«Sózi az, maǵynasy kóp, tereń. Ne nárse jaıynan jazsa da Abaı túbirin, tamyryn, ishki syryn, qasıetin qarmaı jazady. Nárseniń syryn, qasıetin bilip jazǵan soń, sóziniń bári de halyqqa tirelip, oqýshylardyń bilimine syn bolyp, emtıhan bolyp tabylady. Oqýshy sózdi synasa, sóz oqýshylardy synaıdy. Abaı sózi zamanyndaǵy aqyndardyń sózinen oqshaý, olardyń sózinen úzdik, artyq», -dep 1913 jyly Abaıdyń qazaqtyń bas aqyny ekenin ǵylymı turǵydan dáleldep bergen alash kósemi Ahmet Baıtursynuly jazǵandaı, arnasy asyl, taǵylymy táýelsiz, kúnderi úlgi, ómiri taǵylym, túpsiz tuǵıyq oıshyldyń eńbeginen oqyǵanymyz týraly biz de birer oıymyzdy aıtpaqqa, «Abaıdaı qazaq túıdi me oı?!» dep tolǵanbaqqa bekidik.
Biz «Adamdy zaman týdyrady» dep júrmiz ǵoı. Sońǵy kezde ǵalymdar mynadaı zańdylyqty ashty. Uly tulǵalar mynadaı eki jaǵdaıda, birinshisi ult (qoǵam) órkendegen kezde, ekinshisi ult (qoǵam) kúızelgen kezde kóbirek dúnıege keledi eken. Birinshi jaǵdaıdy túsiný, uǵyný ońaı.
Bul ulttyń tolysqanyn, kemeline kelgenin, piskenin, qanatyn keńge jaıǵanyn kórsetedi. Ult kúızeliske túsip, kúırep jatqanda uly adam týǵyzbaq turmaq halyq óziniń basymen qaıǵy bolyp ketpeýshi me edi?! Ǵalymdardyń túsindirýinshe, ult neǵurlym kóne bolsa, onyń qorǵanysh qabileti de myqty bolady. Ult kúızelip, kúırep, ult zıalylarynyń sanasyna «Osy biz ult retinde joıylyp ketpeımiz be?» degen qaýip-túısik ornaǵan kezde, zamannyń astan-kesten alasapyrandyǵy men qıyndyǵyna qaramastan ulttyń qorǵanysh qabileti oıanyp, shıryǵyp, dúnıege uly tulǵalardy alyp keledi eken. Iaǵnı, ulttyń qorǵanysh qabilet túısigi ulttyń genetıkalyq qoryna «tapsyrys» beretin kórinedi. Ult basyna qaýip-qater úıirilgen kezeńde, ultymyzdyń rýhyn oıatý, tilin damytý, ónerin ósirý, mádenıetin nyǵaıtý ıakı qazaqtyń ózine degen senimin bekitý úshin el tilegimen dúnıege kelgen uly tulǵalardyń biregeıi Abaı Qunanbaıuly bolatyn.
HİH ǵasyr! Bul ýaqyt «Qulash boıym qulasa da, tikken týym qulamasyn» degen ata dástúrdiń shyn mánindegi muragerleri azaıǵan shaǵy edi. Reseı otarshyldyǵynyń jańa kezeńi bastalyp, handyq bılik joıylyp, qashqan, bosqan orys sharýalary qazaq jerine kelip kúneltip qana qoımaı, áskerı otarshylardyń qazaq elin jaǵalap emes, onyń júreginen, kindiginen, qolqasynan oıyp, shuraıly jerlerin tartyp alyp, túgin tartsa maıy shyǵatyn aımaqtarǵa kazaktardy jappaı qonystandyrǵan ýaqyt edi. Patsha úkimetiniń el birligine, ulttyq qasıetimizge, tilimiz ben dinimizge, keńdigimiz ben eldigimizge zıan keltirip, en dalada erkin kóshken halqymyzlyń kóship qonýyn shektep, malyn barymtalap, namysyna tıgen, qazaqtyń sultandary men bılerine shen-shekpen úlestirip, olardy ókimet pen halyq arasyndaǵy ústem tap etip qalyptastyryp, jer – seniki, bılik – meniki degen almaǵaıyp kezeńde el namysynyń naızaǵaıy ispettes parasat pen aqyldy, bilim men bilikti teń ustaǵan Abaıdaı dara tulǵa ómirge kelgen bolatyn.
Shalqaısa tarıh shyńy bar, eńkeıse ıen eli bar qazaq halqynyń tarıhy týraly kóp tolǵaǵan danamyz Muhtar Áýezov «Zamana degen usta bar, adam almasyn sol darhan shyǵarady», - degen eken.
Zamana degen usta týdyrǵan Abaı hakim halyqqa jany ashıtynyn isimen, áreketimen (sózimen emes!) kórsetip qana qoımaı, halyqqa jany ashıtynyn qaı kezde de, qaı jaǵdaıda da, qandaı syn saǵatta da, nendeı qıyndyqta da dáleldeı bilgen dara Tulǵaǵa aınaldy. Qýanyshy men qaıǵysy, qasireti men qasıeti ıtjyǵys túsken HIH ǵasyrda Abaıdaı arysymyz tolyqqandy ult bolý úshin bizdiń halqymyzǵa otarshyldyq kezeńde aırylyp qalǵan: din tutastyǵy, til tutastyǵy, jer tutastyǵy, ekonomıkalyq tutastyqty qalpyna keltirý jolynda eńbek etti.
Halqymyz álimsaqtan el bılegen handardyń haq pikirine júgingen, baıyrǵy bılerdiń ádil sheshimin boıyna sińirgen, «artyqsha týǵan azamat, halyqqa úlken bel bolar» dep adal basshynyń sońynan ergen. Eldiń eńsesiniń tik, muratynyń asqaq, mereıiniń ústem bolýy memleketti basqaratyn basshy men onyń saıasatyn júrgizip otyratyn qosshylaryna tikeleı baılanysty ekendigi dáleldeýdi qajet etpeıtin aksıoma desek, Abaı óz zamanynda júrekten jaryp shyqqan óleńderi men qara sózderine qoǵamdaǵy saıası oqıǵalar men áleýmettik teńsizdikti, buratana dep buqtyrylǵan, qarańǵylyqtyń qoınaýynda, mesheýliktiń ortasynda qalǵan qaıran qazaǵynyń muńy men muqtajyn, zary men zapyranyn arqaý etti. Qoly taza, qanaǵatshyl, adal, ádil, halyqqa jany ashıtyn jannyń árdaıym jurtshylyqtyń arasynda bedeliniń bekem ekendigin, al qorqaq, satqyn, jaǵympaz, máńgúrt, qulqynnyń quly bolar satylympaz bı-bolystardyń halyq aldynda bedelden jurdaı bolatyndyǵyn aıaýsyz áshkereledi.
«Bolys bıdi qurmetteıin deseń qudaıdyń ózi bergen bolystyq pen bılik elde joq. Satyp alǵan, jalynyp, bas uryp alǵan bolystyq pen bıliktiń eshbir qasıeti joq» degen ǵulamanyń sóziniń ǵasyr jarym ýaqyt ótse de ózektiligin joımaǵanyna tańǵalasyń. Hakim Abaıdyń:«Men bolamyn demeńder, aıaqty alshań basqanǵa. Eki kóziń alaqtap, qur qaraısyń aspanǵa» degen óz zamanynyń shendisin synaǵan mysalynyń ishinara bizdiń qoǵamymyzda kezdesetinine kúıinesiń.
«Adam bop kelip ómirge, adam bop ketý paryzyń, bolmasa ondaı qasıet, ótelmegen qaryzyń» demekshi, Allanyń ólshep bergen ǵumyrynda adamdyq kelbetińe kir juqtyrmaı, kisiliktiń týyn jyqpaı, azamattyq aryńdy bıik ustap, adaldyqtan taımaý ár pendege syn bolmaq. Al, adamdyqtyń negizi ımandylyqta jatyr. Uly Abaı: «...kimniń uıaty bolsa, ıman sonda» degen. «Kúlli adam balasyn qor qylatyn úsh nárse bar, sodan qashpaq kerek. Áýeli –nadandyq, ekinshi – erinshektik, úshinshisi –zalymdyq dep bilesiń. Nadandyq – bilim-ǵylymnyń joqtyǵy, dúnıeden eshnárseni olarsyz bilip bolmaıdy. Bilimsizdik – haıýandyq bolady. Erinshektik – kúlli dúnıedegi ónerdiń dushpany. Talapsyzdyq, jigersizdik, uıatsyzdyq, kedeılik – bári osydan shyǵady. Zulymdyq – adam balasynyń dushpany. Adam balasyna dushpan bolsa, adamnan bólinedi» degen ǵulama Abaı ıslam dininiń qaǵıdalaryn, onyń rýhanı-adamgershilik, tárbıelik mánine toqtala otyryp, dindi taratýshylar men ýaǵyzdaýshylardyń el arasyna irtki salar áreketterin qatty synǵa alady.
Uly oıshyldyń ǵasyrdan astam ýaqyt buryn dabyl qaqqan osynaý máselelerdiń búgingi kúni syzdaǵan jaradan ýshyqqan obyrǵa aınalǵany kámil. Jeti atasyna deıin jetetin qazyna jınaý jolynda jolyndaǵysyn jaıpap, bılik qolyna tıe qalǵan jaǵdaıda memlekettiń qazynasyn maıshelpek qylyp úptep ketetin dúnıeqońyz, ashkóz sheneýnik, baılyq úshin ózgeniń ómirin shimirikpeı qıa salatyn qatygez qanypezer, azdy-kópti qolda bar quzyretin paıdalanyp, sybaılastyqpen áldebir nárselerdi qarpyp qalatyn meshkeı, «aǵaıynnyń aty ozǵansha, aýyldastyń taıy ozsyn» dep baýyrdyń emes, qaýymnyń mártebesin oılaıtyndardyń ornyna «ózim» degende ógizdeı kúshi» bar jemqor, ataq úshin atasyn satatyn satqyn, ómir báıgesinde ozyp kelgenniń aıaǵyn shalyp qulatýǵa beıim turatyn kúnshil, ózgeniń jetistigin kóre almaıtyn minshil, ata-ana, týma-týystarymen bir dastarhanda tamaq ishpeı, bastaryna ornyqtyryp alǵan túsiniksiz dinniń ıleýine túsken dúbara urpaq, búldirshinderdi qınap-zorlaıtyn pedofılderdiń shekten shyqqan áreketi, ózegin jaryp shyqqan balasyn shimirikpesten qoqys qaldyǵy, ájethana, tas joldarǵa tastaı salatyn, ata-anasyn káriler úıiniń qabyrǵasyna telmirtip, tapsyryp ketetin bezbúırek qyz, bejireıgen ul, kekireıgen kelinniń kóbeıgeni qoǵamynyń dabyl qaǵar tragedıasyna aınaldy. Shyryldap dúnıege kelgen sábıin shimirikpeı býyndyryp, betin kúl-qoqyspen búrkeı salatyn, túıinshekke orap, kóringen jerge laqtyryp ketetin, aqsha úshin áldebireýlerge bóbegin belgili bir somaǵa saýdalap sata salatyn, ózge ulttyń jigitteriniń qaltasynyń qalyńdyǵyna bola eteginen ustap, jat jerde, bógde elde qusalyqpen ómir súretin qyzdarymyz ben tánin ashyq túrde puldap, jezókshelikpen aınalysýdy óziniń ótimdiligi dep esepteıtin kelinshekterdiń kóbeıgeninen de qoryqpaıtyn boldyq. Otbasy aldyndaǵy jaýapkershiligin túk sezinbeı, aýyrdyń asty, jeńildiń ústimen júrip, balalaryna alıment tóleýden jaltaryp júrgen jigitterdiń áreketin nemen aqtap alamyz?
El ishinde osyndaı keleńsizdiktiń kúnnen-kúnge kóbeıip bara jatqanyna qynjylasyń. Jáne soraqysy sol, osyndaı jaıttarǵa qoǵamnyń nemquraıly qaraı bastaýy etek alyp barady. «Dosyńnan qoryqpa – azar bolsa satyp keter, jaýyńnan da qoryqpa – azar bolsa atyp keter, qoryqsań nemquraılylyqtan qoryq – ol satyp ta, atyp ta ketedi», -degen eken jazýshy Iasınskıı. Buqaralyq aqparat quraldarynda jarıalanǵan osyndaı qatygezdikter talqylana sap, «sol baıaǵy, baıaǵy Baıǵojanyń taıaǵy» degen nemquraılylyqqa jalǵasyp, keleside týra sondaı tóbeden jaı túsirer tótenshe oqıǵalar oryn alǵansha umytylyp ketedi. Búginde ul-qyzy ózge dinniń jeteginde ketip, eńiregende etegine jas tolyp otyrǵan ata-analar kóbeıdi. Saqaldy adam kórsek sekemdenip, sholaq balaqtyny kórsek shoshyp, hıjab kıgendi kórsek úrpıip qaraıtyn qalge jetkenimiz shyndyq. Dinı saýattylyqtyń tómendigi, aqparattyq-túsindirý jumystarynyń kemshindigi, ishinara saýatsyz ımamdardyń kezdesýi, jat aǵymdy nasıhattaýshylardyń túrli aıla-ádistermen jas býyndy jylandaı arbap, julynqurttaı jalmap, óz pikirlesteriniń qataryn toltyrý úshin qarjylyq jaǵynan qyzyqtyryp, materıaldyq turǵydan myǵymdap jatqanyn ashshy da bolsa moıyndaımyz. Abaısha tolǵasaq «Bas-basyna bı bolǵan óńkeı qıqym, Minekeı, buzǵan joq pa eldiń sıqyn?». Islam – árbir pendege adam degen atqa laıyq ómir súrýdi úıretetin sońǵy din. Abaıdyń: «Atymdy adam qoıǵan soń, qaıtip nadan bolaıyn», - deıtini bar emes pe? Ata-anańyzǵa qamqorlyq jasaýyńyz, joldasyńyzǵa jaqsy jar bolýyńyz, bala-shaǵaǵa úlgili áke, ana bolýyńyz, kórshimen, týǵan-týysqandarmen kórkem qarym-qatynas ornatýyńyz, adal tabys tabýyńyz, memlekettiń múlkine «amanat» dep qaraýyńyz, tym bolmaǵanda ózgege jyly shyraı tanytýyńyz, mine, osylardyń jıyntyǵy – din.
Aqynnyń týǵan baýyry Shákárim qajy qazaq qaýymyna 1912 jyly «Aıqap» basylymy arqyly «Bilimdilerden bes túrli sózdiń sheshýin suraımyn» - dep ótinish jasaı kele, sonyń sońǵy suraýy: «Zaman ótken saıyn adamnyń adamshylyǵy túzelip bara ma, buzylyp bara jatyr ma?» - dep tolǵanysqa túsken eken. Iá, biz qaıda ketip bara jatyrmyz degen suraq árkimniń kókeıinde tursa ǵoı, deısiń.
Dúnıejúzilik joıqyn daǵdarystar ábjylandaı shalt qımyldap, dúbirge toly dúnıeniń apshysyn qymbatshylyq, jumyssyzdyq, ınflásıa qyspaǵymen qursaýǵa alyp, jer-jerde terrorlyq aktiler halyqtyń úreıin ushyryp, rýhanı turǵydan jutańdaný kórinisteriniń kóńilge qaıaý túsirip otyrǵan ýaqytynda jahandanýdyń yqpalynda ult retinde jutylyp ketpeýdiń qamyn ár memlekettiń oılastyryp otyrǵany belgili. Bul turǵyda dana Abaı «Senbe jurtqa, tursa da qansha maqtap, Áýre etedi ishine qýlyq saqtap. Ózińe sen, ózińdi alyp shyǵar, Eńbegiń men aqylyń eki jaqtap», -demeýshi me edi.
Eger de osynaý mindetterge ár adam adal bolyp, paryz ben qaryz, maqsat pen múddeni bıik qoıyp, hakim Abaıdyń «Óziń úshin eńbek qylsań, ózi úshin ottaǵan haıýannyń biri bolasyń, adamdyq qaryzy úshin eńbek qylsań, Allanyń súıgen quly bolasyń súıgen quly bolasyń» degen sózin kún saıyn jadynda jańǵyrtyp otyrsa, memleketimizdiń tuǵyry bekem bolmaq.
Mırbolat ERSAEV,
BQO tarıhı-ólketaný mýzeıiniń dırektory
