Áleýmettik jelide Almatydaǵy Abaı atyndaǵy Qazaq ulttyq pedagogıkalyq ýnıversıtetinde ótkizilgen tárbıe jıyny qyzý talqyǵa tústi. Qumash Telegram-arnasynyń málimetinshe, sharaǵa birinshi kýrstyń stýdent qyzdary qatysqan. Jıyn barysynda olarǵa "qyz bala ınabatty, ıbaly bolýy kerek", "ashyq-shashyq kıinýge bolmaıdy", "er adamdy kórgende ıilip sálem berý – ádep belgisi", "uzyn beldemshe – tárbıeniń nyshany" degen mazmundaǵy nasıhat júrgizilgen. Sonymen qatar ártúrli jastaǵy er adamdardyń qyzdardyń minez-qulqy jaıly aıtqan vıdeorolıkteri kórsetilgen. Bul oqıǵa áleýmettik jeli qoldanýshylarynyń narazylyǵyn týǵyzdy. Jelide "Nege tek qyzdar? Jigitterge nege eshteńe aıtylmaıdy?", "Áıelderdi emes, erlerdi de tárbıeleńizder" degen synı pikirler kóbeıdi.
Belgili femınıst Aıgerim Qusaıynqyzy Dalanews.kz agenttigine bergen pikirinde mundaı tárbıelik sharalar genderlik teńdikke qaıshy ekenin jáne zaıyrly oqý oryndarynda mundaı nasıhatqa jol berilmeýi keregin alǵa tartty.
"Bul jaǵdaı – qazaq qoǵamyndaǵy genderlik teńsizdiktiń aıqyn kórinisi jáne ulttyq dástúrdi ústirt ári patrıarhaldyq turǵyda túsindirýdiń saldary dep batyl aıta alamyz. Eki faktor da bir-birin “tolyqtyryp”, osyndaı oqıǵalardyń qaıtalanýyna jaǵdaı jasap otyr. Qazaqstandaǵy áıelderdiń 54%-y bilim berý salasynda qyzmet etedi (Ulttyq statısıka búrosy, 2024), bul – olardyń bilim alýǵa degen qulshynysynyń aıǵaǵy. Degenmen 2024 jyly “Genderlik alshaqtyq ındeksi” boıynsha Qazaqstan 146 eldiń ishinde álemdik júzdikke de enbeıdi. Ásirese, saıası qatysý men ekonomıkalyq múmkindikter baǵytynda úlken alshaqtyq bar. Bul kórsetkishter qoǵamda áli de qyzdardyń áleýmettik rólin shekteý tájirıbesiniń bar ekenin dáleldeıdi", - deıdi ol.
Sarapshynyń aıtýynsha, bilim men synı oılaýdy damytýy tıis ýnıversıtet sekildi mekemeniń dál osyndaı sıpattaǵy jıyn uıymdastyrýy – ınstıtýsıonaldyq deńgeıde ornyqqan genderlik stereotıpterdi qaıta jańǵyrtýdyń aıqyn mysaly.
"IýNESKO-nyń 2022 jylǵy baıandamasyna sáıkes, postkeńestik elderdiń 73%-ynda bilim berý mekemelerinde genderlik beıtaraptylyq prınsıpteri tolyq engizilmegen. Bul Qazaqstanda baıqalyp otyrǵan ahýaldyń keńirek júıeli sıpaty bar ekenin kórsetedi. Qyz balalardyń syrtqy kelbeti men minez-qulqyna baǵyttalǵan talaptar – bul qoǵamdyq keńistiktegi áıelderdiń erkindigin shekteýdiń tikeleı tásili. Munda "ádep" pen «ınabattylyq» uǵymdary genderlik kodtaý arqyly tek áıelden talap etiledi, al er adamdardyń minez-qulqy men moraldyq jaýapkershiligi nazardan tys qalatyny – patrıarhaldy normanyń klasıkalyq belgisi. Mysaly: IýNISEF zertteýi (2021) kórsetkendeı, qazaqstandyq jasóspirim qyzdardyń 38%-y «qoǵamda áıelderdiń júris-turysyna qatysty talaptar ádiletsiz" dep sanaıdy. Bul olardyń ishki qarsylyǵynyń artyp kele jatqanyn baıqatady", - deıdi ol.
Fembıke ulttyq dástúrdiń durys túsindirilmeýin de synǵa aldy. Onyń aıtýynsha, qazaq tarıhynda áıelderge úlken qurmet kórsetilgen. Mysaly, Bopaı hanym men Aıǵanym hanym sıaqty tarıhı tulǵalar qoǵamnyń saıası jáne ekonomıkalyq isterine belsene aralasqan.
"Biraq búgingi qoǵamda ulttyq mádenıet degenimizdi jıi birjaqty – áıeldi tek baǵynyshty, únsiz, “uzyn etekti” beınede kórýmen shektep otyrmyz. Bul – dástúrdi qazirgi patrıarhaldy kózqaraspen burmalaýdyń bir úlgisi. Aıtalyq, 2020 jylǵy QR Otbasylyq qatynastarǵa arnalǵan áleýmettik zertteýinde respondentterdiń 59%-y "áıeldiń mindeti – kúıeýine baǵyný" dep jaýap bergen. Bul mádenı túsiniktiń arhaıkalyq sıpatyn aıqyn kórsetedi. Bul áreket artynda turǵan dúnıetanym – postsovettik keńistikte keń taralǵan neokonservatıvtik jáne neopatrıarhaldy ıdeologıa. Onyń máni: áıel – qoǵamnyń “moraldyq tiregi”, sondyqtan onyń júris-turysy únemi qadaǵalanýy tıis; al er adamnyń áreketi ekinshi kezektegi másele bolyp qala beredi. Bul kózqaras áıeldiń qoǵamdaǵy ornyn negizinen otbasylyq-reprodýktıvtik rólge baǵyttaǵysy keledi", - dep qosty ol.
Qusaıynqyzy elimizde árbir úshinshi áıel ómirinde kem degende bir ret zorlyq-zombylyqqa ushyraıtynyn da atap ótti.
"Bul qoǵamda áıelderdiń rólin tómendetetin jáne baqylaýǵa tyrysatyn dıskýrs qalaı áreket etetinin kórsetedi. Ýnıversıtettiń bul bastamasy genderlik teńdikke qarsy regressıvti qadam ári ulttyq mádenıetti konservatıvti kodıfıkasıalaýdyń nátıjesi. Eger rasymen de ulttyq qundylyqtardy ulyqtaǵymyz kelse, onda áıeldiń de, er adamnyń da jaýapkershiligin, quqyqtary men mindetterin teń dárejede talqylaýymyz kerek. Áıtpese bul “tárbıe saǵattary” zamanaýı qoǵamǵa kereǵar áser etedi de, qyzdardyń bilim alýdaǵy, qoǵamdyq ómirdegi belsendiligine keri yqpalyn tıgizedi", - dep qosty ol.
Qusaıynqyzy bul qubylystyń áleýmettik-psıhologıalyq tamyry tereńde jatqanyn alǵa tartty. Onyń pikrinshe, qazaq qoǵamy men jalpy postkeńestik keńistik patrıarhaldy júıe bolyp qalyptasqan.
"Mundaı júıede áıel adamnyń syrtqy kelbeti men júris-turysy – qoǵamnyń “moraldyq kapıtaly” retinde qarastyrylady. Iaǵnı, áıeldiń “tártiptiligi” búkil qoǵamnyń abyroıymen baılanystyrylyp, “namys” uǵymy kóbine áıelge ǵana telinedi. IýNISEF-tiń 2023 jylǵy deregi boıynsha, Qazaqstanda ata-analardyń 70%-y qyz bala tárbıesinde ınabattylyq pen uıat máselesin basty orynǵa qoıady, al ul balalar úshin bul kórsetkish tek 32% ǵana. Bul qoǵamnyń tárbıe salasynda qandaı "ekiudaı standart" ustanyp otyrǵanyn kórsetedi. Nege tek qyzdarǵa baǵyttalady? Óıtkeni patrıarhaldy sanada áıel – “álsiz”, ony "baǵyttap, túzep otyrý kerek" degen túsinik bar. Bul stereotıp tek bizdiń elde emes, búkil álemde baıqalady: áıel seksýalızasıanyń obektisine aınalyp, onyń júris-turysy – qoǵamdyq baqylaýdyń basty nysanyna aınalady.
Fransýz áleýmettanýshysy Per Býrdeniń aıtýynsha, mundaı júıe “sımvolıkalyq zorlyqtyń” kórinisi, ıaǵnı áıelder ózderin shekteýdi ádetke aınaldyryp, ony qalypty nárse retinde qabyldaýǵa májbúr bolady. Jigitterge qatysty tárbıe nege eskerýsiz? Bul – ekiudaı standarttyń klasıkalyq mysaly. Jigitterge arnalǵan tárbıelik áńgimeler sırek aıtylady, óıtkeni qoǵamda “jigitke bári jarasady”, “erkek – túzdiń adamy” degen kózqaras bar. Mundaı ustanymdar er azamattardyń áleýmettik jáne moraldyq jaýapkershiligin ekinshi orynǵa ysyryp qoıady", - deıdi ol.
Sarapshy resmı statısıkany negizge ala otyryp bylaı dep mysal keltirdi:
"QR Bas prokýratýrasynyń Quqyqtyq statısıka komıtetiniń málimetine sáıkes, 2024 jyly 16,1 mlrd teńgeden astam alıment qaryzy jınalmaǵan. Bul – qoǵamda er azamattardyń otbasylyq jáne áleýmettik jaýapkershiliginiń álsizdigin aıǵaqtaıtyn derek. Biraq dál osy másele jıyndarda nemese BAQ-ta qyzý talqylanyp jatqany sırek. Sońy ne bolady? Osynyń saldarynan bizde eki túrli qaýipti qubylys paıda bolady. Qyzdarǵa qatysty sheksiz talap qoıylady, bul olardyń tulǵalyq damýyna, ózin-ózi baǵalaýyna keri áser etedi. HRW 2022 jylǵy baıandamasynda Qazaqstandaǵy jasóspirim qyzdardyń 41%-y "qoǵamnyń artyq talaptary óz erkindigimdi shekteıdi" dep aıtqan. Mundaı tárbıeniń saldary – qysyńqy sana, ózin-ózi shekteý, genderlik kemsitýshilikti qalypty nárse retinde qabyldaý. Jigitterge az talap qoıylady, bul olardyń qoǵam aldyndaǵy jaýapkershilik sezimin tómendetedi. Zorlyq-zombylyq, turmystyq agresıa, genderlik teńsizdiktiń kúsheıýi – osy tárbıe júıesiniń tikeleı saldary.
Qazaqstanda 2023 jyly tirkelgen turmystyq zorlyq-zombylyq faktileriniń 82%-y er adamdar tarapynan jasalǵan. Bul – tárbıeniń birjaqty bolýynan týyndaıtyn másele. Qandaı dúnıetanym jatyr? Bul model qoǵamdaǵy “er adam – basqarýshy, áıel – baǵynýshy” degen arhetıptiń jańǵyrýynan týyndaıdy. Osylaısha, qyzdarǵa ǵana baǵyttalǵan tárbıelik jıyndar genderlik stereotıpterdi nyǵaıtyp, er adamdardyń jaýapkershiligin “kózge kórinbeıtin” etedi. Joǵaryda aıtylǵan 16 mlrd teńge alıment qaryz – osy tárbıe júıesiniń naqty nátıjesi, biraq mundaı faktilerdi ashyq áshkereleý júıeli túrde júzege aspaıdy", - dep qosty ol.
Onyń aıtýynsha, bilim berý mekemelerinde ótkiziletin tárbıe saǵattary men tárbıelik is-sharalar adam quqyǵynyń ýnıversaldy qaǵıdattaryna sáıkes qurylýy qajet. Osy tusta ol, birneshe usynys aıtty.
"Genderlik beıtaraptylyq: Qyzdar men uldarǵa ortaq quqyqtar men mindetter usynylýy tıis. Tárbıelik is-sharalarda jynysyna qaraı bólý nemese basymdyq berý tájirıbesi joıylýy kerek.
Krıtıkalyq oılaýdy damytý: Stýdentterge genderlik stereotıpterdi synaı bilý, olardy taný jáne taldaý qabileti úıretilýi qajet.
Kemsitpeý prınsıpi: Barlyq oqý baǵdarlamalarynda genderlik dıskrımınasıanyń barlyq túrin aıyptaıtyn naqty ustanym bolýy shart. Ózin-ózi taný men tulǵalyq damý: Qyzdar da, uldar da óz qabiletterin, pikirin erkin bildire alatyn, psıhologıalyq jáne fızıkalyq qaýipsiz orta qalyptasýy tıis. Qandaı kontent bolýy kerek? Genderlik teńdik, zorlyq-zombylyqsyz ómir súrý, adamnyń qadir-qasıeti sıaqty taqyryptar oqý baǵdarlamasynyń quramyna júıeli túrde enýi kerek.
Quqyqtyq saýat: Stýdentter Qazaqstannyń jáne halyqaralyq quqyqtyń negizgi normalaryn bilip ósýi qajet (mysaly, QR Konstıtýsıasy, BUU-nyń Cedaw Konvensıasy, IKAO-nyń 190 Konvensıasy t.b.).
Qyzdar men uldarǵa qoıylatyn talaptardaǵy tepe-teńdik: Bul jerde tepe-teńdik formaldy da, mazmundyq jaǵynan da saqtalýy tıis. Mysaly: Etıkalyq jáne minez-qulyq normalary: Uldarǵa da, qyzdarǵa da qoǵamdyq orynda ózin ustaý, basqa adamdardy qurmetteý, quqyq buzbaý talaptary birdeı qoıylýy kerek. “Qyzdar ınabatty bolsyn” dep bir jaqty talap qoıý ádiletsiz jáne genderlik teńdikke qaıshy.
Jaýapkershilik: Tárbıelik modelderde uldarǵa da zorlyq-zombylyqqa jol bermeý, teń qarym-qatynas jasaý, turmystyq jaýapkershilikti bólisý sıaqty talaptar qoıylýy qajet. Bul patrıarhaldy modeldi qaıta qaraýdyń eń mańyzdy bóligi. Kıim talaby: Eger mektep nemese ýnıversıtet kıim úlgisin talap etse, ol genderlik dıskrımınasıa jasamaıtyn, ortaq estetıkalyq jáne etıkalyq normalarǵa sáıkes bolýǵa tıis. Mysaly, qyzdarǵa ǵana emes, uldarǵa da uqyptylyq, tazalyq sıaqty talaptar qoıylýy kerek", - dep túıindedi ol.
