Elimizde AES salý máselesi kún tártibinen túsken joq. Eks-mınıstr Bolat Aqsholaqov byltyr nysandy Almaty oblysyndaǵy Úlken aýylynyń mańynda salý josparlanyp otyrǵanyn málimdegen edi.
Sondaı-aq, ol Qytaı, Reseı, Koreıa, Fransıa sıaqty elderden jetkizishýlerdiń tekserilgen reaktorlyq tehnologıalarynyń qysqa tizimi jasalyp, ıaǵnı vendordy tańdaý bıyl anyqtalatynyn da tilge tıek etken. Endi bul isti jańa mınıstr Almasadam Sátqalıev qolyna alýy tıis. Alaıda, qoǵamda «AES salynsa, Balqash kóline zıany tıedi nemese sý kólemin azaıtyp jiberedi» degen kereǵar pikir kóp. Jurttyń shyndyqqa janaspaıtyn aqparatqa senip, qańqý sózderge erip ketetini túsinikti.
«Qazaqstandyq atom elektr stansıalary» JSHS Atom energetıkasy bóliminiń ınjeneri Asýan Sıabekov: «AES-te radıoaktıvti qaldyqtar syrtqa shyqpaıdy. Birneshe kontýr bolady. Sol kontýr boıynda salqyndatylady. Biz sýdy ne úshin qoldanamyz? Eń aldymen reaktordy salqyndatý úshin. Bul sýdy toǵandardan, janyndaǵy kólden alamyz. Kontýrdaǵy qubyrmen júretin sý kól nemese toǵandaǵy sýmen janaspaıdy. Sondyqtan «radıoaktıvti qaldyqtar Balqash kóline quıylady» degen pikir durys emes» degendi táptishteı jetkizdi.
Onyń aıtýynsha, AES Balqashtyń sýyn azaıtpaıdy.
«Álbette, AES reaktoryna Balqash sýy paıdalanýy múmkin. Birinshi, Balqash sýyn paıdalanýǵa bolady, ekinshi qurǵaq gradırná arqyly sýytýǵa bolady. Eger sýdy Balqash kólinen tikeleı alsaq, áldeqaıda tıimdirek. Buryn 2 jáne 2+ reaktor paıdalanyldy. Al búginde apatty jaǵdaı boldyrmas úshin reaktordyń qaýipsiz 3+ býynyna kóship jatyr. Bular balqyp ketpeıdi, radıoaktıvti qaldyqtar syrtqa shyǵyp ketý qaýpi joq, sýmen janaspaıdy» degen pikirde.
Al bul turǵyda mamandar men tıisti salaǵa jaýap beretin mekeme basshylyǵy ne deıdi?
Máselen, Almaty oblysy boıynsha Ekologıa departamentiniń basshysy Qonysbek Eskendiruly: «Munyń bári AES sıaqty stragetıalyq nysandy salý barysynda eskeriledi dep oılaımyn. Adam densaýlyǵyna, sý resýrsyna zıany joq bolǵannan keıin qabyldanǵan sheshim ǵoı. Adamzat tirshiligine, qorshaǵan ortaǵa, ósimdik pen janýarlar álemine, sý resýrstaryna áseri qandaı? Qazir áli de bolsa ǵylymı zertteý jumysy júrgizilýi qajet. Al mamandar tarapynan Balqash kóline zıany tıedi, sý deńgeıi azaıyp ketedi degendi estimedim. Sý resýrstaryn basqarý komıteti men Ekologıa komıteti shetel tájirıbesin jınaqtap, zerdelep jatyr. Bul másele áli de naqtylanady», – deıdi.
Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-dyń Geografıa jáne tabıǵatty paıdalaný fakúlteti, IýNESKO jáne turaqty damý kafedrasynyń profesory Jumanáli Erkinbekuly Qazaqstanda 2040 jylǵa deıin aýyz sý tapshylyǵy 5 mlrd tonnaǵa jetetinin aıtty.
«Óıtkeni, sýdyń 50 paıyzy Ózbekstan, Qyrǵyzstan, Qytaıdan keledi. Olardyń da halqynyń sany ósip jatyr, ózderinen artylmaıdy. Kezinde elimizde qorǵasyn, myrysh konsentratyn shyǵarǵan shahtalar boldy. Onyń tereńdigi 1 shaqyrymǵa jetti. Arna buzylyp, sýdyń kózderi shahtaǵa quıylady. Bir shahtadaǵy tolǵan sýdy shyǵarýǵa 6 mlrd teńgeden astam qarjy jumsalady. Oılaı berińiz, Qazaqstanda qanshama shahta bar. Aýyz sý tapshy bolǵanda onsyz da sol sýdy jer astynan shyǵarýǵa týra keledi. Bizge energıa kózi kerek. Álem boıynsha ýran óndirýde birinshi oryndamyz. Biraq sýǵa jarymaı, ekonomıka quldyrasa ne bolamyz? Demek, AES salýǵa bolashaq ómirdiń ózi májbúr etip otyr. Al balamaly energıa kózderin jańǵyrtaıyq desek, jel Qazaqstannyń barlyq jerinde úzdiksiz soqpaıdy. Oǵan qoıatyn elektr stansıasynyń kúshi jetispeıdi. Qulama sý bolsa – tapshy. Kúnnen óndirý úshin taza kvars kerek. Ol – qymbat. Eger bárin oılastyryp istesek, qorshaǵan ortaǵa, Balqashqa zıany tımeıtindeı amalyn jasaýǵa bolady. Óndiriske qajetti sý tushshy bolýy kerek Sondyqtan AES salýdan basqa jol joq. Tarazyǵa salsaq, AES-ke júginemiz. Aınalasy 50 jylda munaı qory taýsylady. Qazir qarjy kózi bar kezde elimizde nege energıamen qamtamasyz etip almasqa?»
Sondaı-aq, ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń fılosofıa jáne saıasattaný fakúlteti, áleýmettik jumys kafedrasynyń profesory Mánsıa Sadyrova da atom elektr stansıasynyń dúnıe júzinde qoldanylyp jatqan aýqymdy strategıalyq qurylym ekenine ekpin túsirdi.
«Álemniń 30-dan astam elinde bar. Halyq arasynda AES-tyń paıdasyn, onyń qanshalyqty qoǵamǵa beretin oń áserin, qanshalyqty ekologıaǵa tıimdi ekenin túsindiretin sharalardy jalǵastyra berse, halyqtyń oı-pikiri ońalady dep oılaımyn. AES salý – zamannyń talaby. Dúnıejúzilik alpaýyt elder energıany osy dúnıeden alyp, qoldanyp otyrǵaly qaı zaman. Ol bizge kerek. Atom energıasy – taza energıa. Negizinen bizdiń qazirgi qoldanyp júrgen energıa kózderine qaraǵanda AES arqyly alynǵan energıanyń ekologıaǵa zıany kerisinshe az»
Demek, elimizde elektr energıasy tapshylyǵyn alystan-aq kórip, bilip otyrǵan mamandar AES salýdyń qajettigin tap basady. Qoǵamdaǵy túrli qańqý sózderdiń de mıf ekenin biletin olar munyń bárin jurt ýaqyt óte kele jete túsinedi deıdi.
