– Ótken jyl Eýrazıa keńistigindegi «Úzdik jas ǵalym» nomınasıasy boıynsha top jaryp, elimizdiń abyroıyn asqaqtattyńyz. Baıqaý qalaı boldy?
– Bul baıqaýda úsh atalym boıynsha jas ǵalymdardyń úzdik ǵylymı jumystary anyqtaldy. Atalymdar – «Adam ekologıasy», «Qoǵam ekologıasy» jáne «Tabıǵat ekologıasy» dep ataldy. Meniń topyraqty munaı men munaı ónimderinen tazartýdy kózdeıtin jobam «Tabıǵat ekologıasy» boıynsha úzdik jumys dep tanyldy. Al «Adam ekologıasy» atalymy boıynsha Qıyr Shyǵystan kelgen ǵalymnyń jumysy úzdik dep tanylsa, «Qoǵam ekologıasynda» Saratovtan baıqaýǵa qatysqan jas boıjetken top jardy. Úzdikterdi anyqtaýda ǵalymdar jumyspen tanysyp shyǵyp, óz baǵalaryn bere salmady. Uıymdastyrýshylar ǵylymı jumystarǵa arnaıy talaptar qoıdy. Olardyń basty talaby ǵylymı joba negizinde jazylǵan maqalalardyń joǵary ımpakt-faktorlyq kórsetkishke ıe bolýy tıis edi.
– Bul talaptan súrinbeı ótken shyǵarsyz?
– Solaı dese de bolady. Jerge tógilgen munaı men munaı ónimderin tazartýǵa qatysty jobamen aınalysqanda «Thomson Reuters», «Scopus» ǵylymı málimetter bazasyna birneshe maqalalarym jarıalanyp, álem boıynsha ǵalymdar óz jumystaryn jazarda meniń maqalama silteme jasaǵan bolatyn. Sonyń paıdasy osy baıqaýda tıdi. Qazir Qazaqstanda álemdik ǵylymı málimetter qoryna engen jalǵyz ǵylymı jýrnal bar. Ol maıtalman ǵalym Z.Mansurov basqaratyn Janý máseleleri ınstıtýty janynan jylyna tórt ret aǵylyshyn tilinde jaryq kóretin «Eýrazıa hımıa tehnologıalary» ǵylymı jýrnaly. Atalǵan jýrnalǵa shyqqan materıaldy dúnıejúzi ǵalymdary únemi baqylap, basylymda jaryq kórgen maqalalarǵa udaıy silteme jasap otyrady. Bul jýrnal – ǵalamdyq ǵylymı málimetter qoryna engen Qazaqstandaǵy jalǵyz jýrnal. Osy jýrnaldyń arqasynda meniń ǵylymı maqalama álem ǵalymdarynyń nazary tústi. Budan basqa qazir QazUÝ janynan aǵylshyn tilinde «Hımıa jáne bıologıa», «Matematıka jáne fızıka» ǵylymı jýrnaldary jaryq kórýde. Bul jýrnaldardyń da bolashaǵy zor. Keleshekte osy jýrnaldardyń «Scopus» ǵylymı málimetter qoryna enetin tolyq múmkindigi bar.
– Osy ǵylymı jumysyńyz jaıynda oqyrmandarymyzǵa tereńirek túsindirip berseńiz?
– Munaıdy óndirip, tasymaldaǵanda, qorshaǵan orta biraz lastanatyny belgili. Keı jaǵdaıda munaı qubyrlary jarylyp, qorshaǵan ortaǵa orasan zor kólemde zardaby tıip jatady. Meniń ǵylymı jobam osy zardaptardy joıýǵa baǵyttalǵan. Qamba munaılaryn tazalaýdyń birneshe tásili bar. Búginde munaımen lastanǵan jerlerdi termıalyq, mehanıkalyq ádispen tazartyp keledi. Termıalyq ádis barysynda mamandar lastanǵan jerdegi aýyr munaıdy órtep jiberedi. Mehanıkalyq ádis barysynda lastanǵan jerdiń betin jańa topyraq jamylǵysymen jaýyp tastaıdy. Úshinshi, fızıkalyq, hımıalyq ádis boıynsha túrli sorbentter men hımıalyq untaqtardy seýip, jerdi munaıdan tazartady. Tórtinshi, bıologıalyq ádis. Bul tásildiń ózi – bıoremedıasıa jáne fıtoremedıasıa dep ekige bólingen. Lastanǵan jerlerdi túrli bakterıalarmen tazartý bıoremedıasıa tásiline jatady. Al fıtoremedıasıa ádisi barysynda lastanǵan jerlerge ósimdikter otyrǵyzyp, aımaqty qalpyna keltirýige bolady. Meniń munaı men munaı ónimderimen lastanǵan aýmaqtardy tazartý jobam bıoremedıasıa tásiline jatady.
– Siz tańdaǵan tásil kúrdeli jáne tıimdi sıaqty?
– Durys aıtasyz, bıoremedıasıa tásili úlken izdenis pen yjdahattylyqty qajetsinedi. Jobadaǵy negizgi jumysymyz bıoremedıasıa tásili barysynda munaı men munaı ónimderiniń qalaı ydyraıtynyn baqylaımyz. Munaıdyń qalaı totyǵyp, qandaı toptar bóletinin zertteımiz. Qazir Qazaqstannyń Batysynda munaımen lastanǵan jerler óte kóp. Óz basym zertteý jumysymdy zerthanalyq jaǵdaıda júrgizdim. Aqtóbe oblysynda Ajar Jubanova apaıymyz bastaǵan ǵalymdar dalada munaı qambalaryna synaq júrgizdi. Olar psevdomonas týysyna jatatyn bakterıalardy daıyndap, munaımen lastanǵan jerlerge seýip, alty aı saıyn baqylaǵan. Nátıjesi kisi qyzyǵarlyq deńgeıde boldy. Munaımen lastanǵan jerler qysqa merzimniń ishinde 87-90 paıyzǵa deıin tazarǵanyna kóz jetkizdik. Men totyǵý barysyn hımıalyq jáne mıkrobıologıalyq joldarmen jerge tógilgen munaı bakterıalarmen áreketteskende, olardan qanshalyqty áldegıd, keton, spırt bóletinin anyqtaýǵa kúsh saldym. Zertteý qorytyndysynyń sońynda jerge tógilgen munaı kómirqyshqyl gazy men sýǵa aınalyp ketedi. Bizdiń basty maqsatymyz osy prosesti jedeldetý boldy.
– Lastanǵan jerlerge sebetin bakterıalar – tiri organızm. Jalpy osy sýspenzıalardy kez kelgen ýaqytta sebe berýge bola ma?
– Sýspenzıalardy kezeńderge bólip sebý kerek. Negizinen lastanǵan jerlerge bakterıalar kóktem men kúzde sebiledi. Qys kezinde sýyqtyń áserinen bakterıalar ómir súrýin baıaýlatady. Sondyqtan lastanǵan aımaqtardy bıoremedıasıa tásilimen tazartýǵa kóktem qolaıly. Bakterıalarǵa sýyq qalaı áser etse, joǵary temperatýra da solaı áser etedi.
– Sizder daıyndaǵan bakterıalardy óndiristik deńgeıde bıopreparat retinde shyǵarýǵa bola ma?
– Árıne, bolady. Qazirgi tańda qazaq ǵalymdary daıyndap shyǵarǵan «Munaıbag» degen bıopreparat bar. Ony otandyq munaı óndirýshi kompanıalar qanshalyqty paıdalanyp jatqanyn bilmeımin. Ókinishtisi, elimizdegi munaı kompanıalary Qazaqstan ǵalymdary daıyndaǵan bıopreparattarǵa senimsizdikpen qaraıdy. Sondyqtan olar sheteldiń bıopreparattaryn satyp alýǵa áýes. Bıopreparat shyǵarýda AQSH kósh bastap keledi. Eger AQSH pen bizdiń bıopreparattardy salystyrsaq, bizdiki olardan kem túspeıtinin baıqaýǵa bolady. Kerek deseńiz, bizder daıyndaǵan bıopreparat AQSH-ta daıyndalǵan ónimderge qaraǵanda birshama arzan. Bizdiń ǵalymdar úlken bıoreaktor bolmaǵandyqtan, bıopreparattaryn óndiristik deńgeıde shyǵara almaı otyr. Bıoreaktor satyp alý úshin qyrýar qarjy kerek. Qarjynyń jetimsizdigi, tıisti menejmenttiń qalyptaspaýy saldarynan qazaqstandyq ǵalymdardyń oılap tapqan ǵylymı jetistikteri zerthanalyq deńgeıden asa almaı otyrǵany janǵa batady. Qazaq ǵalymdarynyń ǵylymı jumystaryn óndiristik deńgeıge deıin jetkizý úshin qarjy men oılastyrylǵan menejment qajet.
Suhbattasqan Nurlan JUMAHANOV.
