Bıylǵy ádebıet salasyndaǵy alaman báıgege akademık aqyn Baýyrjan Jaqyp osydan birer jyl buryn jaryq kórgen «Bilte shamnyń jaryǵy» atty jyr jınaǵymen qatysyp otyr. Sol báıgeden úmitker jınaqty taldap, talqylamastan buryn Baýyrjannyń ómirderekteri men osyǵan deıingi shyǵarmashylyq jolyna toqtala ketkendi jón kórgen edik.
Baýyrjan Abyraly, Shyńǵystaý óńirine ortaq azamat. Ol osydan alpys jyldan sál astam ýaqyt buryn kezindegi Semeı, qazirgi Abaı oblysynyń Abaı aýdanyndaǵy «Qyzyltý» keńsharynyń bir bólimshesi bolyp tabylatyn burynǵy «Sosıalısik Qazaqstan», keıinde Tańat atanǵan shaǵyndaý aýyldyń Aqqora dep atalatyn qystaǵynda ómirge kelgen. Respýblıkalyq basylymnyń atyn ıelengen «Sosıalısik Qazaqstan» kolhozy Semeı atom polıgonynyń osy óńirge ornyǵýy saldarynan jabylyp tynǵan Abyraly aýdanyna qarasty sharýashylyq bolatyn. Al osy shaǵyndaý qasıetti de qasyretti aýyldan ondaǵan bilikti ǵylym doktory men sonshalyqty qabyrǵaly qalamgerler shyqqanyna senseńiz de, senbeseńiz de rasy sol.
Óz zamanynyń shekteýli sheńberine syımaǵan aqyn Tóleýjan Ysmaıylov sondaı qalamgerlerdiń biri ǵana emes, biregeıi edi. Jas jetkinshektiń sol Tóleýjan aǵasynyń kózin kórgeni de, onyń yrymyn jasap aýzyna túkirgeni de ras. Osy oraıda ýaqyttan ozyp aıtatyn bolsaq, buǵan deıin umyt qalǵan Tóleýjan esimi elimiz egemendikke qol jetkizgennen bastap qaıtip oralyp halqymen qaýyshqan-dy. Sonyń aıǵaǵyndaı, keńes zamanynda noqtaǵa basy syımaǵan aqyn zıratynyń basyna keýde músini ornatylyp, Tańatta mýzeıi ashylǵan bolatyn. Munyń syrtynda osyndaǵy aýyl mektebi de túrlenip, túlep shyǵa kelgen. Baýyrjannyń ákesi Ómirjan Quspanulynyń sol bir ıgilikti sharýalardyń báriniń basy qasynan tabylǵanyn biletinbiz. Bul azamattyń sol shaqta jasynyń kelip qalǵanyna qaramastan túrli deńgeıdegi nebir halyqaralyq granttardy jeńip alyp, keshegi ıadrolyq synaq aımaǵyndaǵy aýyldarǵa eldiń qamyn jegen Edigedeı qamqorlyq tanytqany da este. Ókinishke qaraı, eski Qazaqstan kezindegi qyrsyzdyq saldarynan kún ótken saıyn gúldenip kele jatqan Tańat aýyly da bolashaǵy joq aýyl sanatyna jatqyzylyp, aqyr sońy jabylyp tynǵan.
Já, endi aqynjandy Ómekeńniń uly Baýyrjandy ádebıet álemine qalaı jetektep alyp kelgenine qaraı oıysaıyq. «Men negizi bala kezimde sýret salýǵa beıim bolyp óstim deıdi búginde bul. Salǵan sýretterimdi «Qazaqstan pıoneri» gazetine joldaımyn. Arada biraz ýaqyttan soń olardan «sýretiń jaqsy, talabyńdy odan ári ushtaı ber» degen maǵynada hat keledi. Redaksıadan hat alý ol kez úshin úlken mártebe. Soǵan qanattanyp, atalǵan gazetke taǵy sýret joldaımyn. Oǵan da joǵarydaǵy mazmunda aınaqatesiz hat keledi. Sonsoń bala bolsam da bul bolmaıdy eken dep sýret salýdy doǵardym».
Sodan keıingi jerde bala Baýyrjannyń endigi ermegi kitap bolady. Sharýashylyqtyń partkom hatshysy qyzmetindegi Ómekeń aýdan, oblys ortalyǵyna barǵan saıyn buǵan bir býma kitap ala kelýdi daǵdyǵa aınaldyrady. Birde ákesi buǵan aýdan ortalyǵy Qaraýyldan sol tusta ataǵy dúrkirep turǵan aqyn Qabdykárim Ydyrysovtyń «Assalaýmaǵaleıkým, arabstan» dep atalatyn kitabyn alyp keledi. Mundaǵy syrshyl sezim, tórt aıaǵyn teń basqan tulpardyń tuıaǵyndaı kelisti uıqastar aýyl balasynyń qıalyn sharyqtatyp, óz ózdiginen kóńilinde jattalyp qalyp jatady. Sóıtip, buǵan deıin qolynan Abaı atasynyń óleńder jınaǵy túspeıtin Baýyrjan endi keıingi qazaq aqyndarynyń jyr jınaqtaryna den qoıady.
Sodan kóktemniń alǵashqy nyshany baıqalyp, qar erı bastaǵan shaqta úıdiń aýlasyn tazalap júrgen Baýyrjan «keldi, keldi» dep aıǵaılap, sanyn shapalaqtaı jónelgende ózin týǵannan baýyryna basqan ájesi «astapyralla, astapyralla» dep shoshyp ketip, nemeresinen «ne keldi» dep suramaı ma! Sonda bolashaq aqyn «shabyt, shabyt keldi» depti desedi. Solaı depti de: «Kóktem keldi kóńildi, Gúl basyp tur óńirdi. Kóktem keldi shýaqty, Jylǵalardan sý aqty» dep bir shýmaq óleńdi aqyndyqtyń alǵashqy kókteminiń baıǵazysy retinde alǵash ret ájesine shyn mánisinde shabyttanyp oqyp bergen kórinedi. Oǵan, árıne ájesi alǵashqy oqyrman retinde «meniń qulynym aqyn bolady» dep qýanyp, rıza kóńilmen aq batasyn beredi. Bul kezde úshinshi synypta oqıtyn munyń jasy onǵa endi jaqyndap qalǵan-dy.
Joǵaryda ákesi Ómirjan balasy Baýyrjanǵa kitap alyp kelip syıǵa tartýdy daǵdyǵa aınaldyrdy dedik. Endi birde ol ulyna ataqty jýrnalıs- jazýshy Ázilhan Nurshaıyqovtyń «Men jýrnalıspin» degen jańada ǵana shyqqan kitabyn alyp keledi. Oǵan jáne ázız jandy Ázaǵańnyń: «Aınalaıyn, Baýyrjan, jýrnalıs bolýyńa tilektespin» dep jazylǵan qoltańbasyn qondyrtyp ákelgenin qaıtersiz! Budan keıingi jerde «Sosıalısik Qazaqstan» dep atalatyn aýyldaǵy jas tilshiniń maqalalary «Sosıalısik Qazaqstan» syndy bas basylymda bolmasa da, aýdandyq, oblystyq, tipti respýblıkalyq jastar men balalar basylymdarynda jıi jarıalana bastaıdy. Ákesiniń qyzmet jaǵdaıymen Abaı eliniń basqa bir sharýashylyǵyna kóship baryp, sondaǵy Arhat orta mektebin altyn medalge bitirgen Baýyrjan endi Almatydaǵy Qazaq Memlekettik ýnıversıtetiniń jýrnalısıka fakúltetine qujattarymen birge sol kezdegi talapqa saı osyǵan deıin jazǵan maqalalaryn qosa tapsyrǵanda olardyń jalpy sany eki júzden asyp jyǵylǵan eken.
Baǵy janyp atalǵan ýnıversıtetke oqýǵa qabyldannan keıingi jerde onyń oqýda ozat, túrli jyr saıystarynda júırik atanǵany da shyndyq. Sondyǵy emes pe, sońǵy kýrsta oqyp júrgende «Jalyn» baspasynan shyqqan «Aýdıtorıa» dep atalatyn stýdent aqyndardyń jyr jınaǵyna birneshe óleńderi enedi. Sonyń bári, ásirese «Aqsaqaldardy ańsaý» dep atalatyn óleńi jyr qumar qaýymdy eleń etkizedi. Oqýda ozat, jyrda júırik atanǵan Baýyrjannyń soǵan qaramastan qolǵa dıplom tıgende qınalyp qalǵany da ras. Iaǵnı, bul joldamamen Taldyqorǵan oblysynyń bir qıyryndaǵy Bórlitóbe aýdanyna jiberiledi. Des bergende aldynan janyn túsinetin jaqsy jandar kezigip, solardyń qamqorlyǵymen Almatyǵa qaıtyp oralady. Bolmasa aýdandyq gazettiń kúndelikti kúıbeńimen júrgende shabytyn shań basyp qalmasyna kim kepil bolǵandaı...
Sodan Almatyǵa oralyp, Nesipbek, Júrsin syndy jyr júırikteriniń arqasynda respýlıkalyq «Qazaqstan» telearnasynyń ádebı-dramalyq habarlar bas redaksıasyna redaktor bolyp ornalasady. Onda «Dıdar» ádebı telealmanaǵyn júrgizedi, «Aıtys» habaryn jasaýǵa atsalysady. Ataqty aqyn Tólegen Aıbergenovtyń «Alataý» telearnasynda qyzmet etip jatqan qyzy Mahabbatpen tanysyp, otbasyn quratyny da osy kez. Munyń ózi burynnan sóz ónerin, jyr kıesin ardaq tutatyn Baýyrjanǵa jaýapkershilik júgin odan ármen sezine túsinýge sebepshi bolǵan.
Budan keıin kóp uzamaı ol «Jalyn» jastar jýrnalyna qyzmet aýystyrǵan. Shyǵarmashylyqpen aınalysamyn degen adamǵa ádebı jýrnaldarda, «Qazaq ádebıeti» gazetinde qyzmet etý arman bolatyn ol kezde. Biraq arada taǵy da kóp ýaqyt ótpeı, ýnıversıtettegi burynǵy ustazy Taýman Amandosov aǵasynan jaqsy usynys túsken. «Biz bazardan qaıtyp bara jatqan adamdarmyz, al sender bazarǵa endi kele jatyrsyńdar dep bastaǵan ustazy óz sózin. Óziń oqyǵan jýrfak óziń sekildi ǵylymǵa beıim jastarǵa zárý. Osy oraıda men saǵan úsh birdeı jaqsylyq jasaımyn dep ýáde beremin. Birinshiden ýnıversıtettiń aspıranttar jataqhanasynan bólme alasyń. Ekinshiden partıa qataryna ótýińe jol ashamyn. Bul zamanda partıa qatarynda bolmasań qansha myqty bolsań da kóp nársege qol jetkize almaısyń. Úshinshiden ǵylymı jumysyńa ózim jetekshi bolamyn. Al qorǵap alsań, murtyńdy balta shappaıdy. Iaǵnı, mınıstrdiń aılyǵyna jýyq jalaqy alasyń».
Baýyrjanǵa ustazynyń osy sózinen keıin kelispeske amaly qalmaǵan. Tek «Jalyn baspasynyń dırektory, jas jýrnalıserdiń shyn mánisindegi janashyry Seıdahmet Berdiqulovtyń qatqyl aıtylǵanmen, qamqor sózi esinde máńgi saqtalyp qalǵan. «Adam degen bir ornynda turaqtap qyzmet istep, sol eńbeginiń jemisin kórýi kerek. Taýman Salyqbaıuly meniń de aıaýly ustazym. Sondyqtan da ol kisiniń sózin jerge tastaı almaı otyrmyn» degen.
Jas jýrnalıserdiń qamqorshysy atanǵan Seıdahmet aǵasynyń osy sózin endigi ómirinde basshylyqqa alǵan Baýyrjan ózi oqyp, toqyǵan almamaterde shırek ǵasyrǵa jýyq tabjylmaı qyzmet etken. Inshalla dep aıtaıyq, budan keıingi jerde Baýyrjan ǵylymda da, ádebıet áleminde de ár eki-úsh jyl saıyn ár túrli deńgeıdegi jetistikterge jetti de otyrdy. Al oǵan dálel kerek etseńiz, aıtaıyq. Iaǵnı, atalmysh ýnıversıtettiń jýrnalısıka fakúltetinde alǵashqyda eki jyl stajer-zertteýshi, úsh jyl assısent, úsh jyl aǵa oqytýshy bolyp qyzmet etken jas ustaz budan keıingi jerde biraz jyl dekannyń orynbasary, kafedra meńgerýshisi, al odan keıin az kemi joq jeti jyl jýrnalısıka fakúltetiniń dekany bolyp mundaǵy jemisti eńbek jolyn jalǵastyrady. 1994 jyly ustazy Taýman Amandosovtyń jetekshiligimen kandıdattyq dısertasıasyn sátimen qorǵasa, al arada on jyldan soń ǵylym doktory, úsh jyldan soń profesor atanady. Osy jyldar aralyǵynda Reseıdiń Máskeý, AQSH-tyń Oklahoma memlekettik ýnıversıtetterinde taǵlymdadan ótedi. Onyń odan keıingi jerde de Amerıkaǵy joly túskeni bar. Sóıte júrip aǵylshyn tilin aýyz eki tilde bolsa da úırenip alady. Ýnıversıtetke túskenshe irili, usaqty eki júzden astam maqala jazsa, bul kezde eki júzden astam súbeli ǵylymı eńbekterdiń avtory edi. Kózi qaraqty oqyrman onyń odan bergide Qazaq ensıklopedıasynyń tizgigin qolynda ustaǵanyn, QR UǴA-ynyń korespondent-múshesi, Shyńǵys Aıtmatov akademıasynyń, Qazaqstan Jýrnalısıka akademıasynyń akademıgi atanǵanyn bilse kerek.
Endi Baýyrjannyń jyr janryndaǵy jetistikterine keletin bolsaq, onyń alǵashqy óleńder jınaǵy 1990 jyly «Kózimniń nury degen atpen jaryq kóredi. Ol sol jyly Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń Muqaǵalı Maqataev atyndaǵy syılyǵynyń laýreaty atanady. Oǵan sál keıinirekte atalǵan shyǵarmashylyq odaǵynyń Jumaken Nájimedenov ataǵy syılyǵy kelip qosylady. Abaı, Jambyl, Ǵabıt syndy alyptardyń mereıtoılaryna arnalǵan jyr múshaıralarynyń jeńimpazy atanatyny óz aldyna. Al ótken ǵasyrdyń sońynda, naqtylap aıtqanda 1999 jyly Baýyrjan Jaqyp QR «Daryn» memlekettik syılyǵynyń laýreaty atanady. Osydan keıin-aq joǵaryda aıtqandaı Baýyrjannyń jańa jyr jınaqtary ár eki-úsh, ári ketse úsh-tórt jylda oqyrman qolyna tıip otyrady. Solardyń birindegi «Ájemniń urshyǵy» degen óleńin poezıa patshasy atanǵan Ábekeńniń, Ábdilda Tájibaevtyń ózi astyn syza oqyp, joǵary baǵalaǵan eken. Ǵafý Qaıyrbekov, Temirhan Medetbek syndy arqaly aqyndar da Baýyrjan poezıasy týraly túrli basylymdarda tolǵana otyryp sóz qozǵaǵanyn jaqsy bilemiz.
Aqyn Baýyrjan shyǵarmashylyǵy alys, jaqyn shet elderde de óziniń laıyqty baǵasyn alýda. Onyń ana bir jyldary Makedonıa men Kosovada ótken búkil túrki dúnıesi aqyndary festıvaliniń laýreaty atanǵany da bar. Osy eki aralyqta Máskeý baspasynan shyqqan qazaq poezıasy antologıasynda óleńderi jarıalandy. Sodan sál keıinirekte Beıjińdegi «Ulttar» baspasynan eki birdeı jyr jınaǵy jáne shyqty. Al onyń jyr kitaptary búgingi kúnge deıin álemniń onshaqty tiline aýdarylypty.
Iadrolyq synaq aımaǵynda, qasıetti de qasyretti óńirde ómirge kelgen Baýyrjan sol óńirdegi halyqtyń muń-zaryn poezıa tilimen tolǵaýdan áste sharshap, shaldyqqan emes. Onyń osy taqyrypqa arnalǵan «Jan daýsy» degen poezıalyq shyǵarmalar toptamasyn Soltústik Qazaqstan oblystyq Sábıt Muqanov atyndaǵy oblystyq teatry sahnaǵa shyǵarǵan bolatyn. Atalǵan poetıkalyq týyndynyń rejıseri Farhat Moladaǵalı degen azamat ta Abyraly óńiriniń týmasy. Ana bir jyly olar osy dramalyq týyndyny Semeıge arnaıy alyp kelip, keshegi synaq aımaǵyndaǵy eldiń nazaryna usyndy.
Já, endi aıańdap Baýyrjan aqynnyń qazaq ádebıeti aıdynyndaǵy eń shoqtyǵy bıik syılyqqa usynylyp otyrǵan «Bilte shamnyń jaryǵy» dep atalatyn óleńder jınaǵyna keleıik. Kólemi úsh júz betke jýyq bul kitap meniń bilýimshe Almaty qalalyq ákimdiginiń demeýshiligimen jaryqqa shyǵyp otyr. Iaǵnı, osydan úsh jyl buryn Kókshetaý qalasyndaǵy baspalardyń birinde basylypty. Teginde sondaǵy baspa tenderdi utyp alsa kerek. Al shyndyǵyn aıtatyn bolsaq, shettegi tender jeńimpazdarynyń qalamgerlerdi qarq qylǵandary shamaly. Olaı deıtinimiz sol, shettegi baspalardyń shekteýli múmkindigine oraı syrtta shyqqan kitaptar sapasy qaryn ashtyryp kelgeni ras. Al bir qýanarlyǵy sol, myna kitaptyń syrtqy sapasy ishki mazmunyna saı eken.
Sonsoń bul kitaptyń alǵysózin kim jazdy eken dep kókeıimizdegi sol saýalymyzǵa jaýap izdegende jáne janymyz jadyrap qalǵan. Baýyrjannyń aqyndyq talanty men ǵalymdyq turpaty, aınalyp kelgende azamattyq kelbeti týraly eń aldymen Abaı, Abyraly eliniń Hafız Mataev pen Serikqazy Meıirhanov syndy abyz aqsaqaldary oı tolǵapty. Olardyń shaǵyn bolsa da salmaqty sózderi Temirhan Memirhan Medetbek, Asqar Egeýbaı, Rafael Nıazbek,Ǵalym Jaılybaı sekildi aldyńǵy tolqyn aǵalardyń shyn júrekten shyqqan lebizine jalǵasypty. Al mundaı tarlan talant ıeleri ádebıet, qalamger týraly pikir aıtqanda sózdi beker shyǵyndamasa kerek. Muny biz «dosyń kim ekenin aıt, men seniń kim ekenińdi aıtaıyn» degen paıymǵa saı qabyldadyq.
Kitap anotasıasynda aıtylǵandaı, aqıyq aqynnyń bul kitabina onyń keıingi jyldar bederindegi tańdamalyq lırıkalyq óleńderi toptastyrylǵan. Kitap Baýyrjannyń «Bilte shamnyń jaryǵy» atty el jadyndaǵy belgili óleńimen ashylǵan eken. Aqynnyń Semeıde ótken elý jyldyq keshine osy óleńiniń taqyryby alynǵany da esimizde. «Órt bolyp janyp jalynynan, Sonyń bárin qanyp uǵam. Qymbat nárse joq-aý, sirá, Bilte shamnyń jaryǵynan» dep aıaqtalatyn ballada tıptes óleń ótken kúnderge, este qalǵan esti kórinisterge degen aqyn saǵynyshy bolar tegi. Solaı deı tursaq ta, Baýyrjan kesh shymyldyǵyn Ábdildadaı jyr shaıyry bir kezde unatyp, batasyn bergen «Ájemniń urshyǵy» dep atalatyn óleńimen ashqan. «Bir sátke, áje, tynshyp pa eń, Shúıkege mol jip jıylyp. Otyrýshy ediń urshyqpen, Ýaqytty qosa ıirip» dep bastalatyn jyp jyly, aınalasy jyp jumyr óleń shýmaǵy aqyndy oqyrmanǵa jaqyndata túsken sonda.
Myna jınaqta el esinde jattalyp qalǵan sondaı jyr shýmaqtary barshylyq eken. Sonyń ishinen, ásirese aqynnyń «Abaıdyń Qasqabulaǵy» degen óleńin beıjaı sydyrtyp qana oqı almaısyz. Sebebi, ol hakim aqyn ómirge kelgen jer aty ǵoı. Sebebi, aqyn jyrlaǵandaı ol Shákárim betin shaıǵan sý, Muhańnyń sózi tunǵan sý ǵoı. Sebebi, ol qyryq jyl qyrǵyn bolsa da, sýy áli de móldirep jatqan Abaıdyń Qasqabulaǵy emes pe! Jáne de el ardaqtylaryna arnalǵa óleńder toptamasynda Qaz daýysty Qazbek bı, Áýezov, Amanjolov, Qabdolov, Jumadilov syndy tuǵyry bıik tulǵalar barshylyq. Sondaı-aq, aqyn Shyńǵystaý, Qaraýyltóbe, Abyraly taýlarymen, erke Ertisimen shektelmeı, Baıanaýyl, Qarqaraly, Syrdarıanyń kórkin, Sulýtóbeniń sýretterin tamashalap ketse, endi birde Oraldyń aq túnine, Tarazdyń sulýlary men Aqkenttiń bulbuldaryna oqyrmandaryn tamsandyrady. Bir sózben aıtqanda aqynnyń bul turǵydan alǵanda geografıalyq ta, bıografıalyq ta keńistigi shalqar, soǵan oraı tynysy da keń. Sondyqtan aqyndyǵy men ǵalymdyǵy azamattyqqa ulasqan «Parasat» jáne «Qurmet» ordenderiniń ıegeri, Halyqaralyq Alash ádebı syılyǵynyń laýreaty Baýyrjan Jaqyp qandaı qurmetke bolsyn laıyq dep bilemiz!
Respýblıkalyq Abaı atyndaǵy Memlekettik syılyqqa usynylǵan shyǵarma
Akademık aqyn týraly sóz
Dáýlet Seısenuly,
jazýshy, Halyqaralyq Alash ádebı syılyǵynyń ıegeri
