31 mamyr asharshylyq pen saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúni. Qyzyl ımperıanyń qolymen jasalǵan 1931-33 jyldaǵy asharshylyq qazaqtyń basyna túsken nebir zulmattan asyp tústi. Osynaý topalańnyń kózi tiri kýágerleri baıandaıtyn «Qyzyldar qyrǵyny» kitabyndaǵy jantúrshigerlik tragedıalardy jarıalaýdy jón dep sheshtik. Sebebi, muny umytýǵa bolmaıdy.
KÓZİM KÓRGEN SUMDYQTAR...
Otyzynshy jyldyń basynan 1935 jyldyń aıaǵyna deıin burynǵy Áýlıeata, qazirgi Jambyl (Taraz) qalasynda zoovettehnıkým dırektory boldym...
1932-33 jylǵy qysta ashyqqan adamdar qalaǵa syımaı ketti. Bulardyń kóbi Sarysý, Talas aýdanynan kelgen.
Qalaǵa jaqyn jerde, Talas ózeniniń oń jaq betinde Sverdlov atyndaǵy qazaq kolhozy, onymen aralasyp jatqan «Krasnaıa zará» degen orys kolhozy bar-tyn. Meni sol jaqtarǵa ýákil etip jiberedi.
Men barǵanda orys kolhozyndaǵy adamdar úı-jaılaryn tastap ketip qalypty. Qazaq kolhozyndaǵy halyqta azyq joq. Aldy ashtan óle bastaǵan. Sol kezde ashyqqan halyq túnde qoraǵa kirip, maldyń san etin kesip áketip júrdi.
Sol qysta kózimmen kórgen jantúrshigerlik birneshe ýaqıǵalardy aıtyp bereıin.
...Bir kúni Sverdlov kolhozyna qaladan úsh adam keldi. Bireýi meni ońasha shaqyryp alyp Almatydan kelgenin, famılıasy Petrov ekenin aıtyp tanysty. Ulty ıakýt eken. Ol menen: «osy aýylda bireý kisi soıyp jepti ǵoı, bilesiń be?», – dedi. Men bilmeıtinimdi aıttym, shynynda da ondaıdy estigen joq edim. Sonsoń ol: «Qazir bir jerdi tintip kóremiz, soıylǵan adamnyń qalǵan eti sol jerde bolý kerek. Káne, solaı baraıyq», – dedi. Ol kezge deıin ólgen kisini kórgen joq edim, sony aıtyp, barmasam qaıtedi dedim. Petrov kúlip: «Qashanǵy kórmeı júresiń», – dedi de meni qoltyqtaı jóneldi.
Aýylsovet, kolhoz bastyǵy, brıgadırler bar bir úıdiń aldyna bardyq Petrov bir-eki jigitke úı aldyndaǵy kúresindi kórsetip «osy jerdi qazyńdar» dedi. Sol jerden jaman tonǵa oraǵan adam súıegi shyǵa keldi, denesi múshelengen, basy denesiniń ústine salynǵan, aýzy yrsıyp, tisteri aqsıyp tur. Erniniń ústinde seldirleý murty, ıeginde shoqsha saqaly bar, jasy qyryq-elý shamasynda. Petrov múshelengen deneni túgendep, júregi men taǵy birdeńelerinen basqasy túgel ekenin aıtyp, akt jasady.
Oqıǵa bylaı bolypty. Merkede Baıandy degen bolys bolǵan. Sonyń jalǵyz balasy ashyqqan soń erterekte osy aýylǵa uzatylǵan apasyn izdep kelse, ol apasy úı-ishimen ashtyqtan qańǵyp ketken eken. Sonsoń apasynyń kórshisi bir áıeldiń úıine qonady...Kelesi kúni ekinshi kórshi áıel taýyǵyn izdep júrip, álgi áıeldiń qorasynyń tesiginen qarasa, úı ıesi áıeldiń adam soıyp jatqanyn kórip, oıbaılap qasha jóneledi. Aýyl adamdary bul isti eshkim bilmesin dep jasyrsa kerek...
...Egis jumysy bastalǵan kóktem kezi. Bir kúni kolhozǵa obkom hatshysy Voskanov degen keledi. Jer batpaq bolǵandyqtan, faeton arbamen kelipti. Sonda aryq tazalap jatqan adamdarǵa qarap, ózi alma jep turyp: «ózderi ash pa, qalaı?» deıtin kórinedi.
Bir kúni egis basynan kele jatqanda aýylsovet tóraǵasy kezdesti. «Anaý shetki aýylda taǵy bireý adam etin jedi degen habar estip, soǵan bara jatyrmyn. Birge baryp anyǵyn bilip qaıtalyq», – dedi.
Shetkerirektegi úılerdiń kóbi qarań qalǵan, tiri jan, ne mal joq, tipti ıtter de qańǵyp ketken. Shetkerirek bir úıge baryp attan tústik. Úı ishi moladaı yzǵarly eken. Úıdiń oń jaq janyna taman kórpe sıaqtanǵan birdeńege oranyp, jasy otyzdar shamasyndaǵy bir jigit jalǵyz jatyr. Saqaly ósken, kózi shúńireıgen. Álsirep áreń jaýap berdi.
Aýylsovet álgi jigitten: «biz bir habar estip kelip otyrmyz, senderdi adam soıdy deıdi, ras pa?» degende, ana jigit azar da bezer boldy. Aýylsovet: «Áı, pálenshe!», – dep jigittiń atyn atady. – Ózińniń jatqan túriń mynaý, qudaıdan jasyrmaǵandy adamnan jasyryp qaıtesiń, shynyńdy aıt. «Toqtyq ne degizbeıdi, ashtyq ne jegizbeıdi?», bul ashtyq jalǵyz seniń ǵana basyńda emes, eldiń bárine kelgen apat qoı» degende ǵana ana jigit biraz kúmiljip baryp: «Sondaı bir is boldy, otaǵasy, qaıteıin, amalym qalmady», – dedi jylamsyrap.
Bolǵan ýaqıǵany jigit demige sóılep aıtyp berdi. Bul jigittiń ertede basqa jaqqa uzatylǵan apasy ashtyqtan qańǵyp tórkinine keledi. Tórkin degende, basqalary ólip, osy inisi qalady. Birte-birte úıdegi azyq taýsylady. Jerlik eshteńe qalmaıdy. Sóıtip otyrǵandarynda qaladan bir baýkespe ury aǵaıyndary kelip qonady. Jeıtin dáneńe joq bári de ash jatady. Erteńgisin apasy aýyl janyndaǵy «Krasnaıa zará» kolhozynyń kartop ekken ornynda qalǵan qutqan túınek bolsa terip keleıin dep jınalyp jatqanda inisi: «Apa, nede bolsa jeıtin birdeńe taýyp qaıt, áıtpese ózińdi soıyp jeımiz», – deıdi.
Apasy túske taman bos qaıtady. «Qaraǵym-aı, jurt túk qoımaǵan eken, eshteńe de taba almadym», deıdi. İnisi: «Endeshe, apa, ózińdi soıamyz», – deıdi. «Qaraǵym, sen aman qalsań bolǵany, seniń jolyńa men qurban», – dep keńirdegin ottyń basyna qaraı soza bergende, sol jerde pyshaǵyn janyp otyrǵan ury áıeldi tamaǵynan pyshaqpen tartyp jiberedi. Sonsoń áıeldiń san etin kesip alyp, úı ıesi ekeýi asyp jeıdi. «Qalǵan eti qaıda?» degenimizde jigit: «Ury qorada qulaǵan jabyndynyń astyna tastadym», – degen dedi. Qoraǵa shyǵyp, jabyndynyń astyn ashyp qaraǵanymyzda, eki san eti kesilgen orta jastardaǵy bir áıeldiń denesi jatqanyn kórdik. Sonsoń aýylsovet adam jınap, áıeldiń denesin kómdirdi...
Osy kúni demograftar sonda qansha adam qyrylǵanynyń sanyna jete almaı júr ǵoı, jetý qıyn da. «Aqtaban shubyryndy» deımiz. «Hırosıma, Nagasakı» deımiz, bul ekeýi de jaýgershiliktiń zardaby ǵoı.
Al myna qyrǵynda adamdar kómýsiz qaldy. Tek Qazaqstanda ǵana emes, asharshylyq Ýkraına, Edil, Kýban jaqtarynda da boldy, biraq olar tap bizdegideı shekten asqan joq.
Halyq osyndaı kúızelip ashtan qyrylyp jatqanda, Stalın munyń bárine búlk etpeı, «sosıalızm qurýdyń shyǵyndary» dedi-aý bir sózinde.
Ǵalym AHMEDOV
(jalǵasy bar)
Smaǵul SÁDÝAQASOV, Alash qaıratkeri:
«Aýyldyń jaǵdaıy tym nasharlap ketti. Aýylǵa komýnıstik prınsıptermen baryp soqtyǵystyq. Bul aýyl tabıǵatyna jat nárse, paıdasynan zıany kóp ekendigin eskermedik...Baı dep aýyl aýqattylaryna jón-josyqsyz qysym kórsetilip jatyr. Olarǵa qarsy kedeılerdi aıdap salyp, túrmege japty...Sovet ókimeti patsha zamanynda salynǵan jolmen ketti...Munyń bar aıyrmashylyǵy – keshegi saýatsyz adamdar búgin bárin japyryp keledi. Muny toqtatpasa bolmaıdy».
Daıyndaǵan, Dýman BYQAI
