Iadrolyq fızıka ınstıtýtynyń jekekshi ǵylymı qyzmetkeri Danıar Janseıitovpen atom energetıkasynyń artyqshylyǵy jáne álem elderiniń tájirıbesi týraly sóılestik.
– Danıar Maraluly, AES bizge ne beredi jáne onyń perspektıvasy týraly túsindirip berseńiz.
– Eń aldymen elimizde jańa tehnoloıalyq baǵyt paıda bolady. Álemdegi 32-i elde AES bar. Biraq barlyǵynda atom stansıasy 3 nemese 3+ baýynyna jatpaıdy, tek 10-12-i ǵana joǵary tehnologıa stansıalarmen jabdyqtaldy. Iaǵnı atom salasyndaǵy jetekshi memleketter onshaqty deýge bolady.
AES bizge ne beredi degen suraqqa keletin bolsaq, ekonomıkalyq turǵyda tıimdi. Eldiń ınvestısıalyq tartymdylyǵy artady. Sheteldiń iri-iri kompanıalary AES-ti senimdi energıa kózi retinde baǵalaıdy, ekinshi jaǵy, zamanaýı tehnologıany qoldanatyn el retinde moıyndaıdy. Ekinshi jaǵy, ekologıalyq turǵyda tıimdi. Óıtkeni aýaǵa gazdar bólinbeıdi. Úshinshiden, qaýipsizdigi jaǵynan tolyq kepildik beriledi.
Atom stansıasy orta eseppen 10-12 jylda salynyp, onyń búdjeti 12-15 mıllıard dollar quraýy múmkin.
Sarapshylardyń arasynda qoǵamty qarjy jumsaǵansha, shaǵyn stansıalar salǵanymyz durys deıtinder bar. AES-ti salsaq 60 jyl turaqty energıa kózi bolady, jóndeý jumystaryn júrgizip taǵy 20 jylǵa sozý múmkindigi bar.
Álem elderinde 60 reaktor jumys istep tur. Halyqaralyq tájirıbe kórsetkendeı, stansıa jumys istep turǵan kezde 3 mıllıard dollar salyq retinde el búdjetine qarjy túsedi. Ekinshi jaǵy, stansıany salý barasynda 8 myń adam turaqty jumysqa tartylady. İske qosylǵannan keıin 2 myń adam ozyq tehnologıaly stansıada jumys isteıdi. 60-80 jyl AES-te 2 myń otandyq maman turaqty jumyspen qamtylady.
Bastysy, AES – turaqty ári úzdiksiz energıa kózi. Ázirge atom energetıkasynyń oryn basatyn ózge stansıalar joq.
– Siz AES-te qaýipsizdigi jaǵynan tolyq kepildik beriledi dep otyrsyz. Osyny qarapaıym adamdarǵa tolyq túsindirip berseńiz.
– Halyq «AES salynda ma biz eshqandaı jerdi paıdalanbaýymyz kerek, ol jerde adam turmaýy kerek, ol jerde aýyl sharýashylyǵymen aınalyspaý kerek» dep oılaýy múmkin. Olaı emes, qazirgi sanıtarlyq qorǵaý aımaǵy 3 shaqyrymnan aspaıdy.
Atom stansıasynyń otyny – ýran. Ózge stansıalardan aıyrmashylyǵy – osy. Eldegi 70 paıyzy kómirmen jumys isteıtin stansıalarda óndiriledi. Ýrannyń túrleri kóp. AES-ke 4-6 paıyz baıytylǵan Uranium-235 qoldanylady. Atom energıa jónindegi halyqaralyq agentiginiń statısıkasy boıynsha, avtıvti aımaqta (reaktordyń otyn turatyn jeri) apat bolý yqtımaldylyǵy (balqyp ketýi) múlde múmkin emes. «Reaktor jarylady» deıtin adamdar bar. Bul – qate tujyrym.
Reaktor jarylmaıdy. Óıtkeni jarylý úshin Uranium-235-i 90 paıyz ýranmen baıytylýy kerek. Al, reaktorda 4-6 paıyzdy ýran ǵana bolady.
Endi reaktordyq qurylymyna keleıik. Reaktordyń korpýsy joǵary surypty 200 mıllımetr bolattan quıylady. Avtomattandyrylǵan júıe arqyly reaktor qyzǵan kezde sýytylyp turady. Aktıvti jáne pasıvti ózara qaıtalanatyn qaýipsizdik júıeleri bar. Máselen adamı faktordan qatelik ketken jaǵdaıda, pasıvti júıe iske qosylyp, der kezińde kemshiliktiń aldyn alady. Odan bólek, 3+ býyndy stansıalardaǵy aktıvti aımaq shamamen 12-20 metr bolady. Onyń syrtynda qorǵaý qabyǵy ornalasady. Ol 1 metri beton jaýyp turady. Bul aımaq tabıǵı jáne antropogendik qaýipterden saqtaıdy. Reaktor shahtasynyń tómengi bóliginde aýyr avarıalar kezinde aktıvti aımaqtyń balqýyn oqshaýlaý úshin «balqyma tuzaǵy» salynady. Jerdiń astyndaǵy dıametri – 12-20 metrdi quraıdy. 1000 jylda bir oqıǵa oryn alyp, reaktor balqyp, radıasıa bólinetin bolsa, avtıvti aımaq tómendegi «balqyma tuzaǵyna» túsip, avtomatty túrde onyń tóbesi jabylady.
Atom elektr stansıalary salystyrmaly túrde az otynmen jumys isteı alady. Salmaǵy nebári 3 gram bolatyn ýrannyń ózi bir tonna kómir nemese 480 lıtr munaı sıaqty kóp energıa beredi. Bul Qazaqstannyń energetıkalyq qaýipsizdigin arttyrary sózsiz.
– Turaqty energıa kózin alýǵa umtylyp jatqan elder AES-ke basymdyq berýde. Munyń sebebi nede? Ozyq elderdiń AES-ke kózqarasy qandaı?
– Qazir álem boıynsha 415 reaktor jumys isteıdi. Iaǵnı 200-den astam AES energıa berip tur. Ozyq elderdiń arasynda Germanıa, Shvesıa atomdyq baǵdarmasyna saqtyqpen qarap jatyr deıtinder bar. Buǵan bul elderdiń ishki sebebi bar. Birinshiden, Germanıadaǵy bolsyn, Shvesıadaǵy bolsyn atom stansıalary alǵashqy býynǵa jatady. Sosyn tolyq jaýyp tastaǵan joq, ekonomıkasyna qajetti energıanyń 50 paıyzyna deıin eski AES-den alyp otyr. Qalǵan bóligin kórshi elderden tasymaldaıdy.
Máselen, Germanıa Fransıadan, Shvesıa Fınlándıadan elektr energıasyn ımporttaıdy. Eýropa memleketteri arasynda ekonomıkalyq ıntegrasıa joǵary.
Fransıa tutynatyn energıanyń 70 paıyzyn AES-ten alady jáne artyǵyn kórshi elderge satady. Resmı Parıj úshin energıa kózge kórinbeıtin munaı bolyp tur.
Birikken Arab Ámirligi AES-ten energıa alýǵa kóshti. Ózbekstan atom energetıkasyn damytýǵa nıetti. Arabtarda – munaı, ózbekterde gazdyń mol qory bar. Solaı bola tura bul elder atom baǵdarlamasyn ilgeriletýdi basymdyq etti.
Ózbekstan ýran otynynyń bizden ne Avtralıadan alady. Munyń basty sebebi jahandyq jylynýdyń aldyn alý. Dızel, gaz, kómir stansıalarynan kómirqyshqyl gazy shyǵady. Parıj kelisimshartyna baılanysty álem elderi 2060 jylǵa deıin aýaǵa bólinetin gazdyń kólemin azaıtýy tıis.
– Atom baǵdarlamasyn damytyp jatqan taǵy qandaı elder bar?
– 2007 jyldan beri Túrkıada AES salynýda. Jaqynda eki reaktory iske qosylýy tıis. Sondaı-aq Mysyr, Saýd Arabıa, Bangladesh, Taıland jáne Meksıka atom salasyn damytýda.
Atom energıa jónindegi halyqaralyq agentiginiń málimetinshe, 2050 jylǵa qaraı barlyq eldiń AES-inen óndiriletin elektr energıasy 792 GVt deıin, ıaǵnı 2 esege ósedi. Qazir Qytaıda 26, Úndistanda – 7, Reseıde – 4, Ońtústik Koreıada, Japonıa jáne Ulybrıtanıada – 2, Fransıa, Brazılıa, Argentına, Iran, Slovakıada 1 raektor salynyp jatyr.
– Qazaqstannyń AES salýdaǵy artyqshylyǵy bar. Solaı ma?
– Birinshiden, kóptegen elder atom energıasy baǵdarlamalaryn iske qosý máselesin birinshi ret qarastyrýda. Al Qazaqstannyń ıadrolyq tehnologıa boıynsha tarıhy baı, daıyn kadrlary jetkilikti.
Jyl saıyn Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti, L.Gýmılev atyndaǵy Eýrazıa ulttyq ýnıversıteti, S.Amanjolov atyndaǵy Shyǵys Qazaqstan memlekettik ýnıversıteti, D.Serikbaev atyndaǵy Shyǵys Qazaqstan tehnıkalyq ýnıversıteti júzdegen energetık mamandardy, ıadrolyq fızıka salasynda ǵalymdardy daıyndaıdy. Bizdiń ıadrolyq fızıka ınstıtýty tájirıbe alańyna aınaldy.
AES-tiń jumysyna qajetti ýran qory da mol. Ýran otynyn saqtaıtyn arnaıy bazalar jumys isteıdi. Qysqasy, AES-ke qajetti barlyq múmkindik bizde bar.
– Iadrolyq fızıka ınstıtýtynyń jumysy týraly toqtala ketseńiz.
– Instıtýttyń qurylǵanyna 57 jyl boldy. Onyń quramyna 22 ǵylymı-zertteý zerthanasy, zamanaýı taldamalyq jáne eksperımenttik jabdyqtary bar 3 ǵylymı-tehnıkalyq ortalyq kiredi. Sondaı-aq 2 oqý ortalyǵy jumys isteıdi. VVR-K zertteý reaktory men 9 ıadrolyq, radıasıalyq, elektrofızıkalyq qondyrǵysy bar.
Bizdiń zertteý reaktory elektr ónderetin reaktordyń jumys isteý prınsıpi 99 paıyzy birdeı. Sonda ǵylymı zertteý jumystary júrgiziledi. Qazir Japonıanyń ǵalymdarymen birge 4 býyndy reaktorlardy iske qosý múmkindikterin zerttep jatyrmyz.
Suhbattasqan Nurlat BAIGENJE
