– Dáke, Dıdar dosyńyzdyń jazbasyn oqydyńyz ba?
– Oqyǵyn joqpyn. Oqymaǵam sebebim: dosymdy usaq-túıek sózge qıǵym kelmedi. Bul – basqa - basqa, sonoý toqsanynshy jyldardan beri jan baýyr, aınymas dos bolyp kele jatqan Dıdardyń aıtatyn sózi emes dep oıladym. Dıdar áleýmettik jelidegi jazbasyn alyp tastaǵanǵa uqsaıdy, endi ony qazbalap qaıtesińder, osymen áńgimeni doǵaraıyq.
– Árıne, áńgimeni doǵarýǵa bolady. Bizge sizderdiń alshań basyp, birge júrgenderińiz kerek, áıtse de, dosyńyzdyń jazbasyn oqyǵan jurtty eki oıly etpeı, quryltaıshylyqqa qatysty sózdi ashyp aıtyp berseńiz jón bolar edi.
– Aıtaıyn. Dıdar Abai.kz portalynyń quryltaıshysy bolǵan emes. Portaldyń zańdy ıesi –«Abaı aqparat» qazaq ınterneti keńistigin damytý qory» qoǵamdyq qory.
Qoǵamdyq qor komersıalyq uıym emes, ol tabys tabýdy kózdemeıdi, tek jarǵylyq maqsatyna jetý úshin jetkilikti pul tabýǵa qaqyly.
Sondyqtan onyń tabysy quryltaıshylar arasynda dıvıdend retinde bólinbeıdi.
Quryltaıshylar ózderi salǵan jarnasyn qaıtaryp, nemese qor quryltaıshylyǵynan shyqsa enshisin alyp kete almaıdy. Dıdardyń quryltaıshylyqqa esh qatysy bolmasa da, men buny jalpy kópke túsinikti bolý úshin aıtyp otyrmyn.
Osy jobany áý basta birlese qolǵa alǵan Aıdos Sarym da quryltaıshylyqqa kirgen joq. Al, negizi quryltaıshy bolýǵa Aıdostyń tolyq qaqysy bar edi.
Aıekeń maǵan: «Dýka, men qoǵamdyq jumystarmen júremin, ártúrli jobalarǵa qatysamyn, sondyqtan qorǵa óziń ıelik ete ber», - dep aqyl-keńesin aıtty. Bul – bar-joǵy shaǵyn ǵana qor. Qazaqstanda bundaı qordyń jeti atasy bar. Árıne, onyń bári biz sıaqty effektnyı (tıimdi) jumys jasap jatqan joq shyǵar, biraq, qor az emes. Endi Dıdardyń jaıyna kelsek, aldymen myna qujatty saǵan kórsetip alǵanym jón shyǵar. Mine, kórip otyrsyń, bunda D.A. ıaǵnı Dıdar Amantaı degen esim-soı jazylmaǵan.
Bir – deńiz. Ekinshiden, quryltaıshy turmaq, qamqorshylar keńesiniń bir múshesi aýysatyn bolsa, tártip boıynsha, shaǵyn jıyn ótedi, eskertý jasalady, protokol toltyrylyp, Ádilet mınıstrligine baryp qaıta tirkeýden ótedi. Oǵan jáne qoǵamdyq qor músheleriniń qoly qoıylyp, kelisimi hattalady. Qol basyndaı ǵana qor bolǵanymen, kórdiń be, bunyń da ózinshe osyndaı zańdylyǵy, ózindik tártibi, ary-beri júgiristi talap etetin jumysy bar.
– Túsinikti. Dıdar bálkim «quryltaıshylyqtan meni shyǵaryp tastady» dep áýel bastaǵy oı men ıdeıa birligin aıtyp otyrǵan shyǵar?
– Endeshe eldiń basyn qatyrmaı solaı dep anyqtap jazbaı ma? Oı, ıdeıa, maqsat birligi, esińde bolsyn, enshi suramaıdy. Enshi talap etetin adam qandaı da bir komersıalyq qurylymda úlesi bar zańdy tulǵa bolyp tabylady. Olaı emes eken, onda qaıdaǵy enshi? Men kimge, ne úshin enshi berýim kerek eken?
«Abaı aqparat» qoǵamdyq qory, bul – holdıń emes, konsern emes, kompanıa emes, tipti, JSHS da emes. Osyǵan nege jurttyń qusy túsip, qusyǵyn árjerge tastap júrgenin túsinbeımin. Shamasy, Abai.kz-tiń abyroıy, qoǵamdyq pikirlerge yqpaly, tanymaldyǵy, BAQ-taǵy orny, bir aýyz sózben aıtqanda, jap-jaqsy dúnıe bolyp shyqqany ishi tar pendelerdiń ishin ýdaı ashytyp júr ǵoı deımin.
Alaıda, men Dıdardy qyzǵanshaqtyqqa qımaımyn, adam adamǵa degen saǵynyshyn, renishin, ókpesin ártúrli jolmen bildirip jatady ǵoı. Jazýy bólekteý Dákeń maǵan degen ókpesin de sol óziniń jazýdaǵy mashyǵyna salyp bildirgen bolar (ezý tartty).
Al, oı men maqsat birligine kelsek, Dıdardy budan kim shettetip, kim shyǵaryp jiberipti?
Álde men qazaq múddesine, ult múddesine satqyndyq jasap, joldan taıyppyn ba? Shama-sharqymyzdyń jetkeninshe eldiń sózin sóılep, ult muratyna qyzmet etip kelemiz. 2009 jyldan bastap saıtymyzǵa qalam tartqan ult zıalylarynyń qatary tolyǵa túspese, kemigen joq. Dıdar da jazsyn, qalamyn qolyna alsyn. Qazir qyzmet kútip úıinde jatqan kórinedi, kelsin meniń qasyma, ortamyzda júrsin. Oǵan, sirá, kim qarsy ǵoı deısiń? Ókpe-renishi bolsa, ózime kelsin de aıtsyn. Marhabbat.
– Ókpe demekshi, osy dosyńyz ádebı ortaǵa, jalpy qoǵamǵa ókpeli sıaqty.
– Nege ókpeleıdi? Dıdardyń ókpeleıtin jóni joq, oıymsha. Ol tyrnaqaldy dúnıelerin jazǵan bozbala kezinen bastap, aǵalardyń alaqanynda kele jatqan Qudaıdyń erkesi (Dıdardyń «Qudaıdyń erkesi proza» degen essesi esime túsip ketti, - dep Dákeń kúlip aldy). Qoljazbasyn Jaras Sársekten alǵan Zeınollla aǵa, Zeınolla Serikqalıevti aıtamyn, Dıdardyń romany týraly qandaı jyly pikir bildirdi?! Zekeń marqumnyń aq bata, aq joltaı lebizinen keıin Dıdardyń joly saırap qoıa berdi.
Oǵan ádebı ıntellektýaldy orta jalt qarady. Oljas Súleımenov, Gerold Belger, Áýezhan Qodar, Álıa Bópejanova, Zıra Naýryzbaeva,.. Dıdardy alqalaǵan áleýmet osylaısha kete beredi. Talasbek marqum ádebıet pen ónerdegi mol bilimin, sarqylmas qazynasyn Dıdar shyǵarmalaryn taldaýǵa jumsady. Aspanǵa kóterdi.
Osy aǵalarymyz Dıdardyń qasynda júrgen bizge mán berip qaraǵan emes. Bu balalardyń da jazýǵa talaby bar shyǵar, oqý-toqýy bar shyǵar dep, eskere qoımady. Biraq, men óz basym Dıdar úshin qýanatynmyn. Dıdarǵa kórsetilgen qurmetke sheksiz rıza bolatynmyn. Áli de solaı... Qazir Dıdardyń shyǵarmashylyǵyna baılanysty pikir aıta alatyn jas ádebıetshiler ósip kele jatyr.
Dosymnyń endi jas býyn úshin qadirli bola bastaǵanyna qýanyp júrmin. Ámse joly bolsyn, qalam qýaty kemimesin dep tileımin.
Súbeli shyǵarmalar jazsyn. Ataǵy alysqa ketsin. Jalpy Dıdar qyzmette de joly bolyp kele jatqan azamat. Nápaqasyn Respýblıkalyq telearnalardan taýyp júrdi, gazetterdi basqardy, «Qazaqfılm» AQ-da bas redaktor boldy, Úkimette, jańylyspasam, Prezıdent apparatynda qyzmetter atqardy, Semeıdegi telearanaǵa basshy bolyp bardy. Úıi-jaıy, Qudaıǵa shúkir, jaqsy jary, balalary bar.
Kimge, nege ókpeleıdi ol?
Qudaıǵa shúkir, turmys-tirshilikke de erte beıimdelip bálendeı tarshylyq kórgen joq. Mysaly, bárimizden buryn baspanaly bolǵan – Dıdar. Kitaptary erte basylyp shyqqan jazýshymyz da – Dıdar. Memlekttik, qoǵamdyq syılyqtar men marapattarǵa aldymen ıe bolǵan da – Dıdar. Shyǵarmalary shet tilderine eń kóp aýdarylyp úlgergen qazirgi qazaq ádebıetindegi qalamger de – Dıdar.
Aýdaryla bersin, marapattar men syılyqtarǵa kenele bersin. Tilektespin. Menińshe bolǵanda dosymyz osynyń bárine qanaǵat, shúkir deýi kerek. Sóıtýi kerek te, jańa deńgeıge kóterilýi kerek, parasat bıgine, salıhaly aǵalyq jolǵa jetýi kerek dep oılaımyn. Aǵalardyń alqaýyn kórgen Dıdar Amantaı qazir ózi de el aǵasy bolyp qaldy. Endi ol Talasbekterden kórgen qamqorlyǵyn jas býynǵa kórsetýi kerek dep oılaımyn. Men solaı oılaımyn. Múmkin, ol basqasha oılaıtyn bolar.
Dosyma, bálkim, qurmet, marapat az bolyp turǵan shyǵar?.. Shyǵarmalaryn jańa qyrynan taldaıtyn ádebı syndar jetpeı júrgen shyǵar?.. Qaıdan bileıin.
Meniń biletinim: Dıdardyń osy kórgenderiniń birin de Ámirhan marqum kórmeı ketti. Ensıklopedıalyq bilimi, qas talanty bola tura Ámirhan Balqybek qarapaıym ǵumyr keshti. Qońtorǵaı ǵana turmysy boldy. Keıbir ortada kemdik kórip júrgen kezderi de boldy. Syı-sıapatty bylaı qoıyńyz, esil er óziniń azamattyq bolmysy men shyǵarmalary týraly bir durys pikir estı almaı ketti ǵoı. Men, mine, sol Ámirhandy saǵynamyn. Qatty saǵynamyn. Dostarymynyń bári altyn, árqaısysynyń ózindik kelbeti, ózindik oryny bar júregimde. Sonyń biri, erekshe biri – Ámirhan edi.
«Shahmarannyń kitaby» degen hıkaıatymdy ıyqtasyp qatar júrgen kúnderimizde Ámirhanǵa arnap jazdym. «Qyzyr Áýlıe men Musaǵalaıassalam» degen hıkaıatymdaǵy Qyzyr İlıaspen paralel keıipker – Ámirhan beınesi boldy. Endi oıymda bir romannyń sulbasy júr. Ol romanda keıipker Ámirhan óziniń jaza almaı ketken romanyna núkte qoıýy kerek. Romanǵa daıyndyǵymdy eselep, qazir izdenis ústindemin.
– Dáke, az-kem sózben dos, dostyq týraly túıindi oıyńyzdy aıtyp berińizshi?
– Dostyq, joldastyq degen – azamatqa ol da bir syn. Dostyqty kóterip júre alatyndar bolady da, júre almaıtyndar bolady. Dostyqty men úlken jaýapkershilik, adam taǵdyryna tikeleı yqpal etetin jaýapkershilik dep bilemin. Keshire bilý, dosyńnyń artyq-kem isin únsiz ishke alý, sosyn sony ózine jumsaqtap uqtyrý – dos adamnan talap etiletin minez.
Seniń sondaı adaldyǵyńdy, janyńnyń tazalyǵyn túsingen dos – dos ta, túsinbegen adam – jaı ánsheıin bireý. Únemi sen ǵana emes, dosyń da seni keshirip, seni aıalaı bilýi qajet. Qurmet eki jaqtan teń bolmasa, ol dostyq emes.
Dostyqta teńdik qana bolady, lıderlik nemese menmendik bolmaıdy. Bolsa, ol dostyq emes, qojaıyn men qyzmetshi. Men dostyq degendi osylaı túsinemin, osylaı qabyldaımyn.
Dostarymnyń ishinde kóp syrlasatyn, kóp muńdasatyn dosym – Sáken Sybanbaı. Al osy Sáken ekeýmiz renjispedik pe? Oıbaı, atama, talaı renjistik.
Aǵaı (biz bir birimizdi «aǵaı» deımiz) keıde er-toqymyn baýyryna alyp týlaǵanda, mańynan júre almaı qalamyn. Sosyn bir kúni «aǵaı, qaıdasyz?» dep ózi qońyraý shalyp turady. Aramyzda eshteńe bolmaǵandaı jarasyp kete beremiz. Biz sıaqty dostar qazaq jigitteriniń arasynda az emes, táýba!
– Dıdar aǵamyz jazǵan Asylbek Yqsan, Amangeldi Keńshilikter týraly ne deısiz?
– Dıdar ne depti?
– Siz olarǵa únemi jaýlyq jasap júretin kórinesiz...Dıdar Amantaı óziniń jazbasyna bylaı dep pikiri qosypty. Qarańyz: «Asylbek Yqsanǵa da, Amangeldi Keńshilikulyna da sóıtti. Erlan Tóleýtaıǵa da topyraq shashty. Kúıe jaqty».
– Men shashqan topyraqqa kómilip, men jaqqan kúıeden qaraıyp qalsa, ony Dıdar Amantaı emes, osy jigitterdiń ózderi aıtsyn.
Men biletin Asekeń tamasha prozaık, kemel azamat, aǵa-dos. Ekeýmiz bir birimizge shyn tilekshi jandarmyz. Apta ishinde kúnde bolmasa da, kún aralatyp habarlasyp turamyz.
Ańqyldaǵan Erlan baýyryma kúıe jaǵý bylaı tursyn, «áı, Erlan-aı» dep keıigen kezim bolǵan emes. Qaq-soqta jumysy joq, ónerge ǵana berilgen sondaı asyl azamattyń aldynan tosýdyń ózi kúná ǵoı! Al Amangeldi bolsa – kásibı synshy, ádebıettiń bilgiri. Amangeldi maǵan, men oǵan jaý bolsam jetisken ekenbiz. Iá, ádebıet álemindegi kózqaras, pikirimiz ártúrli bolýy múmkin, biraq, ol jaýlyq emes qoı. Men bilemin, Ábekeń meniń shyǵarmalaryma úlken mán berip qaraıdy. Aqyl-keńesin aıtyp turady. Men bul azamattarmen aradaǵy joldastyqqa qurmetpen qaraımyn.
– «Komentarılerinde bir asyl oı joq, sebebi anonım, jaýapkershilik bolmaǵan soń, daraqy, dóreki, kórgensiz sóz jazylady...» deıdi dosyńyz.
– Anonım bolǵan jerde asyl oı bolmaıdy. Biraq, biz oqyrman oıyna qozǵaý salý úshin, oqyrman qaýymdy azamattyq belsendilikke shaqyrý úshin komentarılerge erkindik berdik. Ol komentarıler betimen ketken bıliktegilerdi tezge salý úshin kerek boldy. Oqyrmanmen keri baılanystyń ashyq formaty osylaı. Ony oılap tapqan men emespin. Sondyqtan pikirelerdiń órli-qyrly bolýyna jaýap bere almaımyn. Eger Dıdarǵa nemese joǵarydaǵy attary atalǵan azamattarǵa qatysty avtory bar syn maqalalardy jarıalap jatsam, onda sóz basqa. Eske túsedi.
Birde Amanhan Álim aǵamyz Abai.kz portalynyń elektrondy pochtasyna Aqberen Elgezektiń óleńderin synaǵan maqala jiberipti. Synaǵanda bar ǵoı, qatty ketken. Men aqyn inimniń janyna aýyr tımesinshi dep, aǵanyń maqalasyn jarıalaǵym kelmedi saıtta.
Sonda Ómirjan: «Dáke, sózben jumys isteıtin adam sózge shydaı da bilýi kerek qoı. Aqberenniń shyǵarmashylyǵyna Amanhan aǵa syn aıtyp jatsa, ol da bir deńgeıde aqynnyń aqyndy moıyndaýy. Jarıalaıyq, tap osydan Aqberen jamandyq kórmeıdi», - dedi. Men kelistim. Amanhan aǵanyń syn maqalasy jaryq kórdi.
Maqalaǵa baılanysty oqyrman neshe túrli pikir jazyp jatty. Pikirlerdiń basym kópshiligi bir jaqty boldy. Aqberenniń aqyndyǵyna syn aıtyldy. Biraq, soǵan qyńǵan Aqberen bolǵan joq. Ózine qajetin aldy, qajet emesin qaldyrdy. Maǵan, Ómirjanǵa jaý bolyp ketken joq. Ómirjan ekeýi qushaqtasyp, ázilderi jarasyp osy kúni birge júr. Ómishti men jaqsy bilem ǵoı, neshe jyl Avai.kz-de birge istedik, osy saıttyń «otymen kirip, kúlimen shyqty», ystyq-sýyǵyna birdeı tózdi, aınalaıyn! Saıttyń saıt bolýyna ólsheýsiz eńbegin sińirgen sol Ómirjan Aqosh dosyn syrtynan jaýǵa bergen emes.
Ómirjan qazir «Jas Alash» gazetinde júr. Biraq, keterinde menen enshi suraǵan joq (kúldi). «Aırylysar dos erdiń artqy qasyn suraıdy» degen babalarymyz. Erdiń artqy qasyn suraý, yrymǵa jaman, qurysyn. Ol degen sóz – qanjyǵasyz bol, at kótinen sypyrylyp túsip qal degen sóz. Bundaı jamandyqqa meni Dıdar dosym qımaıtyn shyǵar dep oılaımyn.
– Suhbatymyzǵa qosyp taǵy ne aıtasyz?
– Boldy-eı, Toqash! İndetip otyryp biraz sóılettiń meni.
Suhbattasqan, Toqtaráli Tańjaryq
