs ekeni belgili bolady. Ondaılar óziniń qyrǵyz tilin úırengisi kelmeıtinin san túrli sebeppen aqtap baǵady.
Bir parasy mynadaı: ustazdar nashar, ádistemesi jetilmegen, til úırenýge jaǵdaı jasalmaǵan, til komısıasy durys jumys istemeıdi.
Al endi mynaǵan qarańyz: bıyl memlekettik tildi damytýǵa búdjetten 243 mıllıon som bólindi. Endeshe álgilerdiń til úırenýge jaǵdaı jasalmaı otyr degeni ótirik sóz.
Sosyn bylaı deıdi: «Danıar Sadyqov aldymen medısına týraly kitaptardy qyrǵyzshaǵa aýdaryp alyńyz». Túsingenim, olar orysqa, orys álemine qatysy joq dúnıelerdiń kópshiligine jaqtyrmaı qaraıdy. Ásirese, bul qyrǵyz ultyna, qyrǵyz murasyna qatysty bolsa.
Orys halqynda mynadaı kózqaras bar. Bárin biz jasadyq deıdi. Biz bolmasaq medısınalyq termınderdi qyrǵyzdar túsine almas edi deıdi. Byljyraıdy.
Sosyn «orys tiliniń arqasynda adam boldyq. Ony umytsaq erteń orta ǵasyrlarǵa qaıta oralamyz» deıtinder bar. Qyrǵyzdyń beldi ǵalymy Kýlýbek Bokonbaev osylaı depti. İshteı aljyǵan shyǵar dep oıladym. Bul quldyq psıhologıanyń kórinisi emes pe? Solaı ǵoı.
– Degenmen, orys tilin resmı statýstan aıyrý kerek degen usynys qoǵam, ult patrıottary tarapynan qandaı qoldaý tabýy múmkin?
– Shynymdy aıtsam bul aqparattyń qaıdan shyqqanyn bilmeımin. Ǵalymdar aıtty deıdi. Bastamasy durys. Biraq, qyrǵyzstandyq qoǵamdaǵy keıbir arandatýshy toptar muny óz múddesine paıdalanyp ketýi ǵajap emes. Olar erteńgi kúni bizdiń quqymyzdy taptaýda dep shý shyǵarady. Kór de turyńyz. Nege? Aıttym ǵoı, elimizdegi etnıkalyq orystar men ózge de ult ókilderi áli kúnge ótkenmen ómir súredi.
Byltyr bizdiń eldiń asyn iship, jerin basyp júrgen Sergıı Radonejskıı atyndaǵy adam quqyǵyn qorǵaý uıymynyń tóraǵasy Igor Trofımov pen onyń jaqtastary mıtıń uıymdastyrdy. Bılikten orys tilin damytýǵa 243 mıllıon som bólýdi talap etti. Suraǵan joq, talap etti. Qyrǵyz tilin damytýǵa dál osynshama qarjy bóletinin estip qoıǵan ǵoı. Orysqa tán minezben orys tilin taryltyp jatqan «SRÝ» jáne AQSH-tyń memlekettik departamenti dep aıyptady. Kórdińiz be? Bular bárin baǵyp otyr. Ondaılarǵa ot kerek.
Sosyn «orys tiliniń arqasynda adam boldyq. Ony umytsaq erteń orta ǵasyrlarǵa qaıta oralamyz» deıtinder bar. Qyrǵyzdyń beldi ǵalymy Kýlýbek Bokonbaev osylaı depti. İshteı aljyǵan shyǵar dep oıladym. Bul quldyq psıhologıanyń kórinisi emes pe? Solaı ǵoı.
Bilseńiz KSRO kezinde Bishkektegi (ol kezde Frýnze bolatyn) 64 mekteptiń arasynda tek 1 ǵana mektep (!) qyrǵyzsha oqytty. Al partıalyq jıyn-sharlarda eger zalda bir orys otyrsa, jıyn oryssha júrgizilsin degen buıryq bolǵan. Qazir de osy psıhologıa. Ortada jalǵyz orys otyrsa on qyrǵyz sonyń tilinde saırap ketedi.
Til de tiri aǵza. Orystandyrý saıasaty qyrǵyz tilin ólim aldyna ákeldi. Aıttym ǵoı, az bolǵanda qazirgi ıakýttar men chýkchalardyń kúıin kesher me edik. Dál qazir orys tili men qyrǵyz tilin qatar damytý múmkin emes. Sebebi, aldyńǵysy keıingisin belden basyp jatyr. Orys tili ólmeıdi. Ol qalyptasqan til. Ony damytýǵa, keńitýge tıisti týǵan otany bar. Al qyrǵyz tili qaıtpek?
– Áńgimeńizge rahmet!
Áńgimelesken, Dýman BYQAI.
«Qala men Dala» anyqtamasy:
Danıar Sadykov. Qyrǵyzdyń aty ańyzǵa aınalǵan qaıratkeri, Qyrǵyz avtonomıalyq respýblıkasyn qurý úshin kúresken, «Alash Orda» partıasynyń Bishkek fılıalyn basqarǵan, 1938 jyly «kontrrevolúsıoner» retinde aıyptalyp atý jazasyna kesilgen Abdykerım Sydykovtyń nemeresi.
