(«The Washington Post»، اقش)
«يادرولىق قارۋ جاسايمىز» دەگەن يران بيلىگىمەن ءبىر كەلىسىمگە كەلگەن باتىس تاعى الاڭداۋلى. رەسەي تەگەرانعا جاڭا زەنيتتىك-راكەتالاردى ساتاتىنىن ايتتى.
2010 جىلى رەسەي بۇيتپەگەن بولاتىن. باتىستىڭ الدىندا ۇيات بولاتىنىن، تەگەرانعا سالىنعان سانكسيالاردى قولدايتىنىن ايتىپ، اتالعان اسكەري كەشەندەردى ساۋدالاۋدان باس تارتقان. بۇل جولى نە بولدى؟
اقش ءۇشىن رەسەيدىڭ يرانعا س-300 راكەتالارىن تاسىمالداۋى ۆاشينگتون مەن ماسكەۋدىڭ اراسىنداعى اراقاتىناستىڭ سالقىنداپ كەتكەنىنىڭ ايعاعى.
يزرايل ءۇشىن رەسەي ارەكەتى ارانداتۋ ءارى بۇل ەلدىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر توندىرەتىن قادام. نەگە؟ بىلەسىز بە؟ ويتكەنى بۇل راكەتالار يراننىڭ يادرولىق قارۋ جاسايتىن ورتالىقتارىنا سوققى بەرۋگە (ەگەر تەگەراننىڭ بۇل ارەكەتى اشكەرە بولعان جاعدايدا) كەدەرگى كەلتىرەدى.
رەسەي ءۇشىن يرانعا س-300 راكەتالارىن ساتۋ بولەك، باسقا ماڭىزعا يە: رەسەي حالىقارالىق سانكسيالار الىنعانعا دەيىن يراندىق نارىققا ەنۋدىڭ ءتيىمدى مۇمكىندىگىن ۋىسىنان شىعارىپ العىسى جوق.
«بۇدان بىرنەشە جىل بۇرىن ءبىر ديپلومات ماعان: «امەريكاشىل يران ءبىز ءۇشىن يادرولىق يراننان الدەقايدا ءقاۋىپتى» دەگەن بولاتىن»، – دەيدى تاياۋ شىعىس بويىنشا ورىس ساراپشىسى گەورگيي ميرسكيي.
ايتۋىنشا، اقش تەگەرانمەن اراداعى بايلانىستى جاقسارتۋعا ارەكەت ەتىپ جاتقان تۇستاعى قازىرگى كرەملدىڭ بىردەن-بىر فيلوسوفياسى وسى.
«باتىسپەن جاقىنداسقان يران ءسوزسىز رەسەيدىڭ پوزيسياسىن السىرەتە تۇسەدى، – دەدى ميرسكيي. – سوندىقتان يادرولىق كەلىسىمشارتقا تولىق قول قويىلماي تۇرا ءبىز ەسكەرتپەلىك سوققى جاساۋىمىز كەرەك. يرانعا سەنىمدى سەرىكتەس ەكەنىمىزدى جانە اۋىر شاقتاردا ارقا سۇيەيتىن بىردەن ءبىر دەرجاۆا ەكەنىمىزدى دالەلدەۋىمىز قاجەت».
يرانمەن اراداعى يادرولىق كەلىسىمگە قول قويىلار بولسا، پارسى نارىعىنا كوز تىگىپ وتىرعان ينۆەستورلار اقشانىڭ استىندا قالادى. دۇنيەجۇزىلىك بانك جانە حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنىڭ دەرەگىنشە، سانكسيانىڭ سالماعىن سەزىنىپ وتىرسا دا يران ەكونوميكاسى الەمدەگى ەڭ ءىرى 20 ەكونوميكانىڭ ساپىندا. ول تۇرىك ەكونوميكاسىنان ءسال عانا قالىپ تۇر، ال اۋستراليا ەكونوميكاسىنان الدا.
سانكسيالار الىناتىن كەلىسىمگە قول قويىلسا، يرانداعى مۇناي-حيميالىق جانە تۇتىنۋشىلىق نارىققا كىرگىسى كەلەتىندەردىڭ اراسىندا تالاس كۇشەيەدى.
رەسەي نەدەن قورقادى؟
يران ەكونوميكاسىنىڭ اياعىنان تۇرۋى رەسەيگە ءتيىمسىز. بۇل اسىرەسە مۇناي وڭدەۋ جانە ساتۋ سالاسىنا قاتىستى. يران مۇنايى الەمدىك نارىققا شىقسا، «قارا التىننىڭ» ەكسپورتتىق قۇنى ارزاندارى انىق. ال رەسەي مۇنايدىڭ ارقاسىندا كۇن كورىپ وتىرعان ەل. ەگەر يران پەن رەسەي تابيعي گاز قورىنان الەمدىك كوشباسشى ەكەنىن ەسكەرسەك، ەۋروپا نارىعى ءۇشىن تالاستا ولار باسەكەلەسكە اينالۋى مۇمكىن. بۇعان باتىستىڭ بىرنەشە جىل بويى ورىس گازىن الماستىرۋدىڭ بالامالى جولىن ىزدەستىرىپ جۇرگەنىن الىپ قوسىڭىز.
دەگەنمەن...
سوڭعى 30-35 جىلدا ماسكەۋ مەن تەگەراندى «باتىسقا قارسى تۇرۋ» اتتى ورتاق ءىس بىرىكتىرىپ كەلدى. يران نەگە باتىسپەن كۇرەستى؟ بۇل وسىنداعى يسلامدىق جۇيەنىڭ مىقتىلىعىنان، ءومىر سۇرۋگە قابىلەتتىلىگىنەن بولدى. ال پۋتين «اقش-قا قارسى شىقسام ايبىندى ساياساتكەر بوپ كورىنەم» دەپ ويلايدى.
800 ملن. دوللاردى قۇرايتىن س-300 راكەتالارىن تاسىمالداۋ تۋرالى كەلىسىمشارتقا تاراپتار بۇدان 8 جىل بۇرىن قول قويعان. سانكسيا سەبەبىنەن ولاردىڭ تاسىمالى توقتاپ قالعان-تۇعىن. ازىرگى رەسەيدىڭ ارەكەتى «الەم يرانمەن اراداعى قارىم-قاتىناستى جاقسارتۋعا تالپىنىپ جاتقاندا، ءبىز دە قالىس قالمايمىز» دەگەنگە ساياتىن سياقتى...
ءيا، قالىس قالمايتىن ءتۇرى بار. ماسكەۋ «تاۋار ورنىنا – مۇناي» اتتى باعدارلامانىڭ بار ەكەنىن ايتتى. بۇل بويىنشا رەسەي يراننان تاۋلىگىنە 500 ملن. باررەل مۇناي ساتىپ الىپ، ورنىنا استىق نەمەسە وزگە تاۋارلار وتكىزەدى. ەگەر سانكسيالار الىنار بولسا، قارۋ-جاراق تاسىمالداۋ جانە اتوم ەلەكتروستانسىلارىن سالۋ تاراپىنداعى كەلىسىمشارتتارعا جان بىتەدى. بۇل باعىتتا رەسەيلىك تاۋار ەرەكشە سۇرانىستا...
ورىس بيلىگى س-300 راكەتالارىن جەتكىزۋگە يران مەن باتىستىڭ اراسىنداعى كەلىسىم سەبەپ بولعانىن اشىپ ايتقان جوق جانە ايتپاۋى دا مۇمكىن.
«ءبىز ولارعا ساتامىز دەپ ۋادە بەردىك. ءبىراق، ساتىپ جىبەرگەن جوقپىز عوي. ۋادە بەردىك. مۇنداي قۇرىلعىلاردى ولاردىڭ تەرريتورياسىنا جەتكىزۋ ءبىر كۇننىڭ ءىسى ەمەس. كالاشنيكوۆ اۆتوماتتارىن تاسىمالداۋ تۋرالى ايتىپ وتىرعان جوقپىز»، – دەيدى ورىس دەپۋتاتى اندرەي كليموۆ.
يران دا قويمايدى. بۇل ەلدىڭ قورعانىس ءمينيسترى يران، رەسەي، جۇڭگو، ءۇندىستان بىرىگىپ، ناتو-عا دەڭگەيلەس اليانس قۇرۋ قاجەتتىگىن ايتتى. اقش/باتىس vs رەسەي بۇل تەكەتىرەستىڭ سوڭى نەمەن اياقتالار ەكەن...
كارۋن دەميردجان
