1789 жылы « Адам және азамат құқықтары» туралы Декларация ең алғаш декларация қабылданған.
БҰҰ-ның Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы аясында 1948 жылдан бастап әйелдерге дауыс беру құқығы халықаралық құқықтың бөлігі болды.
Бір қызық статистика оқыдым.
• Дүниежүзілік Банктің зерттеуі көрсеткендей, егер Оңтүстік Азия, Африка және Таяу Шығыс елдері 1960-1992 жылдар аралығында Шығыс Азия елдеріндегідей қыздар мен ұлдарға мектеп біліміне тең қол жеткізуді қамтамасыз етсе, онда олардың жан басына шаққандағы жылдық табысы 0.5–0.9%-ға өсер еді.
• Дамушы елдерде Шығыс Еуропа мен Орталық Азия елдерінің ең үлкен құқықтарды әйелдері пайдаланады. Оңтүстік Азияда, Сахараның оңтүстігіндегі Африка елдерінде, сондай-ақ Таяу Шығыста және Солтүстік Африка елдерінде әйелдер ең құқықсыз болып табылады.
• Жоғары деңгейдегі команданың құрамында үш немесе одан да көп әйел бар компаниялар барлық көрсеткіштер бойынша жоғары рейтингке ие.
• Шешім қабылдауды қажет ететін лауазымдардағы әйелдердің едәуір пайызы жоғары тәуекелді қаржылық операциялардың азаюына әкелуі мүмкін.
Қазіргі жағдайда мемлекеттердің жан-жақты дамуы көбінесе әйелдердің құқықтарын қамтамасыз етуге, олардың әлеуетін толыққанды іске асыру үшін қажетті жағдайлар жасауға байланысты.
Өз мемлекетімізге келсек, Қазақстан халық санағының қорытындысы бойынша әйелдер саны 9,3 млн.адамды (51,4%) құрайды, оның ішінде қалада тұратындар – 6,18 млн., ауылда тұратындар - 3,67 млн., ерлер санынан - 536,3 мың адам көп. орташа жасы-33,5 жас, некеге тұрудың орташа жасы-24,8 жас. Күтілетін өмір сүру ұзақтығы-75,5 жыл. Еліміздің тең жартысы әйелдер екен.
Елімізде алғаш рет өткен праймериз кезінде Мемлекет басшысы сайлау партиялық тізімдерінде әйелдер мен жастарға 30% квота енгізген болатын. Сол сәтте халықтың жүрегіне теңдік туралы сенім ұялады.
Қазақстан әйелдерді жұмыспен қамтудың тұрақты деңгейін қолдайды және осыған байланысты көптеген елдерден, оның ішінде экономикасы жоғары дамыған елдерден кем түспейді. Соңғы үш жылда жүргізіліп жатқан саясаттың салмақтылығы әйелдердің еңбек нарығында үлкен сұранысқа ие болуына ықпал етті. Бүгінгі таңда әйелдер ҚР еңбек нарығында үлкен салмаққа ие:
- - Экономикалық белсенді халықтың 48,5%
- - Елдегі барлық жұмыспен қамтылғандардың 48,1%
- - және барлық жалдамалы жұмысшылардың 48,9%.
Бір қуантатыны билік басында да аяулы жандарымыз бар. Бұрын депуттаттыққа әйелдер саны тек санаулы болса, бүгінде Сенат депуттары құрамында әйелдердің үлесі-18,4 %, Мәжілісте- 27,8 %. Бұл үлкен көрсеткіш деп білемін.
Елде әйелдердің өз пікірін білдіруге, өз жұмысын істеуге еш шектеу жоқ. Ел аузында жүрген біршама үкіметтік есе ұйымдар да бар. Бүкіл Қазақстанға танымал Аналар кеңесі бүгін үлкен жұмыстар атқарып жатыр.
Біртұтас ел болып жамылып, бір-бірін қолдап, қол ұшын созып жүрген ақжаулықты жандар жасұрпақты тәрбиелеп отыр, осау жерлерін талқылап, шешімін бірге іздеуде. Мұның барлығы 2019 жылдан бастап гендерлік саясат мәселелері мен әйелдің қоғамдағы жағдайы Президент Қ.Тоқаевтың тұрақты қамқорлығының мәні болып табылады, Үкіметтің ерекше бақылауында.
Әйелдерді айтып бастағаныммен, басқа тұсын айтпауым мүмкін емес. Президент Қ. Тоқаевтың 2022 жылғы 1 қыркүйектегі ел халқына Жолдауына сәйкес, ел әлі күнге дейін тұрмыстық зорлық-зомбылықтың бірде-бір құрбаны ұмытылмайтынын атап өтті. Қазақстан осыған байланысты БҰҰ-ның Адам құқықтары жөніндегі тетіктерімен және мүше мемлекеттермен өзара іс-қимылды жалғастыруда.
2019 жылғы желтоқсанда Мемлекет басшысы «ҚР кейбір заңнамалық актілеріне қылмыстық, қылмыстық-процестік заңнаманы жетілдіру және жеке адамның құқықтарын қорғауды күшейту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңға қол қойды. Заң жыныстық сипаттағы зорлау және зорлық-зомбылық әрекеттері үшін жазаны күшейтеді; жауапкершілікті күшейтеді; Әйелдерге қарсы тұрмыстық зорлық-зомбылық, балаларға қарсы қылмыстар және басқа да жеке тұлғаға қарсы қылмыстар үшін жазаны күшейтеді; құқық бұзушылықтарға "нөлдік" төзімділікті күшейтеді; жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды Республика азаматтарының отбасыларына орналастыруға жәрдемдесу жөніндегі ұйымдардың жұмыс істеуі үшін құқықтық жағдайлар жасайды.
Бүгінде отбасылық-тұрмыстық саладағы зорлық-зомбылық үшін жауапкершілікті қатаңдатылып келеді.
Әкімшілік құқық бұзушылықтар бойынша қамауға алу мерзімінің төменгі шегін 5 тәуліктен белгіленіп, сондай-ақ қайталама құқық бұзушылықтар бойынша қамауға алу мерзімін 20 тәуліктен 25 тәулікке дейін ұлғайтылады. Бұрын-соңды ескертумен шектелсе, ендігі қоғамдық жұмыстарға тартылатын болады.
Кешенде бұл полицияға тұрмыстық зорлық – зомбылық жасау фактісі бойынша жәбірленушілердің өтінішінсіз әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс қозғауға мүмкіндік береді. Соңғы құқықтық бағалауды сот береді.
Бұл шара жазаның бұлтартпаушылық қағидатын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді, әлеуетті бұзушыларды өз мінез-құлқын бақылауға барынша тиімді ынталандырады.
Әйел жанын түсінбей, оған қамқор болмай мұндай өзгерістер орын алмас еді. Президент 3 жыл бойы әйел құқығын шектемеуді, мемлекет тарапынан толыққнды қорғауды, квота бөлуді назарға алып келеді.
Әйелдердің әлеуметтік жағдайының нашарлауына жол бермеу үшін қолдан келгеннің бәрін жасап, олардың әлеуметтік қорғалуын арттыру және әл-ауқатының нақты өсуі үшін барлық қажетті шараларды қабылдап отыр. Осындай қадамдар болашаққа сенімді арттырады.
Бұл вектор сайлауалды бағдарламада да көрініс табады деп сенгім келеді. Себебі, әйелдер үшін күнделікті өмірді қалыптастыратын, оны дағдылайтын, соның ішінде отбасы экономикасын, балабақшалар мен ондағы орындарды және жаяу жүргіншілерге қол жетімділік шегіндегі барлық шараларды, балаларға арналған сапалы білім мен медицинаны маңызды. Жас ана ретінде мен қазақстандық перзентхананың не екенін білемін және көптеген жақсы және заманауи перинаталдық орталықтар болғанын қалаймын. Әйелдерге болашаққа деген сенімділік қажет және ол әйелдерге қолдау мен қамқорлықтың қарапайым нәрселерінен қалыптасады.
Айсана ҚАХАРМАН
