Razaktyń ózi, áýleti qamaýǵa alyndy. Dúnıe-múlki tárkilendi. Qazir tergeý amaldary júrip jatyr.
Jyldar boıy basshysynyń toıymsyzdyǵyna tózip kelgen malaılyqtar bılikti bir kúnde tóńkerdi osylaısha. Biraq budan sabaq alǵandar tabylar ma eken? Aıtalyq, bizdiń bılik budan ne qorytty?
Qazaqstannyń eks-premeri Ákejan Qajygeldın osy týrasynda bylaı oı órbitipti:
«Ádette ózge eldegi ózgeristerdi alǵa tartqanda, «óı, salystyratyn sebep tapqan ekensiń. Ár eldiń salty basqa emes pe? Olarmen on qaınasaq ta sorpamyz qosylmaıdy», – deıtin áldekimder tabylady.
Qatelesedi. Salystyratyn, teńeýge turarlyq dúnıeler jetip artylady, negizinde», – deıdi Qajygeldın.
Iá, dáp solaı. «Adamdar ádil bolsa, ómir árqashan ádil» (Kekilbaev, red.).
Eks-premerdiń aıtýynsha, jemqorlyqty jek kórý, ádildikke umtylý jer júzindegi adam balasynyń bárine tán. Al jemqor elderdiń bári bir-birine uqsas. Qıyrdaǵy Malaızıadan bastap Qazaqstanǵa deıin...
«Halyq premer Razak pen onyń aınalasy Ulttyq qordyń qyzyǵyn kórip júrgenin estigende talaǵy tars aıyryldy. Qany basyna shapty. Anyǵynda, malaılyqtar Razaktyń qordyń aqshasyn óz ıgiligine jaratyp júrgenin osydan úsh jyl buryn sezgen. Osydan úsh jyl buryn qorǵa aýdıt júrgizý jáne premerdi jaýapqa tartý týraly bastama kótergen jergilikti jurt.
Razak at-tonyn ala qashady. «Almadym, Qudaı kýá!» deıdi ol. Ulttyq qorǵa qatysty qıas pikir aıtqan aqparat quraldaryn qýǵyndaýǵa kóshedi. Bul maqsatta «feık-nús» atty zańnamany qoldanysqa engizip, osy boıynsha «Razak memleket qarajatyn barymtalap júr» degen tilshilerdiń qyr sońyna túsedi», – deıdi Qajygeldın.
Malaızıada prezıdent oryntaǵy atymen joq. Premer basqarady bul eldi.
Qajygeldınniń aıtýynsha, qorǵa qatysty janjal ataq-daqpyrtyna daq juqtyrǵanyn sezgen Razak bul máseleni múldem bolmaǵandaı qylýdyń amalyn izdeıdi. Tilshilerdi tunshyqtyrǵasyn, eldegi azdy-kópti oppozısıonermen alysady.
Álgiler Batystan arasha suraıdy. «Ulttyq qordaǵy qyrǵyn aqshanyń qaıda joǵalǵanyn tergep-tekserýge qol ushyn sozyńdar» dep qolqalaıdy.
«Jýrnalısermen jaýlasyp, opozısıa ókilderimen ıtshe yryldasqan Razak óz-ózine or qazdy osylaısha. Álemniń alty elinde Malaızıanyń Ulttyq qorynan aqsha jymqyrýǵa qatysty tergeý bastaldy. Aqparattyq shabýyldy aıqyn meńgergen Batys basylymdary Razakty ústi-ústine tópeledi. Premer jalǵyz qaldy. Aqyry taǵynan taıdy. Opozısıa eldegi bılikti qolyna qaratty», – deıdi Qajygeldın.
Sonymen ne kerek, Ulttyq qordyń aqshasy qaıda joǵalǵany belgili boldy. Aıtarlyqtaı bóligi AQSH-tan shyqty. Razaktyń ýázirleri basshysyna qordyń qarajatyn Gollıvýdqa quıýǵa keńes beripti...
Basty róldi Dı Kaprıo somdaıtyn «Ýoll-Strıt kókjaly» kınosyn kórgenińiz bar ma? Mine, osy fılm malaızıalyqtardyń aqshasyna túsirilgen. Árıne, halyq habarsyz bolǵan budan.
Kınodan túsken tabys aqyry túgeldeı tárkilenedi.
«Qazaqstan halqy osy jaǵdaıdan sabaq alýy kerek. Tonaýshy bılik memlekettiń túbine jetedi. Halyq ádiletsizdik pen jemqorlyqtan ábden qajyǵanda bir judyryqqa jumylady. Malaızıa soǵan dálel.
Premer Razak Ulttyq qordaǵy 3 mıllıard dollardy úptep ketken. Oılap qarańyz, 3 mıllıard! Biraq biz úshin túk emes bul! Nazarbaevtyń tóńiregindegi ákimder men mınıstrlerdiń baılyǵy Razaktan artyq bolmasa, kem emes. Bıliktegi at tóbelindeı top táýelsizdik jyldary 150 mlrd dollardy shetke alyp shyqty. Bul Razaktyń aqshasynan 50 ese kóp! Qazaq halqy óziniń osy ýaqytqa deıin qalaı tonalǵanyn, tonalyp jatqanyn jete túsinbeı otyr. Túsingen jaǵdaıda, qazirgi bılikti ne kútip otyrǵanyn elestetýdiń ózi qorqynyshty», – deıdi elimizdiń eks-premeri.
Ekinshisi
Halyqtan urlanǵan aqshanyń sońyna túsken azǵantaı opozısıa ókilderiniń Batystaǵy zańgerler, tilshiler, úkimettik emes uıymdarmen áriptestigi jemisin berýde eken. Qajygeldın osylaı deıdi.
Bul bir kúnniń sharýasy emes, biraq.
«Aqparatty jınastyrý, saraptan, súzgiden ótkizý bar, munyń bári uzaq jumys. Urlanǵan aqsha Qazaqstanǵa qaıtýy kerek. Bul úshin Batys elderine aqshany kim, qandaı jolmen urlaǵanyn dáleldeý qajetpiz.
Basy ashyq bir dúnıe: qazirgi júıe jasap turǵanda jelingen aqsha elge oralady dep dámelenbeńiz. Demokratıalyq ustanymdaǵy, jemqorlyqtan ada jańa basshylyq bılik kelgende ǵana qaıtady», – deıdi ol.
Qajygeldınniń aıtýynsha, Razaktyń jaǵdaıynda premerdi aınalasy satyp ketken. Nege? Uıaty oıandy ma olardyń, álde eldiń sesinen qoryqty ma? Bizdińshe, endigi jerde bul mańyzdy emes.
«Razak taǵynan taımas edi. Eger eldi 20 jyl basqarǵan Malaızıanyń burynǵy premeri Mahathır Mohomad qarsy shyqpaǵanda... 15 jyl únsizdik saqtaǵan Mahathır kezekti saılaýda Razaktyń ıt terisin basyna qaptaıdy. Halyqty qaıyrshy qylǵanyn, memleketti tonap bitkenin aıtady. Tipti opozısıanyń qataryna ótip, bir kezderi ózi basqarǵan bılik partıasyna qarsy kúreske shyǵady.
Kórdińiz be, qalaı? Naǵyz memleketshil tulǵanyń áreketi bul! Memleketi, halqy úshin bardy mundaıǵa.
Nazarbaevqa sheteldegi mıllıardtaǵan dollardy elge qaıtarý úshin jalpy halyqtyq, jalpy memlekettik qozǵalys quryp, sonyń kóshin bastaýdy úndep júrgenimizge biraz bolady.
Syrtqa aǵylǵan Ulttyq qor men búdjettiń aqshasynda esep joq, ázir. Buǵan toqtaý bolar qozǵalysty da kórip turǵan joqpyz!» – deıdi ol.
Al...
Al tórinen kóri jaqyn Mahathır (qazir ol 92-de) Razaktyń jemqor júıesimen bilek sybana kúresýge kóshedi. Aldymen abaqtyda jatqan opozısıa serkesi Anvar Ibragımmen tize qosady. Qyzyǵy, Ibragım abaqtyǵa ekonomıkalyq kózqarastary qaıshy kelip, dál osy Mahathırdiń tusynda qamalǵan. Alaıda Razakqa qarsy kúreste Mahathır Ibragımniń partıasymen bitimge kelip, aqyry aıaǵy jeńip shyǵady.
«Bul da sabaq alýǵa turarlyq jaıt» deıdi Qajygeldın. Qazaqstandaǵy saıası jáne qoǵam qaıratkerleri kemshiligi bolsa moıyndap, al áriptesteriniń aǵattyǵyn kórse keshire bilýi kerek. Másele memleket múddesine tirelgende ókpe-renishke oryn joq, bolmaýy da tıis» – deıdi Ákejan myrza.
Mahathır maqsatyna jetti. Qaıta premer boldy. Ibragım abaqtydan shyqty. Al burynǵy premerdiń máselesi maı shammen qaralýda. Malaızıanyń kúshtiń qurylymdary Razak pen onyń jaqyn-juraǵatynyń úılerin timiskilep shyǵyp, altyn-kúmiske toly baılyq tapty.
Aıtpaqshy, Razaktyń et jaqyndarynyń arasynda Bolat Nazarbaevtyń ógeı balasy da bar. Ol – Razaktyń kúıeýbalasy. Olar eldi tastap kete almaıdy. Shyǵarmaıdy. Jibermeıdi. Tergeý aıaqtalǵanǵa deıin...
Bul birazǵa sozylary anyq. AQSH-taǵy aqsha basy ǵana óıtkeni. Ulttyq qordyń mıllıardtary taǵy qaı jerde tyǵylǵanyn anyqtaý qajet.
«Qazaqstandaǵy korrýpsıonerlerge sabaq bul. Bilip júrsin. Jańa bılik kelgen kúnde aldymen tergeý komısıasyn qurady ári memlekettiń aqshasyna aýyz salǵandardyń sońyna túsedi.
Nazarbaevtyń ornyna kim kelse de eger ashyq tergeý júrgizip, syrtqa ketken aqshany qaıtarmasa taǵyn saqtap qala almaıdy.
Qazirgi jaǵdaıda shyndyqty aıtqan jýrnalıserdi qýdalap júrgen prokýratýra men arnaıy qurylymdardyń qyzmetkerleri erteń bılik aýysqanda, keshegi júıeniń kezinde túıeni túgimen jutqan jemqorlardyń izin ańdıdy», – deıdi Qajygeldın.
Sóziniń sońynda eks-premer barsha qazaqqa sabaq bolar bir dúnıeni tilge tıek etipti.
«Malaızıany on jerden synasaq ta, Qazaqstanǵa qaraǵanda qýatty. Ekonomıkasy aldyńǵy qatarly el. Turmystyq tehnıka, óndiriske arnalǵan túrli elektrondy chıp óndirýden kósh basynda tur. Infraqurylymy jetilgen. Kólik óndiredi. Bilim júıesi de ozyq.
«Astana men Kýala-Lýmpýrdy, KLİA áýejaıy men Nazarbaev atyndaǵy áýejaıdy, PETRONAS pen «Qazmunaıgazdy», Proton ı «Nıvanyń arasy jer men kókteı.
Munaıǵa baılanyp qalǵan Malaızıa joq. Bul eldiń elıtasy «qara altynnyń arqasynda kún kóremiz» degen strategıadan bas tartqan. Kerisinshe, ónerkásibi men aýyl sharýashylyǵyn damytty.
Razak ketti. Halyq jemqor basshyny taǵynan taıdyrdy. Búlingen túgi joq. Malaızıa erteń-aq esin jıady. Erteń-aq aıaqqa turady.
Al bizdiń jaǵdaıda mundaı ózgeris aýyr ótýi múmkin. Aman-esen eńseremiz, alaıda», –degen eken Qajygeldın.
Kúni keshe
Bilesizder, kúni keshe «Jańa Qazaqstan» forýmy qurylǵan. Sapynda Ámirjan Qosanov, Dos Kóshim, Ermurat Bapı, Aıdos Sarym, Rasýl Jumaly jáne basqa da elge tanymal saıasatkerler bar uıymnyń negizgi jumysy - eldiń muńyn-muńdap, joǵyn joqtaý.
«Búgingi bılik barlyq salada óziniń dármensizdigin tanytqanyn moıyndaýymyz kerek. Táýelsizdik jyldarynda birde-bir memlekettik baǵdarlama jóndi oryndalmady. Respýblıka bılik ózi ýáde etkendeı, «ekinshi Kýveıtke» aınala qoımady, kerisinshe, ómir sapasy jóninen Afrıkanyń eń kedeı elderi qatarynan bir-aq shyqty.
Bıliktiń jetistikteri men tabystary týraly esepteriniń jalǵan ekenin ekonomıkanyń kúıreýi, azyp-tozǵan aýyl men qalalar, byt-shyt bolǵan joldar, quldyraǵan komýnaldyq sharýashylyqqa qarap bile berýge bolady.
Basqa memleketter men shetel kompanıalarymen tıimsiz kelisimsharttarǵa qol qoıyp, Qazaqstan qaryzǵa belshesinen batty.
27 jylǵy Táýelsizdik bergen bar múmkindikti biz utymdy paıdalana almadyq. Kerisinshe, biz 90-jyldardyń basynda qazirgi bıliktiń basshylyqqa kelýine negiz bolǵan demokratıa men bostandyqtyń, pikir alýandyǵy men teńdiktiń túpki prınsıpterinen birjolata qol úzdik.
Shyn máninde búginde bıliktiń ózi lıberaldy saıası jáne ekonomıkalyq reformalardyń basty tejegishine, birden-bir kedergisine aınalyp otyr.
Budan arǵy áreketsizdik pen bárin de basqa bireý sheship tastaıdy degenge senýshilik – apatqa aparatyn jol!», – deıdi forým belsendileri.
Qalaı oılaısyz, durys aıta ma?
Daıyndaǵan, Dýman BYQAI
