Sebebi, ilki dáýirlerden HİH ǵasyrǵa deıin qazaq sheshendik sózderiniń buqaralyq sıpat alýy, quqyqtyq-áleýmettik máselelerdi sheshý barysynda sheshendik ónerdiń damýy, sheshendik sóz mazmunynyń ádildik, eldik, rýhanı kemeldilik sekildi bıik murattarmen astasyp jatýy – bılerdiń qoǵamdyq qyzmetimen tikeleı baılanysty boldy jáne qazaq halqy tarıhynyń ón boıynda sheshen sózimen únemi qatar atalyp, keı tustary ekeýi bir maǵynada da qoldanylyp keldi. Bul da myńdaǵan jyldar boıy halqymyzben birge jasasyp, sanqıly maǵynalyq, formalyq qabattardy boıyna jıǵan, áıtsede táýelsizdikten aırylǵannan keıin túrli taptyq, ıdeologıalyq sebepterge baılanysty mán-mazmuny kómeskilenip, orynsyz «qýdalaýǵa» túsken asa kıeli sózderdiń biri.
[caption id="attachment_26997" align="aligncenter" width="460"]
Mamaı Ahet[/caption]
«Han – qaqpa, halyq – qazyna, batyr – qorǵan,
Molda – súlik áýelden eldi sorǵan.
Sheshen – sheńber bolǵanda, bı – tarazy,
Án – sániń, kúıiń – kórkiń, aqyn – jorǵań...» (Bes ǵasyr jyrlaıdy. – Almaty: Jazýshy, 1989j. 162 bet) – dep jyrlaıdy Janaq aqyn HİH ǵasyrǵa deıingi qazaq qoǵamynyń saıası-áleýmettik jáne turmystyq qurylymyn sýretteıtin shyǵarmasynda. Praktıkalyq mániniń mańyzdylyǵy, qoǵam ómirimen, kúndelikti turmys-tirshilikpen tikeleı baılanysty bolýy – sheshendik sózderdi bılerdiń «el jamaýdaǵy» basty quraly etti.
Halqymyzdyń tarıhynan eleýli oryn alatyn, memlekettigimizdiń basty tiregi bolyp kelgen bıler ınstıtýty da búgingi kúni tyń kózqaras pen jańasha paıymdaýǵa zárý. Ulttyń uıysýyn, bılik pen buqara arasyndaǵy áleýmettik tepe-teńdikti, úılesimdi qamtamasyz etýde ólsheýsiz qyzmet atqarǵan bul júıeniń beldi ókilderi – bıler tarıh ǵylymynan ózine laıyqty baǵasyn áli alǵan joq. Bılerdiń nuqsan kelgen bedeli men abyroıyn arashalaýǵa búgingi tańda jazýshylar men zańger ǵalymdar tarapynan jasalǵan azdy-kópti eńbekter bolmasa, jalpy gýmanıtarlyq ǵylymdar áli de olardyń paıda bolý zańdylyqtaryna, Qazaq memlekettigine sińirgen eńbegine ádil baǵasyn bere almaı-aq keledi. Munyń ártúrli sebepteri boldy desek te, endigi jerde qazaq halqynyń joıylyp ketpeı, ult retinde saqtalyp qalýyna ólsheýsiz qyzmet etken bılerdiń tarıhı roli, olar qurǵan quqyqtyq, saıası-áleýmettik, rýhanı júıelerdiń el tarıhyndaǵy orny jańasha paıymdalýǵa tıis.
Qazaq ádebıettaný, fólklortaný jáne lıngvısıka ǵylymdarynyń meıilinshe damyǵan Keńes kezeńinde «bı» sózine birjaqty teris kózqarastyń qalyptasýy zańdy edi. Ol tusta bul sózdiń taptyq máni, ıdeologıalyq astary basqa tarıhı maǵynalaryn kómeskilep, bılerdiń qyzmetin ádil baǵalaýǵa múmkindik bermedi. «Qazaq tiliniń túsindirme» sózdiginde «BI 1.Daý-janjalǵa bitim aıtyp, tórelik jasaýshy, el ishindegi ádil qazy, rýbasy; 2.Ústemdigi basym ákim, qoja» (Qazaq tiliniń túsindirme sózdigi. – Almaty: Daık-Press. 2008 j. Jalpy redaksıasyn basqarǵan T.Januzaqov. 130 bet) degen túsinikteme berilgen bolatyn. Bul túsinikten sózdiktiń Keńes dáýirinde qalyptasqan maǵynaǵa saı jasalǵany jáne soǵan baılanysty sol kezeńniń taptyq kózqarasynyń salqyny ańǵarylady. Bılerdiń qoǵamdyq qyzmeti men qazaq tarıhyndaǵy roli tek táýelsizdik alǵannan keıingi kezeńde ǵana jańa bir qyrynan sóz bola bastady. 2013 jyly jaryq kórgen «Qazaq sózdiginde» bul uǵymǵa birshama tıanaqty, ádil de tolyq túsinik berilipti:
BI zat. 1. tar. Qazaq qoǵamyndaǵy buryn-sońdy qalyptasqan ádet-ǵuryp, salt-sanany óte jetik biletin, sózge sheshen, ózi zańger, ózi istiń aq-qarasyn aıqyndap, úkimin shyǵaratyn sot. 2. tar. Daýdy dástúrli (tarıhat) jolmen sheshetin, quqyqtyq isti Esim hannyń eski joly, Qasym hannyń qasqa jolymen ıa bolmasa, Jeti jarǵy boıynsha júrgizetin adam. 3. tar. Sheshen, dilmar, batagóı. 4. tar. Bitistirýshi, dıplomat, elshi. 5. tar. Patshalyq Reseıdiń qazaq dalasynda otarshyldyq pıǵylmen júrgizgen quqyqtyq-ákimshilik reformalary saldarynan bılik júıesiniń ózgerýine baılanysty saılamaly jolmen taǵaıyndalǵan bılik ıesi. 6. aýys. Ie, qoja // Ústem, basym. (Qazaq sózdigi (Qazaq tiliniń birtomdyq úlken túsindirme sózdigi) Quras.: N.Ýálı, Sh.Qurmanbaıuly, M.Malbaqov, R.Shoıbekov jáne t.b. – Almaty: «Dáýir» baspasy, 2013. 1488 bet. 232 bet). Bul til biliminde «bı» sóziniń sanqyrly astaryn, tarıhpen bite qaınasyp jatqan tylsymdy maǵynalaryn ǵylymı turǵyda ashýǵa baǵyttalǵan alǵashqy qadam dese bolady.
Táýelsizdik alǵannan keıingi kezeńde kórkem shyǵarmalarda, quqyqtaný salasy men ózge de ǵylymı ádebıetterde «bı» ataýyna qatysty jaǵymdy oı, oń pikirler aıtyla bastady. «Bı ataǵyn alý úshin halyq jınalystarynda sóılep synalyp, ataq-abyroıǵa ıe bolǵan, eldi aýzyna qarata alatyn sheshen, qara qyldy qaq jarǵan ádil, ádet-ǵuryp zańyna jetik bilgir, ata-baba mekenin jaýdan qorǵaıtyn júrekti, áskerı amal-tásilderdi meńgergen daryndy qolbasshy batyr, daý-janjaldardy aqylmen sheshetin oıshyl, áleýmettik zań-joralardy jasaı alatyn zańger, halyqty bılegen handarǵa keńes beretin aqylgóı, ómir tirshiligin tereń zerdelegen fılosof bolý kerek» (Qosymova G. Sheshendik ónerdiń negizderi. – Almaty: Baıanjúrek. 2007. 102 bet). – degen úlgidegi shynaıy ǵylymı pikirler aıtylyp, zertteý jumystary júrgizile bastady. Ǵalym G.Qosymovanyń bul pikirimen kelise otyryp, endigi jerde biz «bı» sóziniń naqtyly uǵymdy bildiretin ereksheligine, tarıhı mánine, termındik sıpatyna nazar aýdarǵymyz keledi.
Qazaq qaýymyndaǵy turmys-tirshiliktiń, memlekettik júıeniń ózgerýine baılanysty qoǵamdyq qyzmetinen, shynaıy maǵynasynan aırylǵan bıler ınstıtýty da, «bı» ataýy da, jyraý, sal, seri, sheshen sekildi tarıh qoınaýynda shań basyp, kómeski tartty. Ózge dástúrler men olardyń ataýlary tek qana tarıh sahnasynan shyǵyp qana qoısa, «bı» men «bıleýshi» túsinigi Keńes dáýirinde qalyptasqan ǵylym úshin «zıandy» sanalyp, taptyq tanymnyń nysanasyna aınaldy, ashyqtan-ashyq qýǵynǵa ushyrady. «Ózi bı, ózi qoja», «Bas-basyna bı bolǵan óńkeı qıqym», t.b. dep keletin turaqty tirkes, maqal-mátel nemese jekelegen aqyn shyǵarmalarynda saqtalǵany bolmasa, «bı» ataýy óziniń leksıkalyq maǵynasynan aıryldy. Bul júıe men ataýlardyń joıylyp ketýin qazaqtardyń derbestiginen aırylýymen, kóshpeli órkenıetten otyryqshylyqqa bet alyp, qundylyqtardyń almasýymen, memleket ishindegi ómir súrý erejeleriniń ózgerýimen túsindirýge bolady.
Qazaq tarıhynda «sheshen» degen anyqtaýyshpen sońǵy ret atalatyn tulǵalardyń biri Dosbolǵa qatysty Máshhúr Júsip mynadaı bir derekti keltiredi:
«Qypshaq Dosbol datqa qartaıyp, naýqas bolyp jatqanda, bolys-bıler kóńilin suraı kelipti. Baısyn degen soqyr bolys, Nurmash degen pushyq bolys, Saýdaǵul degen taz bolys bar eken. Sonda bolystar aıtypty: Datqa-eke, burynǵynyń arty ediń, búginginiń qarty ediń, áldeqalaı bolasyz!? Artyńda qalatuǵyn jandarǵa ne aıtyp ketesiń, ilgeri ótkenderge ne aıtyp barasyń? – depti. Sonda Dosbol: Senderge ne aıtaıyn, zaman senderdiki, jurt senderdiki, óz aqyldaryń ózderińe jetedi. İlgeri ótkenderge aıtyp baratyn sózim mynaý: «Baq degen sender tiri kúnde suńqar edi – elde kimniń basy bıik bolsa, soǵan qonýshy edi. Sol baq qartaıa-qartaıa qarashybyn boldy. Qaıda sasyq bolsa, soǵan qondy – soqyrdyń kózine qondy, pushyqtyń murnyna qondy, tazdyń basyna qondy!» - dep baramyn-daǵy» - depti (M.J.Kópeıuly. Shyǵ. – Pavlodar: EKO, 2013. 13 t. 412 b. 27 b.)
Bul qazaq dalasynda ǵasyrlar boıy saqtalyp kelgen, laıyqty jandardyń bılikke, el isine aralasýyna múmkindik bergen merıtokratıalyq júıeniń buzylýyn qart sheshenniń jerine jetkize aıtqan maǵynasy tereń ǵıbratty áńgimesi bolatyn. Buryn-sońdy halqynyń, kópshiliktiń murat-múddesin barlyǵynan joǵary qoıyp, ar-uıat, ádilet jolynda bastaryn ólimge de tigip, «qara qyldy qaq jaryp» kelgen uly bılerdiń qyzmeti endigi jerde otarlaýshylar úshin kereksiz bolyp qaldy. «Baq degen sender tiri kúnde suńqar edi – elde kimniń basy bıik bolsa, soǵan qonýshy edi» dep, sheshen Tóle, Qazybek, Áıteke, Qarajigit, Baıdaly, Keńgirbaı t.b. syndy elden erek tulǵalardy jazbaı taýyp, solarǵa «eki tizgin, bir shylbyrdy» senip tapsyrǵan kópshiliktiń basynan sol dáýirdiń kelmeske ketkenin ashyna aıtyp otyr.
Esesine, ádiletsiz bolsa da otarlaýshylardyń qalaýyn qaltqysyz qylp etpeı oryndaıtyn máımóńke, óz paıdasy men mansaby jolynda eshteńeden taıynbaıtyn «qolbala bıler» zamanyn Dosbol «Sol baq qartaıa-qartaıa qarashybyn boldy. Qaıda sasyq bolsa, soǵan qondy» dep el ishinen ádildiktiń ketkenin, neǵurlym óz qandasyna qatal, tasbaýyr, paraqor bı-symaqtardyń zamany týǵanyna meńzep otyr. Bul sol dáýirdegi ýaqyt shyndyǵy bolatyn.
Endi «bı» sóziniń shyǵý tórkinine, onyń ýaqyt tezinde qandaı ózgeristerge ushyraǵanyna zer salalyq. «Sheshen» sózi tárizdi «bı», «bek» sózderi de tym erte dáýirlerden, ortaq altaılyq kezeńnen, bálkim odan da burynǵy zamandardan tamyr tartqan leksıkalyq birlik ekeni ańǵarylady. Bı degen qosymsha ataýmen alǵash kisi esimi altaılyqtardyń mıfologıasynda kezdesedi. Bul kóne ańyzdardaǵy adamdar men kıeli rýhtardyń ataýlary qazaqy tanymǵa sonshalyqty jaqyn jáne ıslamǵa deıingi qazaqtardyń táńirlik, baqsylyq túsinikterimen saryndas. Altaılyqtar «Er Tóstik» ertegisinde aıtylatyndaı aspan, jer jáne jerasty dep jikteletin úsh álem bar dep sanady da, olardyń árqaısysynda jer betindegi tirshilikti rettep otyratyn kıeler men qasıetti rýhtar mekendeıdi dep eseptedi. Kók, ıaǵnı, joǵarǵy álem ıesi Ólgen nemese Úlken (Ýlgen) alty kúnde Aq Eneniń kómegimen dúnıeni jaratady. Ortańǵy álemdi adamdar men jer, ot, sý, orman, jel, taý rýhtary mekendeıdi. Bulardyń aıtylýy da qazaqshaǵa jaqyn:
Altaı ıesi - Altaı eezı (dýh-hozáın Altaıa)
Jerdiń ıesi - Derdın eezı (dýh-hozáın zemlı)
Taýdyń, qyrdyń ıesi - Týýnyn, kyrdyn eezı (dýhı-hozáeva gor)
Jer-Sý - Der-Sýý (Zemlá-Voda)
Sý ıesi - Sýý eezı (dýh-hozáın vody) (Tradısıonnoe mırovozzrenıe túrkov Iýjnoı Sıbırı: Chelovek. Obshestvo / Lvova E. L., Oktábrskaıa I. V., Sagalaev A. M., Ýsmanova M. S.- Novosıbırsk: Naýka. Sıb. Otd-nıe, 1989)
Jer asty álemin Erlik bı basqarady. Onymen qatar Qarash bıdiń aty da atalady.
Bul sózdiń áýel basta dybystalýy men maǵynasy jaǵynan uqsas «baı», «beı» sózderinen kelip shyqqandyǵy belgili bolyp otyr. Barlyq azıa halyqtarynyń tilinde ushyrasatyn osy sózdiń etımologıasyna alǵashqylardyń biri bolyp arnaıy nazar aýdarǵan ǵalym A. N. Samoılovıch boldy. Ol kóptegen eskertkishterdi, ártúrli halyqtardyń tilin saralaı kele ba:ı (beı) sóziniń ba:r ~ bar~var sózderinen bastaý alyp, sodan árqıly ózgeristerge ushyraǵandyǵyn aıtady. Chývash tilindegi pýıan, monǵol jáne manchjýr tilderindegi bajan, bajandur degen taıpa ataýyn, Bajirqu toponımderin mysalǵa keltire otyryp, ǵalym olardy etımologıalyq turǵydan tamyrlas dep qaraıdy. Avtor bay, bayan, payan, bar degen sózderdiń «baı, aýqatty» degen osy kúnge deıin saqtalyp kelgen áleýmettik mániniń bastapqy maǵynasy emes ekenin eskertedi. «Znachenıe «bogatyı» vytesnılo bolee drevnıe znachenıa ılı vozobladalo nad nımı v rannúú porý feodalızma v ıazykah túrkskoı sıstemy...» (13. Samoılovıch A.N. «Bogatyı» ı «bednyı» v túrkskıh ıazykah // Izvestıa Akademıı naýk AN SSSR. - 1936. - № 4. - S. 25 - 32.) dep jazady ǵalym. Sondaǵy aıtpaǵy, bul bizdiń qazirgi túsinigimizdegi «baı» degen uǵymnyń keıin paıda bolǵandyǵy, alǵashqy máni ádettegi «joq» degen uǵymǵa antonım «bar» degen maǵynany bildirgendigi. Antıkalyq grekterdegi «qul» sózine qarsy maǵynadaǵy «erkin, sóıleýge qabiletti, daýys berýge quqyly» degeni sekildi, ilki dáýirdegi «beı» sóziniń de qarapaıym ǵana «joq» degenge qarsy uǵymnan týǵandyǵyn aıtady ǵalym. Tilderdiń damý, taralý zańdylyqtaryna sáıkes bul sóz de sanqıly dybystyq, maǵynalyq ózgeristerge ushyraǵanymen, túpki semantıkalyq baılanysyn saqtap qalǵan.
Altaı tobyndaǵy barlyq tilderde kezdesetin bul sóz keıingi dáýirlerde ǵalymdardyń qyzyǵýshylyǵyn týǵyzyp, túpkilikti zertteýdiń nysanyna aınaldy. Osy taqyrypty qumyq tilindegi nusqasymen salystyra arnaıy zerttegen ǵalym S.M.Labazanova bylaı deıdi: «Takım obrazom, leksema baı v túrkskıh ıazykah ımeet razvetvlennýıý semantıcheskýıý strýktýrý. Poıavıvshıs v obshealtaıskýıý epohý, ona sohranılas pochtı vo vseh túrkskıh ıazykah. Mnogoobrazıe znachenıı postepenno ýgasaet s vostoka na zapad. V azerbaıdjanskom ı týreskom ıazykah dannaıa leksema ne predstavlena, v etıh ıazykah znachenıe «bogatyı» peredaetsá slovamı bahalı ı zengin.
V mongolskıh ıazykah ımeıýtsá sledýıýshıe sootvetstvıa túrkskomý baı: bajo // baıan «bogatyı», «bogach», v hazarskıh dıalektah baju, baıalag «bogatyı», v kalmyskom baın «bogatyı», baın kún «bogach», baıҗh «bogatet», baılg «bogatstvo», «dostatok», v býrátskom baıan «bogatyı», baıalıg «bogatstvo».
Slovo baı v raznyh fonetıcheskıh varıantah ızvestno vo vseh týngýso-manchjýrskıh ıazykah, krome evenkskogo: v orochskom, ýdegeıskom, ýlchskom, orokskom baıan «bogatyı», «bogach», nanaıskom baja «bogatyı», «bogach», v manchjýrskom baja «razbogatet» ı bajan «bogatyı», «bogach» [14, s. 29], v evenkııskom baı ımeet dva znachenıa: 1) bogatstvo, 2) bogatyı, abaıan trı: 1) bogach, 2) bogatstvo, 3) bogatyı [6, s. 48,52] (Labazanova S.M. Obshealtaıskaıa leksema baı v kýmykskom ıazyke. Sovremennye problemy naýkı ı obrazovanıa. – 2014. – № 2.).
«Joq» uǵymyna qarsy «bar» degen mánnen bastaý alatyn «baı», «beı», «bek», «begi», «bı» úlgisindegi sózder altaı tobyna jatatyn halyqtardyń taralý, bir-birinen ajyraý, jańa qonystardy mekendeý tarıhynyń silemin kórsetetin mádenı leksıkalyq birlik. Keıbir tarıhı derekterdiń jazba eskertkishterde atalmasa da, sol halyqtyń tilinde, turaqty tirkesterinde, el aýzyndaǵy ańyzdarynda saqtalyp qalatyny bolady. Sol sıaqty túrikterdegi «bı» ataýy týraly alǵashqy derekter myńjyldyqtardyń arǵy jaǵyna ketedi. Baıyrǵy úısinderde eń joǵarǵy laýazym ıesiniń «bı», «kúnbı» (qytaı derekterinde «kýnmı») dep atalǵanyn ǵalymdar erteden-aq eskertip keledi. Ásili, «bı» sózi el úshin, ortaq múdde jolynda eńbek etetin, «joqtan» «bar» jasaýǵa qabiletti adamnyń qasıetin kórsetetin, kele-kele áleýmettik statýsty, ulystyq qyzmetti, kópshilik tarapynan moıyndalǵan arnaıy laýazymdy bildiretin erekshe termın. Belgili tilshi-ǵalym Ǵ.Musabaev bul haqynda: «Kýnmo – úısin patshasynyń laqap aty eken de, kún kóne túrki tilinde halyq, qoǵam degen, sonan ózgergen. Mo, mı degen bı, beg bolady deıtin pikir kópten bar. Óıtkeni qytaı jylnamasynda gýnmı (kún, bı) bolyp jazylǵan. Sóıtip úısin patshasynyń laqap aty – halyq begi, qoǵam begi (bıi) degen eki sóz eken. Bul jóninde eskeretin bir jaǵdaı beg (bek), bıı (bı) degen eki sózdiń bir túbirden órbip, birine-biri sınonım bolǵanyn eskerý qajet. Qypshaq tobyna jatatyn biraz tilderde ǵana emes, oǵyzdarda da beı túrinde ushyraıtyny ı/g dybystarynyń almasý dástúrine baılanysty bolǵan. Beg (bek) – eń jaqsy degen uǵymda bolǵan», – degen pikir aıtady.(Ǵ.Musabaev. Qazaq tili tarıhynan. Kitapta: Qazaq til biliminiń máseleleri. – Almaty: «Arys». 2008. 469 b. 253 b.). Árıne, tarıhı jaǵdaılarǵa, aýysqan bılik formalarynyń ózgerýine oraı olardyń qoǵamdaǵy qyzmetteri de ártúrli sıpattarda kórinýi múmkin, áıtsede, negizgi máni myńdaǵan jyldar boıyna kóshpeli órkenıette saqtalyp kelgen.
Kóne dáýir qoljazbalarynda atalatyn Kún bı ataýynyń Qazaqstan aýmaǵynda kóptep kezdesetin kún basty adamdar beınesimen baılanysy bolýy da múmkin. «Tańbaly» qoryǵyndaǵy myńdaǵan jyldar buryn salynǵan petroglıfterde kún basty adamdardyń kóptegen beıneleri saqtalǵan. Tipti bir sýrette osyndaı jeti kún basty adamdardyń bir jerge shoǵyrlanǵany aıqyn bederlengen. Bir qyzyǵy, barlyǵynyń da bastary kún tárizdi bolǵanymen, olardyń ishterindegi formalar, fıgýralar ártúrli, bir-birinen erekshelengen. Osy jan-jaǵyna nuryn shashqan kún basty adamdar sol dáýirlerdiń bıleýshileri – Kúnbıler emes pe eken degen oı keledi. Al álgi jeti Kún basty bılerdiń bir jerde bas qosýy, olardyń ózara mámilege kelip, sol dáýir úshin asa mańyzdy belgili bir saıası odaqty qurýy emes pe eken degen oıǵa jeteleıdi. Árıne, bul áli de dáleldeı túsýdi qajet etetin tujyrym, áıtsede búgingi kúni kózimiz kórip otyrǵan Kún basty adamdar beınesiniń osy aımaqty mekendegen halyqtardyń tanym-túsinigi nátıjesinde paıda bolǵanyn eshkim de joqqa shyǵara almaıdy. «Ǵun» sózi kóne tilde «kún» degendi bildiredi. Iaǵnı kúnge tabynýshy taıpalar» («Ana tili», 31.03.2016) - deıdi mońǵoldyq tarıhshy-ǵalym Ó.Bıqumaruly. Tilderi altaı tobyna jatatyn japondarda sıntoızm dini osy kúnmen tyǵyz baılanysty. Sıntoıster ózderiniń dinderin kún qudaı-anasy jáne japon ımperatorlarynyń ilki anasy sanalatyn Amaterasýdan bastaý alady dep esepteıdi.
«Qazirgi jyl sanaýymyzǵa deıingi on jeti myńynshy jylda paıda bolǵan, sol Shýmerler ómir súrgen Babyl memleketiniń Ata zańy – «Hammýrabı» dep atalǵan. Keıbir memlekettik quqyq tarıhynda bul zań «Hammýrapı» dep burmalanyp jazylǵan. Biraq túpnusqada joǵarydaǵydaı «Hammýrabı» dep atalǵany, osy quqyqtyq qujattyń tolyq nusqasy jarıalanǵan «Shet elderdiń memleket jáne quqyq tarıhy jónindegi hrestomatıalyq» oqýlyqta aına-qatesiz kórsetilgen. Onda: «Vavılon patshasy Hammýrabıdiń zań jınaqtary (sot isin júrgizý kodeksi) jyl sanaýdaǵy bizdiń dáýirge deıingi 1792-1750 jyldarda elge bılik etýdegi «ǵumyrly baqyt jáne meıirimdi basqarýda» ózindik mereıge qol jetkizgen jáne sonymen birge, keleshektegi el basqaratyndardyń jaza taǵaıyndaýdaǵy quqyq qoldaný saıasaty men zań shyǵarý shyǵarmashylyǵyndaǵy negizigi prınsıpterdiń uǵymy jınaqtalǵan» dep kórsetilgen. (Hrestomatıa po ıstorıı gosýdarstvo ı prava zarýbejnyh stran. Tom 1, Drevnıı mır ı Srednıe veka, 12 str. NORMA, 2003 g.) Menińshe, 282 baptan turatyn osy zańdy shyǵarǵan Vavılon patshasy Hammýraǵa «BI» ataýy tekten tekke qosylmaǵan tárizdi!?
Osyndaı tarıhı faktilerdi eskere otyryp, Qazaq eliniń memlekettik qurylym-júıesine ejelden qyzmet etken bılik ıeleriniń qoǵamdyq rólin, berilgen laýazymǵa saı fýnksıonaldyq mindetterdi atqarýdaǵy bılerdiń kóp salaly memlekettik qyzmetterin tereń turǵydan taldap kórsetý óte oryndy bolmaq» («Egemen Qazaqstan». 17.05.2008) – dep zań ǵylymdarynyń doktory Q.Mámı taǵy bir qyzyqty da tosyn pikirdiń ushyǵyn shyǵarady. Munyń barlyǵy da áli de tereń zerdeleýdi qajet etetin, áıtsede, eskerilýge tıis qısyndar.
Búgingi qazaq esimderinde jıi kezdesetin «bek» nemese «bı» formalary sonaý ǵun, túrki dáýirlerinde, tipti odan da burynǵy zamandarda keńinen qoldanylyp kelgendigin jazba derekter rastaıdy. «Baǵadur İzqutly bı qaǵan degen laýazymmen taqqa otyrdy. Saraıǵa elshi salyp, taralǵy tartty. Bı qaǵan teginde Túrikterdiń bir bólimin basqaryp otyrǵan kishi qaǵan edi.» (251bet) dep jazady qytaı jylnamasy. Aýdarmashylar bul termınniń qytaı derekterinde de «mı», «bı» úlgisinde jazylǵanyn eskertedi. Osy kúnge deıin ózgerissiz qoldanylyp kele jatqan «bılik», «bılik qurý» syndy týyndy zat esimder men etistikter osy qyzmetti bildiretin «bı» sózinen bastaý alyp, tilimizde túrli formalarda saqtalyp qalǵan. «Qutlyqtyń uly Kúltegin burynǵy ulystarynyń basyn qurap, kishi qaǵanǵa shabýyl jasap jáne ony tuqymymen qurtyp, onyń ornyna aǵasy Beglendi qoıdy, ol Bilge qaǵan dep ataldy» (Uly túrik qaǵanaty. Qytaı derekteri men túsinikter. – QHR Shyńjań jastar-órender baspasy. 2006 jyl.244bet). Bul mysaldan kóne túrki jazba eskertkishterinen bizge jaqsy tanys Bilge qaǵannyń shyn esimi Beglen (keı derekterde Mógilen) ekenin kóremiz. Dalalyqtarda taqqa otyrǵanǵa deıin óz atymen atalyp, qaǵan atanǵanda jańa at berý úrdisi bolǵany belgili. Munyń alǵashqy býynyndaǵy «beg», «móg», «mı» formalary «bı» sóziniń túrli derekterdegi jazylýyna baılanysty ózgergen nusqalary ekenin ǵalymdar burynnan aıtyp keledi. Japon ǵalymy Shıratorı Kýrakıchı jáne basqa da kóptegen ǵalymdar bı men bek sózderin bir ataýdyń túrlishe dybystalýy dep qaraıdy. Al ekinshi býyndaǵy «len» formasy «ulan» sóziniń deformasıaǵa ushyraǵan nusqasy bolýy múmkin. Búgingi tańda «Erlan», «Nurlan» úlgisinde kezdesetin esimderdeı, Beglen ataýy «Bıulan» degen maǵynany beredi dep esepteımiz.
«Bı» sóziniń joǵaryda atalǵandaı túrli formalarda kezdesýin ártúrli derekkózderge súıengen ǵalym S.Qondybaı da eskertedi. «Bek (beg, beı, bı) – rý-taıpa aqsúıekteriniń tıtýly. Kók túrki qoǵamy, qaǵan men onyń áýletin eseptemegende, ekige bólindi, ol – jaı halyq (ıgıl qara bodýn) pen bekter (atlyq) edi... Bek – túrki qoǵamynyń tiregi edi, ol týraly orta ǵasyrlyq tas jazýlar men jazba ádebıetterde birshama jaqsy saqtalǵan»(Qondybaı S. Jaýyngerlik rýh kitaby. – Almaty: «Nurly álem», 2006. – 240 bet. 170-171 b) – dep jazady ol. Bul onyń ilkidegi «bar», «baı» degen maǵynalarynan ajyraı bastaǵan kezeńin bildiredi.
Óte erte zamandardaǵy tasqa basylǵan jazýlardan ortaǵasyrlyq jazba derekterge deıingi barlyq tarıhı eskertkishterden «bek», «bı» termınderin esh ózgerissiz kezdestiremiz. «Kóne túriktiń salt-dástúr, ádet-ǵuryptary kóshpelilerdiń áleýmettik ómirin retteıtin basty qural esebinde qyzmet jasady. Osy ádet-ǵuryptyń quqyqtyq qyzmetin atqaratyn ókilderin túrikter «bek», «bı» ataıtyn» – dep naqtylaı túsedi ǵalym J.O.Artyqbaev (Artyqbaev J.O. Jeti jarǵy. – Almaty: 2004. 40 bet). Ábilǵazynyń «Túrik shejiresinde» de dál osy oı aıtylady. M.Qashǵarıda «bek» – «bıleýshi» (Mahmýd al-Kashgarı. Dıvan Lýgat at-Týrk. – Almaty: «Daık-Press», 2005. – 1288 s. 856 s.) «Mońǵoldyń qupıa shejiresi» men «Altyn shejirede» «bı» sózi «sherbı», «bek», «behı» úlgilerinde kezdesedi. «Altyn shejirede» Shyńǵyshan eń jaqyn serikterine «Borshy, Muqylaı bastaǵan noıandarym! Tudaı, Doǵylqý bastaǵan sherbılerim!» (86 b. Lývsandan zan. Altyn shejire. – Almaty: «Óner» – 2009. – 224 b.) – dep til qatady. «Sherbı» dep hannyń eń jaqyn qyzmetshilerin ataǵan. Bálkim «behı», «sherbı» sózderi belgili bir fonetıkalyq ózgeristerge ushyraǵan bolýy múmkin, áıtsede jazba eskertkishterdegi bul leksıkalyq birlikterdiń quramynda «bek», «bı» formalarynyń bar ekendigi daý týǵyzbaıdy. Budan shyǵatyn qorytyndy, «beı», «bı» termıni tym kóne zamandardan-aq maǵynasy bulyńǵyr, shartty ataý bolǵan emes. Kerisinshe, «joq» degen uǵymǵa kereǵar «bar» deıtin maǵynadan bastaý alyp, azdaǵan dybystyq ózgeristerimen bul sóz kóshpeli qaýymda barshasy biraýyzdan moıyndaǵan, ýaqyt óte kele atqarǵan qyzmetine oraı ortaq qazynadan aqy alatyn, erekshe quqyqtyq mártebesi bar memlekettik qyzmetshi ataýyna aınalǵan.
Ǵ.Musabaev: «Úısin memleketi bastyqtary han dep atalmaı bı, bek atanǵan» (Ǵ.Musabaev. Qazaq tili tarıhynan. Kitapta: Qazaq til biliminiń máseleleri. – Almaty: «Arys». 2008. 469 b. 256 b.) dep naqtylaı túsedi. Al akademık B.Kómekov Hİİ ǵasyrlardaǵy Qypshaq handyǵyndaǵy laýazymdar týrasynda: «Bıleýshi aqsúıektik toptyń (handar, tarhandar, basqaqtar, bekter, baılar) qatań ıerarhıalyq júıesiniń ústemdigi aıqyn kórindi» (Tarıhymyz – tuńǵıyq. EQ. 08.10.2015) dep atap ótedi. Bul tusta «bek», «baı» ataýlarynyń maǵynalyq jaǵynan jiktele bastaǵanyn kórýge bolady. Áıtsede, «bek», «bılerdiń» resmı laýazym qataryna engeni baıqalady.
Shyǵys halyqtarynyń barlyǵyna da keńinen taraǵan, kóne jazbalarda jıi ushyrasatyn bul sózdiń maǵynasy únemi ǵalymdar nazarynan tys qalǵan emes. G.E.Grýmm-Grjımaılo «bek», «beı» termınderine qatysty aldyńǵy ǵalymdarǵa bylaısha silteme jasaıdy: «Arıstov schıtaet ıh túrkamı, no ne prıvodıt tomý dokazatelstv; v polzý ıh týrchızma govorıt, vprochem ıh tıtýl knázeı – «beı», eslı tolko d’Obsson, op. cit., I, str. 55, pravılno peredaet mongolskoe bıkı (bekı) slovom beı (bek). Arh. Paladı (prımech. k «Iýán-chao-mı-shı». Str. 228) pıshet chto «bђkın» (bђkı) ý mongolov ı chjýrchjeneı znachılo – blagorodnyı, dvoránın, t.e. ýpotreblálos v tom je znachenıı, v kakom ı donyne v Týrsıı ı Persıı ýpotrebláetsá slovo bek (beı). No Bartold («Týrkestan v epohý mongolskogo nashestvıa», II, str. 421), dýmaet, chto slovo «bıkı» hotá ı vstrechalos v tıtýlah nekotoryh gosýdareı, naprımer merkıtskogo ı oıratskogo, no ý mongolov ımelo drýgoe znachenıe, a ımenno, sootvetstvýıýshe slový pervosváshennık. On ne prıvodıt, odnako, semý dokazatelstv. Senkovskıı (Supplѐment à I’histoire gѐnѐrale des Huns», str. 128-129) pıshet, chto sledýet razlıchat slova beı(bi) ı bek (big); pervoe oboznachaet voennyı chın, sootvetstvýıýshıı nashemý generalskomý, vtoroe – tıtýl» (Grýmm-Grjımaılo G.E. Zapadnaıa Mongolıa ı Ýránhaıskıı kraı. – Lenıngrad, 1926. 2 tom.413-414 str.). Bı sóziniń astaryn jan-jaqty ashatyn asa qundy derekter. Ǵalym halyqtar men tilderdiń ereksheligin kórsetetin bul ataýdyń maǵynasyn aıqyndap alýdy asa mańyzdy dep bilgen syńaıly.
Hİ ǵasyrdaǵy M.Qashǵarıdiń «Dıýanı luǵat at-Túrik» sózdiginde «bılik» sózi dál osy kúngi («kańashlık bılık ýzrashýr, kańashsız bılık ýbrashýr» (242s) «keńesti bılik (ulasar) gúldener, keńessiz bılik (ósher) keri keter») maǵynasynda qoldanylady. Al bıleýshi sózin ol «bek» dep beredi.
Ózbek han tusyndaǵy Altyn Ordadaǵy han keńesiniń quramyna qatysty sol kezeńdegi tarıhı derekterge súıengen ǵalym M.G.Safarǵalıev mynadaı ǵylymı tujyrym jasaıdy: «Keńeske kiretin bul tórt ámirden onyń eki múshesiniń – bekler begi men ýázirdiń mindeti azdy-kópti anyq aıtylǵan, olardyń ishinen birinshisi, ıaǵnı, bekler begi (knázdardyń knázi) áskerı isterge bılik etti, túmenbasylaryn, myńbasylardy, júzbasylar men onbasylardy basqardy, ekinshisi – ýázir – memlekettiń azamattyq isterin basqardy. Feodaldyq memleketterdiń barlyǵy sıaqty Altyn Orda da eń aldymen áskerı-feodaldyq memleket bolǵandyqtan, áskerı vedomstvonyń basshysy – bekler begi azamattyq isterdi basqarýshydan joǵary sanaldy, osy sebepti ál-Omarı bekler begin tórteýdiń keńesindegi aǵa knáz dep ataıdy» (Safarǵalıev M.G. Altyn Ordanyń ydyraýy. – Almaty: «Daık-Press», 2014. 326 bet. 82 b.). Brokgaýz ben Efronnyń ensıklopedıalyq sózdiginde «Beklárıbek — ýpravláúshıı gosýdarstvennoı admınıstrasıeı v Zolotoı Orde. Odna ız dvýh glavnyh admınıstratıvnyh doljnosteı, shojaıa s fýnksıamı sovremennogo premer-mınıstra. (Ensıklopedıcheskıı slovar Brokgaýza ı Efrona : v 86 t. (82 t. ı 4 dop.). — SPb., 1890—1907) dep jazylý sebebi de bekler beginiń sol keńestegi qyzmetimen tikeleı baılanysty.
Osynaý ómirsheń dástúr keıingi kezeńderge deıin ózgerissiz saqtalyp, kópshilik aldynda oı tolǵap, pikir aıta alatyn, sońyna halyqty ertýge qabiletti jáne erekshe qasıeti kópshilik tarapynan moıyndalǵan adamdarǵa qatysty aıtylǵan. «HV-XVI ǵasyrlarda «bek» ataǵyn, sirá, han beretin bolyp, «rangiler tabeline» kirgenge uqsaıdy, al keıinnen bul ataqpen resmı pravolary men qyzmetteri bar adamdar atalǵan – dep jazady R.Syzdyqova Q.Jalaırıdyń «Jamıǵat taýarıhyn» zertteý barysynda. – Bul sózderdiń «bı» varıanty da bar. Bizdiń tarıhshymyz hannan keıingi bıleýshiniń tıtýly retinde «bek» tulǵasyn jumsaǵan da, «bı» varıantymen rý-taıpanyń basshysyn, bıleýshisin nemese bıleýshi toptyń ókilin ataǵan. Sirá, Qadyrǵalı zamanyndaǵy qazaq qoǵamynda rý-taıpa basyn «bı» dep atasa kerek. Sondyqtan shejire teksinde «bı» tulǵasy da kezdesedi (Tasýqa bı, Seıdek bı). Múmkin, shejireshi bul tulǵany kóbirek jumsaǵan bolar, biraq ony keıingi kóshirýshiler «bek» varıantymen aýystyrýy ábden yqtımal. Ony myna bir fakt dáleldeıtin tárizdi. Qadyrǵalı óziniń ata-tegin taratqanda bı termınin jumsaǵan. Muny Barýdı nusqasynan kóremiz: Qadyr alı bı, Hosým bı, Qarach bı, Aıtaýly bı, Tebre bı. Osy ata tekti taratýda keıingi nusqada bı sóziniń ornyna bek tulǵasy keltirilip jazylǵan (kóshirilgen). Mańǵyt myrzalarynyń rý basy, Altyn Ordanyń bıleýshisi (biraq hany emes) ataqty Edige birde «bek», birde «bı» degen tıtýlmen berilgen» (Syzdyqova R. Kóptomd. Shyǵ. Jın.5 t. 64 b.).
Altyn Ordanyń ydyrap, Qazaq jáne Noǵaı handyqtary qurylar qarsańda, ıaǵnı, HV ǵasyrdyń birinshi jartysynda bıler óz rý-taıpalary sheginde tolyqqandy bıligi bar, kópshilik atynan kelissóz júrgize alatyn, sultandarmen teń dárejedegi laýazym ıesi retinde kórinedi. Bul qubylys alasapyran kezeńdegi han men onyń urpaqtynyń bedeliniń túsýimen de baılanysty bolsa kerek. Árıne, bul barlyq bılerge tán bolmaýy da múmkin. Desek te, Noǵaı ordasyndaǵy Edige, Oqas, Temir bılerdiń ataq-abyroılary men saıası yqpaly Ábilhaıyr hannan kem bolmaǵany baıqalady.(Káribaev B. Qazaq handyǵynyń qurylý tarıhy. – Almaty: «Sardar» baspa úıi, 2014. – 520 b. 321 bet). Noǵaı ordasynda bı – ordanyń birden bir bıleýshisi, eldiń basshysy retinde kórinedi. Edige men onyń urpaqtary Mansur, Nuraddın, Oqas (Ýaqqas), Temir, Musa, Ysmaıyl, Din-Ahmet t.b. barlyǵy da bı degen resmı ataqpen atalady. HVİ ǵasyrdyń orta sheninde Noǵaı ordasyndaǵy bılik dástúr óziniń tarıhı mánin joıady. Osy bılerdiń urpaǵy ataqty Qaztýǵan jyraý bul oqıǵany bylaısha jetkizedi:
«Aıdasa qoıdyń kósemi,
Sóılese qyzyl tildiń shesheni,
Ustasa qashaǵannyń uzyn quryǵy,
Qalaıylaǵan qasty ordanyń syryǵy,
Bıler ótti, bı sońy,
Bı ulynyń kenjesi» (Qazaq handyǵy dáýirindegi ádebıet. Qurast. Maǵaýın M. – Almaty: «Ana tili», 1993 jyl. 176 bet. 12 bet). Osy bılik dástúr onan keıingi qazaq qoǵamynda jańa úlgide, ıaǵnı, resmı bılik pen halyq arasynda medıasıalyq qyzmet atqarǵan «bıler ınstıtýty» formasynda kórinedi.
Qysqasy, ǵasyrlar boıy ózgerissiz kóshpeli tirshilik keship kelgen qoǵamda bı, sheshen sózderiniń qatar atalyp kelýi – olardyń qoǵamdaǵy qyzmetiniń ortaqtyǵyn kórsetedi. Túıindi isti sheshetin, bılik júrgizetin, el múddesin arqalaǵan «aqyldy, dana» jandardyń beg, beı, bek, behı, bı, sheshen, sechan, sesen úlgilerinde qosarlana atalyp kelýi, túrki, tipti barsha kóshpeli halyqtardaǵy tarıhı jadynyń zańdy jańǵyryǵy. El basqarý, eldiń sózin ustap, bı ataný úshin úmitkerdiń erekshe qabiletti bolýy shart eken de, bul ataqty alyp júrýge qoıylǵan talap ta meıilinshe ádil bolǵan. Sol dáýirlerdegi qoǵamnyń qatal zańy, tabıǵatpen betpe-bet kóshpeli tirshiliktiń alýan túrli synaqtary, ar aldyndaǵy barshanyń teń quqyǵyn qamtamasyz etý, mine, kóptiń kóz aldynda ótip jatatyn bul úderister kezdeısoqtyqty kótermeıtin edi. Eldi sońyna ertip, ádildikti qatań saqtaýǵa, «qara qyldy qaq jarýǵa» tıis bıge artylǵan jaýapkershilik te tym aýyr bolǵan. Sondyqtan da, bı bolý úshin «elden erek tulǵalar» – sesen nemese sheshender laıyq sanalǵan.
Túrkilik jazba eskertkishterde «buıyrý» etistigi «bıur», «buıryq» sózi «byruq» (M.Qashǵarı), «bıuruǵ» (Q.Jalaırı) formalarynda kezdesedi, ıaǵnı, bul sózderdiń «bı» túbirinen shyqqany baıqalady. Kúltegin jazýynda «býıýrýq» úlgisinde saqtalǵan. Budan «buıryq» sóziniń shyǵý tórkini de taza túrkilik «bı» jáne «jarlyq» («ıur», «ıar», ıuruǵ, «ıarlyq»,) degen tirkesterdiń kirigýinen shyqty ma degen oı týyndaıdy. Dál osy «bıuruǵ» degen formada Qadyrǵalı Jalaıyrdyń «Jamıǵat taýarıhynda» kezdesedi. (Ot etkenler bar erdi anlar ıurtlarynda bıurdym ta anlardyn ıyraq etińiz deb ot etkenni keterińiz teb. – Shópti paıdalanýshylar bar edi, olardyń jurttaryna: «Jyraqqa ketirińder, shóp paıdalanýshylardy qýyp jiberińder», - dep buıyrdym; (Mamyrbekova G. Seıtbekova A. Qadyrǵalı Jalaıyrdyń «Jamıǵat taýarıh» jylnamasynyń tezaýrýs sózdigi. – Almaty: 2011. -500. 69) Kóne mátinderdegi, jyraýlar shyǵarmashylyǵyndaǵy «buıryq» sóziniń astarynan, qoldanylý erekshelikterinen de osyndaı oıdyń basy qyltıady. Demek, buıryq – erekshe statýsy bar bıdiń jarlyǵy. «Bıdiń aıtqan sózin qul da aıtady, biraq aýzynyń dýasy joq» deıdi kóne maqal. Bıdiń sózi – jarlyq, buıryq, zańdyq kúshi bar, múltiksiz oryndalýy tıis qaǵıda. Al Mahmýt Qashǵarı óz sózdiginde «handardyń janyndaǵy zor, bedeldi adamdardy laýazymyna qaraı jaıǵastyryp otyrǵyzýshy kisi – bırýq, buıryqshy» (Mahmut Qashǵarı. Aýd. Z.A.Áýezova. Dıvan Lýgat at-Týrk. – Almaty: Daık-Press. 2005. 1288 b. 358 b) – degen túsinik beredi. Al K.D,Osson óziniń tarıhı eńbeginde «býıýrýk» degen termınniń «komandýıýshıı, ımperator» degendi bildiretinin aıtady(D,Osson K. Ot Chıngıshana do Tamerlana. – Almaty, Sanat. 1996. S.219).
Osy oraıda, M.Maǵaýın óziniń Shyńǵys han týraly aıtýly zertteýinde naqtyly derekterge silteme jasaı otyryp, mynadaı pikir aıtady: «El ıesi ulyq, áskerbasy noıandarmen qatar, Shyńǵys han ulystyń rýhanı kósemin taǵaıyndapty. «Qasterli shejirede» – «Mór-bekı», ıaǵnı Mór-begi. Bul ataýdyń naqty maǵynasyn eshkim anyqtaı almaǵan. A.Kozın «mórden» attap ótip, bekı dárejesi (san bekı) dep aýdarady, mońǵol zertteýshileri «bek» túrik tildi ataý dep tanysa, keıingi eýropalyq oqymystylar «bekı» derbes, dara bir ataý dep biledi. Al N.Bazylhan «Mór bek degenge qaraǵanda, memlekettik tóreliktiń mórtańbasyn ustaýshy bolýy yqtımal» deıdi. «Mór» – parsy luǵaty, túrik tilderine keıinde engen, ıaǵnı «Qasterli shejiredegi» túpnusqa mánisi basqasha, tárizi, keıinde umytylǵan sóz. Dese de naqty maǵynasyn shamalaýǵa bolady. Ráshıd-ád-dın bul laýazymdy «tiri ońǵun», ıaǵnı kıe, tiri árýaq dep aıǵaqtaıdy. Bartold «uluq shaman» dep biledi, R.Grýsse osy sońǵy qısyndy qoldaǵan.
Shyńǵys han jarlyǵy: «Tóre zańy boıynsha, taıpanyń eń qurmetti aqsaqaly Mór-begi bolmaq josyn bar. Bodanshardyń úlken uly Baryn aǵanyń áýleti Úsún qart Mór-begi bolsyn. Aq shapan kısin, aq arǵymaq minsin, (tıesili) taǵyna minsin. Bizge jyl men aıdyń esebin aıqyndap berip otyrsyn», - deıdi. (Maǵaýın M. Shyńǵys han jáne onyń zamany. Juldyz №2, 2013 15 bet) Bul úzindiden bizdiń nazarymyzdy aýdaryp otyrǵan «Mór-begi» termıni. «Mór» – adamnyń aty, umytylǵan sóz nemese qazirgi maǵynasyndaǵy mór bolýy múmkin delik. Áıtsede, budan «bekı», «begi», «bı» formalarynyń máni ózgermeıdi. Bı – hannyń arnaıy jarlyǵymen bekitiledi. Han jarlyǵynan «bıdiń» naqtyly zańmen bekitilgen laýazym ataýy ekenin ańǵarýǵa bolady. Osydan kelip túrli deńgeıdegi laýazymdy bildiretin beglerbegi, qushbegi, myńbegi, ulysbek, ulyqbek degen sekildi nusqalar shyǵady.
Orta ǵasyrlardaǵy orys ádebıetiniń tarıhy jaıly aıta kelip, asa kórnekti orys ǵalymy D.S.Lıhachev bylaı deıdi: «Hİ-Hİİ ǵasyrlardaǵy ádebıet óziniń qoldanylý formasy jaǵynan, súıengen kórkemdik quraldary men tańdap alǵan taqyryptary jaǵynan negizinen joralǵylyq (seremonıalna) boldy. Taza estetıkalyq turǵydan alǵanda bul kezeńniń eń basty ádebı janry – sheshendik edi. Sheshendik sóz bul dáýirde shirkeýlik jáne zaıyrly basqosýlarda jasalatyn joralǵylardyń bir bólshegine aınaldy.» (Lıhachev D.S. «Slovo o polký Igoreve» ı kúltýra ego vremenı. – Lenıngrad: Hýdojestvennaıa lıteratýra. 1978 g. S. 57). Dál osy pikirdi qazaq qaýymyndaǵy bıler men olardyń shyǵarmashylyǵy haqynda da aıtýǵa bolady. Saraı tóńiregindegi jón-joralǵylardan bastap, el ishindegi quryltaı-dıýandar, uly astar men jıyn-toılar, jer, jesir, mal daýlary syndy quqyqtyq máselelerge deıin bılerdiń tikeleı qatysýymen ótkenin eskersek, olardyń sheshendik sózderiniń taqyryby men qoǵamdyq qyzmetiniń máni de aıqyndala túsedi.
Tek bul jaǵdaı árbir túrki halqynda, túrli tarıhı kezeńderde árqıly bolýy múmkin. Halyqtardyń kóshpeli nemese otyryqshyl tirlik keshýi de áserin tıgizbeı qoımaıdy. Sózderdiń saıası, tarıhı jaǵdaılarǵa sáıkes maǵynalyq ózgeristerge ushyrap otyrýy til bilimindegi ádettegi qubylys. «Arnaıy ádebıette, – dep jazady akademık S.Zımanov, – «bı» sózi kóne túrki sózi, ol shyǵys bıleýshileri – han, sultandar kezinde mańyzdy laýazymdyq ataqty bildiredi. Ol ár túrli túrki halyqtarynda túrli tarıhı kezeńderde árqıly ataldy – «bek», «begi», «bı». Biraq barlyq jerde bul uǵym «bılik», «bıleý» degen maǵynany bildirdi jáne bul ataqty joǵarǵy bıleýshiniń qasyndaǵy keńesshiler, erekshe quzyrly adamdar ıelendi.
Qazaqtyń «bı» sózi túriktiń «bılik» elementi bar jalpy ataýynan shyqqan. Ol termınologıalyq belgi maǵynasyn saqtap qalǵan. Al arnaıy uǵym retinde ol basqa sınonımderden ózgeshelendi. Qazaq ordalarynda, handyqtarynda, júzderinde jáne rýlarynda, sondaı-aq Ortalyq Azıanyń qazaq-qypshaq jerleri atalatyn Uly dalasynda «bı» uǵymy ózgeshe boldy, ıaǵnı, ol kóbinese sottyq qyzmetterdi atqaratyn adamǵa qatysty aıtyldy» (Zımanov S. Qazaqtyń ata zańdary. – Almaty: «Jeti jarǵy», 2005, 5-tom,33bet).
Basqa ǵalymdar da osy oıdy qýattaıdy. Ǵalym S.Qondybaı: «Al qazaqta she? – dep saýal qoıa otyryp, – «Bek» sózi óziniń tıtýldyq mánin joıyp, tek adam esimin jasaý dástúriniń jıi qoldanylatyn formantyna aınaldy, mysaly, Qazybek, Nurbek, Altynbek sıaqty esimder tizimi – osynyń kýási...
Qazaqta «bek» sóziniń «bı» varıanty da qoldanylyp, ol sońǵy ǵasyrlarǵa sheıin rý-taıpa kósemderi men abyzdarynyń ataýy, tıtýly retinde paıdalanylyp keldi» (Qondybaı S. Jaýyngerlik rýh kitaby. – Almaty: «Nurly álem», 2006. – 240 bet. 172 b) – dep osy pikirdi naqtylaı túsedi.
Ǵalymdardyń bul eskertip otyrǵany Qazaq handyǵy qurylyp, ózge túrkilik qaýymnan qazaq jurtynyń derbes qalyptasa bastaǵan kezeńdegi ahýal. HVİ ǵasyrdyń basynan bergi dáýirde qazaqy ortada «bı» termıni «bek», «begi» nusqalarynan erekshelenip, el ishindegi sanqıly daýly máselelerdi retteıtin medıasıalyq sıpatqa ıe bolady. Bul jańadan derbes shańyraq kótergen Qazaq handyǵyndaǵy áleýmettik-ekonomıkalyq ahýalmen, basqarý júıesimen tikeleı baılanysty edi. Shyńǵys hannan bastap bergi Altyn orda dáýirlerine deıin dalalyq órkenıet áskerı demokratıa jaǵdaıynda tirshilik keshti desek te, olardyń belgili bir dárejede Qaraqorym, Saraı Batý, Saraı Berke, Saraıshyq syndy ákimshilik ortalyqtary, qalyptasqan búrokratıalyq júıesi, kanselárıalyq qyzmeti jumys istedi. Sebebi, mundaı alyp aımaqty, túrli ulttar men ulystardan quralǵan kúrdeli memlekettik qurylymdy basqarýǵa burynǵy ádet-ǵuryp negizindegi zańdardyń áleýeti jetpeıtin edi. Altyn Ordadaǵy keńse qyzmeti haqynda V.V.Radlov: «Temir-Qutlyqtyń jarlyǵynan memlekettiń bir oblysy bolyp tabylatyn Qyrymda oblystyq ákimshiliktiń basynda sheneýnikterdiń úlken shtaty bolǵany kórinedi. Olar sýdıalar (qazy), jergilikti dindarlar basshysy (mýftı), dıýannyń hatshylary, kedenshiler, alym jınaýshylar, sholǵynshylar, zastava bastyqtary (tutqaýyl), qarshyǵashylar, barysshylar jáne t.b.» (Radlov V.V. Iarlykı Tohtamysha ı Tımýr-Kýtlýka. Kitapta: Safarǵalıev M.G. Altyn Ordanyń ydyraýy. – Almaty: «Daık-Press», 2014. 326 bet. 82 b.) dep jazady.
Osy kúngi poshta qyzmetiniń Qaraqorymǵa aqparat alyp asyqqan, laý attardy aýystyra shapqan habarshy-jaýshylardyń turaǵy, beketi negizinde qalyptasqanyn eske alsaq ta, kóp jaıttyń basy ashylady. Búkil Eýrazıa aýmaǵyndaǵy alys-jaqyn shet jurtpen dıplomatıalyq qatynastar aıryqsha damydy da, túrli jazýlarmen epıstolárlyq, tarıhı qujattar júrgizilip otyrdy. Qubylaı, Qulaǵý, Batý sekildi jıhangerler qurǵan memleketterdiń aýqymy da tym úlken, halyqtardyń tildik quramy da alýan túrli bolatyn, olar kóp mólsherde keńse qyzmetkerlerin ustap, memleket ishindegi ushy-qıyry joq mańyzdy máselelerdi jazbasha júrgizip otyrýǵa múddeli boldy jáne olardy qarjylandyrýǵa qabiletti de edi. Olardyń qol astynda úlken qalalar, otyryqshyl órkenıettiń mádenı oshaqtary, arhıv júrgizýge qabiletti jylnamashylary boldy.
Al jańadan qurylǵan Qazaq handyǵyndaǵy ahýal tipten bólek edi. Eń aldymen, handyqtyń qurylýy Joshy ulysy, keıin Altyn Orda atanǵan alyp memlekettik júıeniń ydyraý prosesiniń zańdy jalǵasy edi. Burynǵy ımperıanyń shaǵyn bólsheginde boı kótergen jańa qurylymnyń múmkindigi qaı jaǵynan alǵanda da óte shekteýli bolatyn. Negizgi tirshilik kózi kóshpeli mal sharýashylyǵy boldy da, turmystyq jaǵdaı, sodan týyndaıtyn quqyqtyq retteý, eldi basqarý t.t. bári de osy jaǵdaıǵa beıimdeldi. Derbes el bolǵannan keıingi alǵashqy kezeńde burynǵy ortaq Ordanyń týra ortasynda paıda bolǵan Qazaq handyǵynyń syrtpen qarym-qatynastary meıilinshe sırep, ishki máselelerdiń ózektiligi artty. Endigi jerde ıdeologıa, dıplomatıa, quqyqtyq retteý, sharýashylyq júrgizý, urpaq tárbıeleý syndy keıinge ysyrýǵa bolmaıtyn qıyn da qajetti jaýapty jumystardyń barlyǵy jańa jaǵdaıǵa, handyqtyń múmkindigine, qarjylyq áleýetine qaraı beıimdelý qajettiligi týyndady.
Eń bastysy, handyq quramyna engen rýlardyń barlyǵy bir tekti, bir tildi – barshaǵa túsinikti túrki tilinde sóıledi. Sh.Ýálıhanovtyń «Qazaqtarda qurmetti bı ataǵy halyq tarapynan qandaı da saılaý jolymen nemese halyqty bılep otyrǵan ókimettiń bekitýimen emes, tek sot rásimin tereń biletin, oǵan qosa sheshendik ónerin meńgergen qazaqqa ǵana berilgen» deıtin zamany kelip, buryn tutas búrokrattyq apparat atqarýy tıis sharýalardy endi qarapaıym jandardyń júzine tatıtyn, «ot tildi, oraq aýyz» bılerdiń aýyzsha oryndaýyna týra keldi. Al mundaı jaýapty isti tek tabıǵatynan qabiletti, jady myqty, kópshilikti sendire de, kóndire de alatyn, ómirin osy jolǵa arnaǵan elden erek tulǵalar atqarýy tıis bolatyn.
Bılerdiń saılanbaı, taǵaıyndalmaı, sheshendigine qaraı kópshiliktiń moıyndaýy osyndaı praktıkalyq qajettilik pen ómirlik talaptardan týyndaǵan edi. Mine, «bı» jáne «sheshen» degen uǵymdardyń bite qaınasyp, biriniń ornyna biri júrýiniń syry osynda jatyr. Al shyndyǵynda, «Halqyna qul bolmaǵan bı bolmaıdy» degendeı, bı – eldiń qyzmetshisi, rýyna, tamyr-tanystyǵyna qaramaı, kópshiliktiń muń-muqtajyn joqtaıtyn, kúıki tirshilikten, jeń ushynan jalǵasqan kóldeneń sybaılastyqtan joǵary turatyn ádil, ar-ojdany kirshiksiz, kópshilikke úlgi laýazymdy rýhanı tulǵa. Al sheshendik óner, dilmarlyq qasıet osyndaı bılikke jol ashatyn, kesim aıtyp, úkim shyǵarýǵa moraldyq, quqyqtyq múmkindik beretin eń basty krıterıılerdiń biri boldy. Bul sol qaýymnyń aq-qarany ajyratýyna, jaqsy men jamandy kópshilik talqysyna salý arqyly ózin-ózi saqtap qalýyna múmkindik beretin, merıtokratıaǵa negizdelgen ómirsheń ádil júıe bolatyn.
Bıler ınstıtýty ornyǵa kele, olardyń jumys isteý tártibi, ınstansıalary qalyptasa bastady. Rý-rý, taıpa-taıpa, júz-júz bolyp qonystanǵan halyq óz sharýashylyǵyn «Qanyna tartpaǵannyń, qary synsyn» deıtin atalas jaqyndyqqa negizdelgen týystyq júıe boıynsha júrgizdi de, sodan týyndaıtyn qajettilikten bılerdiń ıerarhıasy paıda boldy. Joǵaryda atap ótkenimizdeı, tutas rýdyń muńyn muńdap, joǵyn joqtaý rý bıine tapsyryldy. Budan joǵary bılikke ulys bıi ıe boldy. Ol jaýgershilik jaǵdaıda kemi on myń qarýly jigit shyǵara alatyndaı ulystyń bıleýshisi sultanǵa aqylshy, keńesshi bolyp, ózi sharýashylyq, áleýmettik jumystarǵa basshylyq jasady. Bı ataǵynyń eń joǵarǵy deńgeıi – Orda bıi boldy. Tutastaı Júzdiń atynan bılik qura alatyn Orda bıi memlekettik «Jarǵynyń» quramyna enedi de, jalpyhalyqtyq máselelerdi sheshýge, ózge eldermen qarym-qatynas máselelerine tikeleı qatysady. İshki-syrtqy saıasatta handy tejeýge nemese áreketin quptaýǵa, jaýapqa tartýǵa qaqyly boldy. Osynaý bıler keńesinen tek handyq bılik pen búkil qazaq eliniń uly bas qosýy – Qaz jıyny ǵana joǵary turdy(Artyqbaev J.O. Jeti jarǵy. – Almaty, 2004. – 150 bet. 66 bet).
Mine, osynshalyqty salmaqty, júgi aýyr jumysty kim atqarady, qalaısha júzege asyrady!? Bul týrasynda M.Áýezovtiń bı-sheshender jaıly «Ádebıet tarıhy» kitabyndaǵy myna bir sózin keltirsek, kóp máseleniń basy ashylady: «Ekeýi de (bı men sheshen M.Á.) jalǵyz el aqylshysy emes, eldi meńgergen han men bektiń aqylshy, ýáziri esebinde bolǵan. Han sheshe almaǵan aýyr túıin, qıyn jumbaq, kómeski keleshek bolsa, barlyǵyna da sheshý sózdi solar aıtatyn. Tynyshtyq zamanda qyıýy qashyp, arasy ashylǵan qaryndasty tabystyryp, qysylshań zamanda sasqan elge jol tabatyn, bet nusqaıtyn kemeńger kóregeni bolǵan. Bular han qasyna qalyń eldiń ishinen qosylǵan qarıalar keńesi sıaqty. Sondyqtan han aýzynan shyqqan ushqary sóz bolsa, jónge salatyn da osylar. Kóp elge han jarlyǵyn ornatý kerek bolsa, aıtqan sózi em bolatyn dýaly aýyz da osylar. Keı kezde qalyń el hannan da osylardyń aýzynan shyqqan sózdi tolymdyraq kóretin. Qaýym tirshiliginde bulardyń saıası salmaǵy sondaılyq zor bolǵandyqtan, aýzynan shyqqan sóz de olqy bolmaýǵa kerek. «Aq degeni alǵys, qara degeni qarǵys» bolatyn jaqsylardyń sózi kóptiń kózinde minsiz, tolyq bolýy shart. Kóldeneń kisi min taba almaıtyndaı, qorǵasyndaı aýyr, oqtaı jumyr, ótimdi bolýy kerek. Sol sebepti de bulardyń sózi asyl óleń ólsheýimen shyǵýy shart bolǵan. Aıtylǵan sóz: taqpaq tolǵaý sıaqty bolsa ǵana el kózine minsiz, asyl kórinetin. El bılegen jaqsy týraly zamannyń syny men uǵymy sondaılyq bolǵandyqtan, árbir han óz qasynda aqylshy bolatyn bıdi tańdaǵanda, eń aldymen sóz tapqysh ótkir degen sýyrylǵan sheshennen, sýdyrlaǵan aqynnan alatyn»/11:197/.
El aýzyndaǵy maqal-mátelderden bılerdiń ilýde bir kezdesetin qubylys retinde baǵalanǵanyn baıqaýǵa bolady. «Batyr degen – baraq ıt, eki qatynnyń biri tabatyn. Bı degen – aqsary at, bútin elge bireý tabatyn» deıdi halyq danalyǵy. Osyndaı bolmysy bólek, ádildiktiń kepilindeı bolǵan bılerdiń qoǵamdaǵy rolin baǵalaý, kisilik kelbetin naqtylaý, laýazymdyq ereksheligin kórsetý maqsatynda onyń urpaqtaryn, otbasy múshelerin de arnaıy ataýmen ataǵanynan ańǵarýǵa bolady. «Hannyń taqty ıelenbegen urpaǵy (uly) tóre dep atalatyny sıaqty, baıdyń, bıdiń uldary men qyzdary da jaı baı balasy, bı balasy, baıdyń qyzy dep atalmaı, shora, bıkesh degen sıaqty arnaýly atpen atalǵanyn bildiredi» - (Syzdyqova R. Sózder sóıleıdi. – Almaty: Sanat. 1994 j. 19 bet) dep jazady sózderdiń etımologıasyn, leksıkalyq maǵynalaryn arnaıy zerttegen kórnekti ǵalym R.Syzdyqova. Bizdiń oıymyzsha, shora jáne bıkesh sózderi kez-kelgen baıdyń urpaǵyna qatysty ataý emes, tek bıdiń uly men qyzyna baılanysty aıtylatyn arnaıy termın.
«Qazaq ádebı tiliniń sózdiginde» «Bı shora. Bıdiń balasy» dep anyq jaza otyryp, N.Ahmetbekovtiń mynadaı joldaryn keltiredi:
«Meni sen óz balańnan kem kórmediń,
Dushpannyń ósegine jol bermediń.
Kelse de baı balasy, bı shorasy,
Bermediń. Birin maǵan teń kórmediń» (Qazaq ádebı tiliniń sózdigi. On bes tomdyq. İİİ tom. – Almaty, 2011 – 744 b. 334 bet). HV- HVİ ǵasyrlardaǵy Shalkıiz Tilenshiulynyń «Er Shoban» dastanynda «Han uly tóredeı, Bı uly shoradaı, Qan juqpas qaıqy qara bolat ótpegen, Maqtaýyna adam taýyp jetpegen»(Qazaq handyǵy dáýirindegi ádebıet. Qurastyrǵan – Maǵaýın M. – Almaty: «Ana tili». 1993. 176 bet. 37 bet) degen úlgide kezdesedi. Iaǵnı, «bı uly shora» dep anyq aıtylady.
«Qazaq sózdiginde» «SHORA» zat. kóne. Ústem tap ókili, el bılegen ákim, bek, myrza, shonjar» (Qazaq sózdigi (Qazaq tiliniń birtomdyq úlken túsindirme sózdigi) Quras.: N.Ýálı, Sh.Qurmanbaıuly, M.Malbaqov, R.Shoıbekov jáne t.b. – Almaty: «Dáýir» baspasy, 2013. 1488 bet. 1416 b.) jáne «Keńes, máslıhat» degen maǵynalary bar ekendigin eskertedi. Osy tustaǵy «keńestiń» bı qyzmetimen baılanysty bolýy da múmkin.
Al, kóne sózderdiń maǵynalaryna arnalǵan K.Qaıyrjan qurastyrǵan «Sóz – sandyq» atty eńbekte bul sózdiń maǵynasy naqtylana túsedi: SHORA zat. kóne. (1) Bı balasy. (2) Ákim, bek, myrza, shonjar. (3) Alqa, komıtet. (Qaıyrjan K., Sóz - sandyq: Qazaqtyń kóne sózderi. – Almaty: «Óner» baspasy, 2013. – 480 bet. 427b). «Shora» sóziniń eski ádebı muralarda kóptep kezdesetinin Sh.Ýálıhanov ta eskertedi. «Azamattar men shoralar ataýlary qazaqtyń eski jyr-dastandarynda jıi ushyrasady. Azamat ataýy erikti, óz bıligi ózinde; basynda úıi, qasynda áıeli, aldynda maly bar, ákesinen enshisin alyp, bólek shyqqan adam. Shora – azamat sóziniń balamasy, bul sóz jeke-dara maǵynasymen erekshelenedi, demek, azamat sózinsiz-aq qoldanyla beredi. Al endi shora azamat – taza áskerı maǵynadaǵy sóz, bul eki sóz qosylyp orystyń tovarısh, drýjına – jasaq, sarbaz sózderiniń maǵynasyn beredi» - (166 bet) dep jazady ǵalym. Ǵalymnyń «Taza áskerı maǵynadaǵy sóz» dep shoranyń memlekettik qyzmetshiniń otbasy múshesi ekenin basa aıtqany dep bilý kerek.
Áskerı demokratıa jaǵdaıynda halyq pen áskerdiń bir ekenin eskerý qajet. «Eı, azamattar, shoralar! Atty minseń zordy min», (54 bet) – dep sóz bastaıdy Aqtamberdi jyraý. Shora sózi «Jamıǵat taýarıhta» «Chyngyz hannyń ol chora aǵasy ol erdi» dep «chora aǵasy» úlgisinde kezdesedi. (Mamyrbekova G. Seıtbekova A. Qadyrǵalı Jalaıyrdyń «Jamıǵat taýarıh» jylnamasynyń tezaýrýs sózdigi. – Almaty: 2011. -500. 468). Mátindegi qoldanylý ereksheligine oraı ǵalymdar bul tirkesti «kúzet basshysy» dep aýdarypty. Iaǵnı, «memleket, ulys múddesine qyzmet etýshi tulǵany qorǵaıtyn jan». Maǵynalyq jaqtan bir-birinen alshaq jatqan joq.
Bıke, bıkesh sózderiniń túbiri de bı ekeni jáne -ke, -kesh jurnaqtary jalǵaný arqyly kishireıtý, erkeletý, jumsartý maǵynasyn berip turǵanyn ańǵarý qıyn emes. «Qazaq sózdiginde»: «BIKE zat. Áıel adamdy, kóbine turmysqa áli shyqpaǵan jasy úlken qyzdy ataıtyn izet ataýy» deıdi. Al «BIKESH zat. Boıjetken qyzǵa, jas áıelderge sypaıygershilik, sypaıylyq bildirip aıtylatyn sóz» (Qazaq sózdigi (Qazaq tiliniń birtomdyq úlken túsindirme sózdigi) Quras.: N.Ýálı, Sh.Qurmanbaıuly, M.Malbaqov, R.Shoıbekov jáne t.b. – Almaty: «Dáýir» baspasy, 2013. 1488 bet. 233 bet) degen túsinik berilipti. Altyn Ordanyń áıgili bıleýshisi Ózbek hannyń qyzynyń esimi Súıinbıke bolǵanyn tarıhı derekter aıǵaqtaıdy. Keıbir tarıhı kózderde han esiminiń de «ózi bek», «ózi bı» degennen bastaý alǵany týraly aıtylady. Súıin bıke ataýy da sol «bektiń qyzy» degenmen baılanysty bolýy múmkin.
Bul sóz de dál osy kúıinde ózge túrkitildes halyqtarda saqtalǵan. Altaıda Chemal jáne Týrochak aýdandaryndaǵy eki ózenniń jáne bir eldimekenniń ataýy «Bııka» dep atalsa, Daǵystandaǵy qumyq, balqar, qarashaılarda «bııke» – «aqsúıek áıel» degendi bildiredi. «Bı» sóziniń baıyrǵy maǵynasy kómeskilenýine baılanysty odan taraıtyn týyndy sózderdiń de máni ózgergen. Áıtsede, «bı» túbiri men odan taraıtyn sózderde qurmetteý, syılaý, erkeletý, ulyqtaý maǵynalary saqtalyp qalǵan.
Osy oraıda, kúni búginge deıin qoldanylyp kele jaqan bıbi, begim sózderiniń de astaryna úńilý qajettiligi baıqalady. Sózdikte «BIBİ zat. kóne. birneshe áıeldiń ishindegi mártebesi joǵary áıel; qoja-moldalardyń báıbishesi, aqsúıek áıelderge degen qurmetti bildiretin ataý» (232 bet) bolǵanda, «BEGİM zat. Tekti áýletten shyqqan áıel esimderine qosarlanyp aıtylatyn laýazym» (214 b.) deıdi ǵalymdar. Ásili, túbirles bıbi, begim sózderi de kez-kelgen aýqatty otbasynyń áıeline qatysty emes, ol da tek qana bıdiń jaryna qatysty naqtyly ataý bolýǵa tıis. Bı ataýyn naqtyly desek, bıbi, begim – bıdiń jary, bıke, bıkesh – bıdiń qyzy bolsa, shora – bı uly. Eýropadaǵy aqsúıekterdiń baron, baronesa, graf, grafınıa, prıns, prınsessa degeni sekildi dalalyqtardyń ulttyq tanymy da eren óner ıeleri, memleket múddesi men «qara qyldy qaq jarar» ádilettiń qorǵaýshysy bıdiń jary men urpaqtaryna osyndaı laıyqty erekshe at berip, qurmettegen.
Tarıhshy B.Káribaev Qazaq handyǵy qurylar qarsańdaǵy daladaǵy arıstokratıa men saıası ıerarhıa týraly aıta kelip, mynadaı ǵylymı tujyrym jasaıdy: «Ámir Temir men Edigeniń jáne olardyń urpaqtarynyń «han» tıtýlyn ıelene almaýy, Ámir Temir jáne onyń Ábý Saıd myrzaǵa deıingi urpaqtarynyń eldi Shaǵataı áýletinen shyqqan «qýyrshaq» handar arqyly basqarýy, Edige urpaqtarynyń tolyqqandy memleket basshysy bolyp, bılik júrgizýi úshin mindetti túrde olardyń «bı» laýazymyn Shyńǵyshan urpaqtary bılegen kórshi elderdegi resmı bir hannyń zańdy túrde moıyndaýy jatty» (Káribaev B. Qazaq handyǵynyń qurylý tarıhy. – Almaty: «Sardar», 2014. – 520 b. 286 b.). Ǵalym «bı» laýazymyn «memleket qyzmetshisi» retinde belgili bir tóreniń moıyndaýy, resmı bekitýi qajet ekenin eskertedi. Áıtsede, bul jerdegi bekitý formaldi joralǵy ekeni ańǵarylady.
HVİİ-HVİİİ ǵasyrlardaǵy tarıhı derekterde de bılerdiń eki el arasyndaǵy elshilik mindetin atqarǵan – mámileger, resmı qujattarǵa qol qoıatyn memlekettik qyzmetshi ekeni ashyq aıtylady. Bul tusta ábden kemeline kelgen bıler soty Uly Daladaǵy birden-bir quqyqtyq retteýshi organ bolsa, bıler tolyqqandy mansap ıeler retinde kórinedi. 1748 jyly Ábilqaıyr han dúnıe salǵan soń Nuraly hannyń bıligin taný týraly Elızaveta Petrovnaǵa joldanǵan hatqa Orta júzdiń bedeldi adamdary Jánibek tarhan men kereı Naýryz bımen birge Kishi júzdiń 30 bı, batyrlary qol qoıady. (Kazahsko-rýsskıe otnoshenıa v HVİ-HVİİİ vekah (sbornık dokýmentov ı materıalov) – Alma-Ata, 1961, str. 409-410). Sol tarıhı qujatta Qoısary, Jalmambet, Qıdaı, Jaıylǵan, Qojanaı, Bábı, Baqtybaı, Móńke, Aıdaraly, Isanbaı, Mámetek, Qudaınazar, Dáýlet, Apaq, Bolat, Tileýimbet, Baısaý, Altaı, Juldyz, Ómirzaq, Qarataı, Jánibek t.b bılerdiń qol qoıyp, tańbalaryn basqandyǵy jazylady. Bul sekildi derekterdi Tóle bı, Áıteke bı, Qazybek bıler bastaǵan kóptegen bı-sheshenderdiń ómirbaıandarynan da kezdestirýge bolady. Orys basqarý júıesiniń áli de tolyq dendep ene qoımaǵan kezinde bıler kóne dástúr boıynsha syrtqy saıasattyń da belsendi qatysýshylary bolǵan edi.
Osy tusta bizde HH ǵasyrdyń basyna deıin qoldanylyp kelgen naqtyly termın retinde «Tóbe bı» sózine de arnaıy toqtala ketken jón bolar edi. «Kóp maǵynaly tóv sóziniń monǵol tilindegi bir maǵynasy «týra sózdi, adal adam» degendi bildiredi. Demek, tóbe bı – «ádil bı, bılikti týra sheshetin bı degen kúrdeli ataý (termın) bolyp shyǵady» – dep jazady ǵalym R.Syzdyqova /100:156/. Keıingi HVİİ-HİH ǵasyrlardaǵy qazaqy ortada «tóbe bı» dep qazirgi sot mindetin atqaratyn, daýlasýshy eki jaqtyń – aıyptaýshy-qunyker men qorǵaýshy-jaýapker bılerdiń kelisimimen tańdalyp alynatyn, sóz saıysynan keıin úkim shyǵarýshy, kesim aıtýshy bıdi ataǵan.
Osyǵan deıingi derekterdiń barlyǵyn hronologıalyq turǵydan júıelegende, «bı» sóziniń ár dáýirde túrli maǵynalarda qoldanylyp kelgeni, áıtsede, ol maǵynalardyń báriniń de ózara bir-birimen semantıkalyq baılanysynyń bar ekendigi belgili boldy. Basynda «joq» uǵymyna qarsy maǵynadaǵy ba-, bar, var sózderinen bastalǵan bul ataýǵa baılanysty mynandaı tujyrym jasaýǵa bolady:
Bı – ertedegi úısin memleketi tusynda bıleýshi, han («kýnmo», «kúnbı») maǵynasynda qoldanylyp, dalalyq órkenıette osyǵan dybystyq jáne maǵynalyq jaqtan uqsas sózderdiń týýyna yqpal etken. Kóne qytaı jazbalarynda b.z.d. 2 ǵasyrda ómir súrgen Eljaý bıdiń aty saqtalǵan.
Túrki dáýirinde «bek» (beg, beı, bı) úlgilerinde atalyp, rý-taıpa aqsúıekteriniń jalpy ataýy, keı tusta tıtýly retinde kórinedi. («ıgıl qara bodýn» men bekter (atlyq). Tarıhı derekterde túrki jazba eskertkishteriniń basty keıipkeri Bilge qaǵannyń taqqa otyrǵanǵa deıingi óz esimi Beglen bolǵany atalady, ıaǵnı, «bek» - aqsúıek degen uǵymmen baılanysty.
Shyńǵyshannyń tusynda bek, behı, bı, sherbı, mórbı úlgilerinde kezdesedi. Munda da túrki-mońǵoldyq aqsúıekterdiń jalpy ataýy, laýazym jáne memlekettik qyzmetshi maǵynasynda qoldanylady. Sol dáýirde ǵumyr keshken Maıqy týraly «Túgel sózdiń túbi bir, túp atasy Maıqy bı» degen mátelge kelsek, bul Shyńǵys hannyń aqylshylar keńesiniń múshesi, keńesshi retinde kórinedi.
Altyn Orda tusy men Qazaq handyǵy qurylar qarsańda túrkitildes taıpalarda «beklerbegi», «bek», «beg», «beı», «bı» sekildi túrli ózgeristerge ushyraǵan ataýlarmen aqsúıek, áskerı qolbasshy, ýázir, jeke bir óńirdiń bıleýshileri atalyp, bul búkil Eýrazıa aımaǵynda qoldanylady. «Ket-Buǵadaı bılerden, Keńes surar kún qaıda» dep jyrlaıdy Dospambet jyraý. Noǵaı ordasynyń Edige bı, Oqas bı, Ahmet bı, Musa bı, Sheıh-Mamaı bı syndy dańqty bıleýshileri bolǵany málim. Bul tustaǵy bılerdiń qyzmetinen olardyń bir aımaqtyń «qojaıyny» ekeni ańǵarylady da, sottyń nemese keıingi dáýirlerdegi qazaq bıleri atqarǵan alýan túrli fýnksıalardy kóre almaımyz.
Noǵaı ordasynda bolmasa, irgesi qalanǵanymen, memlekettiliktiń atrıbýttary áli qalyptasa qoımaǵan HV ǵasyrdyń sońynda «bı» degen ataýdy Qazaq handyǵynan da kezdestirmeımiz. Maıqy bı zamany odan eki ǵasyr burynǵy kezeńge sáıkes keledi. Tarıhı beınesinen góri ańyzdyq sıpaty basym Aıaz bıdiń ómiri bulyńǵyrlaý. Al Kereı, Jánibek handardyń janynan tabylǵan Jırensheni sheshen dese, Asan Qaıǵyny da bı dep atamaǵany belgili. Demek, bul tusta bek, bı uǵymdary bolǵanymen, olar áli de sol «aqsúıek» degen jalpy maǵynany beretin ataý retinde qalǵan.
Bılerdiń jańasha mazmundaǵy qyzmeti men bıler ınstıtýty bul kezeńnen sál keıin, «Qasym hannyń qasqa jolynan» bastaý alady deýge tolyq negiz bar. Osy máselege qatysty, ıaǵnı, Qazaq ordasyndaǵy bılerdiń ereksheligi haqynda S.Zımanov naqty ǵylymı pikir aıtady: «Qazaqtyń «bı» sózi túriktiń «bılik» elementi bar jalpy ataýynan shyqqan. Ol termınologıalyq belgi maǵynasyn saqtap qalǵan. Al arnaıy uǵym retinde ol basqa sınonımderden ózgeshelendi. Qazaq ordalarynda, handyqtarynda, júzderinde jáne rýlarynda, sondaı-aq Ortalyq Azıanyń qazaq-qypshaq jerleri atalatyn Uly dalasynda «bı» uǵymy ózgeshe boldy, ıaǵnı, ol kóbinese sottyq qyzmetterdi atqaratyn adamǵa qatysty aıtyldy» (Zımanov S. Qazaqtyń ata zańdary. – Almaty: «Jeti jarǵy», 2005, 5-tom,33bet). Bul, onyń aldynda bolmaǵan, bıge sot jáne basqa da el ishin retteıtin qyzmetterdiń júktelip, jańa quqyqtyq júıeniń paıda bolǵandyǵyna meńzelip aıtylǵan ǵylymı tujyrym bolatyn.
Ásili, jıyndar ótkizip, óz máseleńdi eshkimniń qalaýynsyz talqyǵa salý úshin sol ujymnyń syrtqy kúshterden táýelsiz bolyp, derbes sheshim shyǵarýy asa mańyzdy eken. «Táýelsiz memlekettiń belgisi táýelsiz máseleni sheshý úshin syrtqy elderge baǵynbaı, óziniń uıǵarýymen, óziniń túsinigimen sheshý, bul memlekette qajetti memlekettik organdar bolýy kerek. Qazaq memleketi tamyrlanǵan, taramdalǵan organdary bolmaǵan memleket. Degenmen, sol qoǵamnyń negizgi máselelerin sheshetin memlekettiń tıisti organdary bolǵan. Sonyń biri – hannyń janyndaǵy Keńes» (Abylaıhan. Kenesary. – Almaty, «Ǵylym», 1993. 119 bet.41b.) – dep jazady ǵalym Ǵ.Saparǵalıev. Áldekimge táýeldi bıleýshi ózine joǵarydan berilgen tapsyrmany ǵana oryndap, ony talqyǵa salýǵa esh qaqysy joq. Mundaıda Keńes shaqyryp, jıyn ashýdyń qajettiligi bolmaıtyny túsinikti. Tek táýelsizdik pen el aldyndaǵy jaýapkershilik qana tyǵyryqtan shyǵar joldy izdeýge májbúr etip, tyń oı aıtýǵa qabiletti jandardyń iriktelip shyǵýyna yqpal etedi eken.
Mine, Qasymnyń handyq qurǵan merzimi 1511-1523 jyldar aralyǵy desek, dál osy tusta bılerdiń saıası sahnaǵa shyǵýyna múmkindik bergen, bıler kelesine jol ashqan han janyndaǵy Keńestiń alǵashqy úlgisi paıda bolǵan syńaıly.
«Qasym hannyń qasqa joly» týraly qazaqtyń aýyz eki áńgimelerinde azdaǵan málimetter kezdesip qalady. Akademık Á. Marǵulan «Qasym hannyń qasqa joly» zańdaryn orta ǵasyrlarda Qypshaq, Shaǵataı ulystarynda qoldanylǵan «Iarǵý» zańynan alynǵan, qazaqsha «Jarǵy» degen uǵym beredi dep eseptedi. Bul uǵymnyń túpki máni jarý, nárseniń salmaǵyn bir jaǵyna aýdarmaı, dál, ádil aıtýdan shyqqan: «Daýdy ádil, týra sheshken bılerdi halyq buqarasy ardaqtap «qara qyldy qaq jarǵan» dep maqtaǵan. Óziniń mazmuny boıynsha, bul zańnyń túbegeıli ıdeıasy ejelgi áskerı-demokratıa arnasyna baryp tireledi» (Artyqbaev J. O., «Jeti jarǵy» - memleket jáne quqyq eskertkishi(zerttelýi, derekter, tarıhy, mátini). Oqý quraly. – Almaty: Zań ádebıeti, 2004. – 150 bet. 46-bet.) – dep jazady ǵalym J.O.Artyqbaev. Qasym tusynda bastalǵan bul úderis «Esimhannyń eski jolyna» sáıkes bıler ınstıtýty kúsheıe túsip, tarıh sahnasyna júzdegen áıgili bılerdiń shyǵýyna yqpal etti.
Mamaı AHET,
fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty,
Almaty qalasy Tilderdi damytý, muraǵattar jáne qujattama basqarmasy basshysy
