(«The Washington Post», AQSH)
«Iadrolyq qarý jasaımyz» degen Iran bıligimen bir kelisimge kelgen Batys taǵy alańdaýly. Reseı Tegeranǵa jańa zenıttik-raketalardy satatynyn aıtty.
2010 jyly Reseı búıtpegen bolatyn. Batystyń aldynda uıat bolatynyn, Tegeranǵa salynǵan sanksıalardy qoldaıtynyn aıtyp, atalǵan áskerı keshenderdi saýdalaýdan bas tartqan. Bul joly ne boldy?
AQSH úshin Reseıdiń Iranǵa S-300 raketalaryn tasymaldaýy Vashıngton men Máskeýdiń arasyndaǵy araqatynastyń salqyndap ketkeniniń aıǵaǵy.
Izraıl úshin Reseı áreketi arandatý ári bul eldiń qaýipsizdigine qater tóndiretin qadam. Nege? Bilesiz be? Óıtkeni bul raketalar Irannyń ıadrolyq qarý jasaıtyn ortalyqtaryna soqqy berýge (eger Tegerannyń bul áreketi áshkere bolǵan jaǵdaıda) kedergi keltiredi.
Reseı úshin Iranǵa S-300 raketalaryn satý bólek, basqa mańyzǵa ıe: Reseı halyqaralyq sanksıalar alynǵanǵa deıin ırandyq naryqqa enýdiń tıimdi múmkindigin ýysynan shyǵaryp alǵysy joq.
«Budan birneshe jyl buryn bir dıplomat maǵan: «Amerıkashyl Iran biz úshin ıadrolyq Irannan áldeqaıda qaýipti» degen bolatyn», – deıdi Taıaý Shyǵys boıynsha orys sarapshysy Georgıı Mırskıı.
Aıtýynsha, AQSH Tegeranmen aradaǵy baılanysty jaqsartýǵa áreket etip jatqan tustaǵy qazirgi Kremldiń birden-bir fılosofıasy osy.
«Batyspen jaqyndasqan Iran sózsiz Reseıdiń pozısıasyn álsirete túsedi, – dedi Mırskıı. – Sondyqtan ıadrolyq kelisimshartqa tolyq qol qoıylmaı tura biz eskertpelik soqqy jasaýymyz kerek. Iranǵa senimdi seriktes ekenimizdi jáne aýyr shaqtarda arqa súıeıtin birden bir derjava ekenimizdi dáleldeýimiz qajet».
Iranmen aradaǵy ıadrolyq kelisimge qol qoıylar bolsa, parsy naryǵyna kóz tigip otyrǵan ınvestorlar aqshanyń astynda qalady. Dúnıejúzilik bank jáne Halyqaralyq valúta qorynyń dereginshe, sanksıanyń salmaǵyn sezinip otyrsa da Iran ekonomıkasy álemdegi eń iri 20 ekonomıkanyń sapynda. Ol túrik ekonomıkasynan sál ǵana qalyp tur, al Aýstralıa ekonomıkasynan alda.
Sanksıalar alynatyn kelisimge qol qoıylsa, Irandaǵy munaı-hımıalyq jáne tutynýshylyq naryqqa kirgisi keletinderdiń arasynda talas kúsheıedi.
Reseı neden qorqady?
Iran ekonomıkasynyń aıaǵynan turýy Reseıge tıimsiz. Bul ásirese munaı óńdeý jáne satý salasyna qatysty. Iran munaıy álemdik naryqqa shyqsa, «qara altynnyń» eksporttyq quny arzandary anyq. Al Reseı munaıdyń arqasynda kún kórip otyrǵan el. Eger Iran pen Reseı tabıǵı gaz qorynan álemdik kóshbasshy ekenin eskersek, Eýropa naryǵy úshin talasta olar básekeleske aınalýy múmkin. Buǵan Batystyń birneshe jyl boıy orys gazyn almastyrýdyń balamaly jolyn izdestirip júrgenin alyp qosyńyz.
Degenmen...
Sońǵy 30-35 jylda Máskeý men Tegerandy «Batysqa qarsy turý» atty ortaq is biriktirip keldi. Iran nege Batyspen kúresti? Bul osyndaǵy ıslamdyq júıeniń myqtylyǵynan, ómir súrýge qabilettiliginen boldy. Al Pýtın «AQSH-qa qarsy shyqsam aıbyndy saıasatker bop kórinem» dep oılaıdy.
800 mln. dollardy quraıtyn S-300 raketalaryn tasymaldaý týraly kelisimshartqa taraptar budan 8 jyl buryn qol qoıǵan. Sanksıa sebebinen olardyń tasymaly toqtap qalǵan-tuǵyn. Ázirgi Reseıdiń áreketi «álem Iranmen aradaǵy qarym-qatynasty jaqsartýǵa talpynyp jatqanda, biz de qalys qalmaımyz» degenge saıatyn sıaqty...
Iá, qalys qalmaıtyn túri bar. Máskeý «taýar ornyna – munaı» atty baǵdarlamanyń bar ekenin aıtty. Bul boıynsha Reseı Irannan táýligine 500 mln. barel munaı satyp alyp, ornyna astyq nemese ózge taýarlar ótkizedi. Eger sanksıalar alynar bolsa, qarý-jaraq tasymaldaý jáne atom elektrostansylaryn salý tarapyndaǵy kelisimsharttarǵa jan bitedi. Bul baǵytta reseılik taýar erekshe suranysta...
Orys bıligi S-300 raketalaryn jetkizýge Iran men Batystyń arasyndaǵy kelisim sebep bolǵanyn ashyp aıtqan joq jáne aıtpaýy da múmkin.
«Biz olarǵa satamyz dep ýáde berdik. Biraq, satyp jibergen joqpyz ǵoı. Ýáde berdik. Mundaı qurylǵylardy olardyń terıtorıasyna jetkizý bir kúnniń isi emes. Kalashnıkov avtomattaryn tasymaldaý týraly aıtyp otyrǵan joqpyz», – deıdi orys depýtaty Andreı Klımov.
Iran da qoımaıdy. Bul eldiń qorǵanys mınıstri Iran, Reseı, Qytaı, Úndistan birigip, NATO-ǵa deńgeıles aláns qurý qajettigin aıtty. AQSH/Batys vs Reseı bul teketirestiń sońy nemen aıaqtalar eken...
Karýn Demırdjan
