قازاقستانداعى جىلۋ كوزدەرىن جاڭالاۋ قىرۋار قارجىنى قاجەت ەتەدى. دەمەك بالاما قۋات كوزى كەرەك. سوندىقتان ەلدەگى ەنەرگەتيكالىق ينفراقۇرىلىمنىڭ ابدەن ەسكىرگەنىن ەسكەرگەن پرەزيدەنت توقايەۆ، ەكى جىل بۇرىنعى جولداۋىندا اتومدى بەيبىت ماقساتتا پايدالانۋدى جان-جاقتى زەرتتەۋدى ۇكىمەتكە ارنايى تاپسىرعان.
اتوم ەنەرگەتيكاسىن بەيبىت ماقساتتا قولدانۋ - ەنەرگيانىڭ قاينار كوزى دەيدى ماماندار.
اقش-تا اتوم سالاسى بويىنشا ءبىلىم العان، بۇگىندە «سامۇرىق-قازىنا» قورى مۇناي-گاز، تاۋ-كەن جانە ەنەرگەتيكا اكتيۆتەرى دەپارتامەنتىنىڭ اعا مەنەدجەرى اسەت ماحامبەتوۆ:
«جاسىراتىن جوق، اەس-كە قاتىستى راديوفوبيا قالىپتاسقان. سول سەبەپتى ءبىز ەل اراسىندا اتوم ەنەرگەتيكاسىن بەيبىت ماقساتتا قولدانۋ بويىنشا ءتۇسىندىرۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋدەمىز.
ماسەلەن الپاۋىت امەريكادا اتوم ەنەرگەتيكا سالاسىندا العاشقى اپاتتىڭ ءبىرى ورىن السا دا، ءقازىر اتومدى بەيبىت ماقساتتا پايدالانۋ بويىنشا الەمدە كوش باستاپ تۇر. امەريكا حالقى اتوم ەنەرگەتيكاسىنا وڭ كوزقاراستا قارايدى.
قازىرگى تاڭدا اتوم رەاكتورى بويىنشا الەمدە كوش باستاپ تۇر. 94 اتوم رەاكتورى اقش-تىڭ شامامەن 20 پايىز ەلەكتر قۋاتىن وندىرۋدە»، - دەدى ساراپشى.
جاڭا قازاقستان بەيبىت اتومدى قولدانىسقا ەنگىزۋدە كوپتەگەن قادام جاساۋدا. كۋرچاتوۆ قالاسىنداعى ۇلتتىق يادرولىق ورتالىقتا يادرولىق تەحنولوگيا مۇمكىندىكتەرىن بەيبىت ماقساتتا پايدالانۋ جانە دامىتۋ بويىنشا العاشقى جوبالار جاسالۋدا.
"پايدالانىلعان وتىندارعا قاتىستى، وتكەن عاسىردا ماڭعىستاۋداعى اتوم ەنەرگيا كومبيناتىندا وتە جوعارى نەيتروندىق جولمەن قۋات وندىرىلگەن. ال بۇل ءادىستى الەم ەلدەرى ەندى قولدانىپ جاتىر. ونداعى قولدانىلعان وتىندار ءقازىر كۋرچاتوۆتا ساقتالادى. جالپى اتوم ەنەرگياسىنان كوپ قالدىق شىقپايدى"، - دەپ ويىن ءبىلدىردى قازاقستاندىق اتوم ەلەكتر ستانسيالارى ج ش س باس ديرەكتورى تيمۋر جانتيكين.
ەكونوميكا وسكەن سايىن، قۋات كوزىنە دەگەن سۇرانىس تا ارتارى ءسوزسىز. وسى رەتتە اەس سالۋ ارقىلى ەلدىڭ ەنەرگەتيكالىق پوتەنسيالىن ارتتىرادى دەگەن پىكىر ءبىلدىردى اسەت ماحامبەتوۆ.
«ەگەردە 1-2 جىلدىڭ ىشىندە ەلىمىزدە اتوم ەلەكتر ستانسياسىن سالۋ بويىنشا شەشىم قابىلدانسا، تەحنيكالىق جانە ەكونوميكالىق نەگىزدەمە، جوباعا قاتىستى قۇجاتتار دايىندالعاننان كەيىن بارىپ، قۇرىلىستىڭ وزىنە كوشەمىز.
ياعني، اتوم ەلەكتر ستانسياسى 2035 جىلعا قاراي پايدا بولماق دەگەن ۇمىتتەمىز. سول جىلعا دەيىن ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ تۇتىنۋ كولەمى دە وسەتىنىن بولجاپ وتىرمىز. مىسالى بىلتىر 115 ملرد كۆت/ساعات قۋات كوزىن تۇتىندىق. كورسەتكىش جىل سايىن كەمىمەسە، وسە بەرمەك. بولجاعانىمىزداي 2 رەاكتاردان تۇراتىن 2800 مەگاۆاتقا دەيىنگى قۋاتى بار اتوم ەلەكتر ستانسياسىن سالاتىن بولساق، ەلدەگى 8-10 پايىز ەلەكتر قۋاتىن وندىرە الامىز»، - دەدى ساراپشى.
قازىرگى تاڭدا الەمدە ۋراندى مەديسينادا، قۇرىلىس سالاسىندا، وندىرىستە، اۋىل شارۋاشىلىقتا قولدانىپ، كۇننەن كۇنگە اۋقىمى كەڭەيۋدە. اقيقاتىن ايتساق، ادامزات بولاشاعىن اەس-سىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس.
اسەت ماحامبەتوۆتىڭ ايتىپ وتكەنىندەي قازاقستان اەس سالۋ ماسەلەسىندە 4 مەملەكەتتىڭ تەحنولوگياسىن قاراستىرىپ وتىر، ولارعا قويىلاتىن تالاپ تا قاتال بولماق.
«ەلىمىزدە اەس سالۋعا نيەتتى ۆەندورعا قويىلاتىن ەڭ باستى تالاپ: رەاكتورلار ءقاۋىپسىز بولۋى شارت. اتوم ستانسياسىن سالۋعا 4 كومپانيا ءۇمىتتى. فرانسيانىڭ EDF، وڭتۇستىك كورەيانىڭ KHNP، رەسەيدىڭ روساتوم جانە قىتايدىڭ يادرولىق ونەركاسىپ كورپوراسياسى CNNC-نىڭ ۇسىنىستارىن قاراستىرىپ جاتىرمىز. رەاكتورلاردىڭ تەحنيكالىق جانە ەكونوميكالىق سيپاتتامالارى سۇزگىدەن وتۋدە. ولاردىڭ بارلىعى قاۋپىسىزدىك دەڭگەيى جوعارى +3 بۋىنداعى رەاكتورلار. بارلىعى 1000-1400 مۆت قۋاتتىڭ كولەمىندە بولادى.
الماتى وبلىسىنا قاراستى بالقاش ماڭىنداعى ۇلكەن اۋىلى ەلەكتر جۇيەسى ماگيسترالدارىنا، قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگىن قوساتىن ترانزيتتىك جەلىلەرگە جاقىن ورنالاسقاندىقتان اەس سالۋعا لايىقتى دەپ تانىلىپ وتىر»، - دەپ ويىن ءبىلدىردى ءا.ماحامبەتوۆ.
اتوم ەلەكتر ستانسياسىنىڭ قورشاعان ورتاعا اسەرى جايلى دا ءتۇرلى پىكىر ايتىلۋدا. قازاقستان ەنەرگيا كوزدەرىنىڭ 70 پايىزىن كومىردەن، 20 پايىزى تابيعي گازدان الادى.
ەكولوگ رايحان بەيسەنوۆا «اۋانى لاستاپ، كوكتۇتىندى بۋداقتاتىپ جاتقان جەس-تەرگە قاراعاندا، اەس الدەقايدا ءقاۋىپسىز ءارى زيانسىز»، - دەپ پىكىر دەيدى.
سونىمەن قاتار اەس-تىڭ اۋاعا، قورشاعان ورتاعا اسەرىن زەرتتەۋ ساتىسى كەزىندە مىندەتتى تۇردە قوعامدىق پىكىر تالاستار وتكىزىلگەنىن جەتكىزدى اسەت مىرزا.
«بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ەنەرگەتيكا مينيسترلىگىنىڭ، «سامۇرىق-قازىنا» جانىنداعى قوعامدىق كەڭەستەردە اتوم ەلەكتر ستانسياسىن سالۋ جان-جاقتى تالقىلاندى. جوعارى وقۋ ورىندارىندا، عالىمدار مەن، حالىق اراسىندا اشىق تالقىلادىق»، - دەپ اتاپ ءوتتى ماحامبەتوۆ.
ەلدە اەس سالىنسا وعان قاجەتتى وتىن قورى دا وزىمىزدە جەتكىلىكتى دەيدى «قازاقستاندىق اتوم ەلەكتر ستانسيالارى» ج ش س باس ديرەكتورى تيمۋر جانتيكين.
«قازاقستان اتوم ەنەرگياسىنا قاجەتتى وتىندى ءوندىرۋ، ەكسپورتتاۋ جاعىنان الەمدە كوشباسشى ورىندا تۇر. ماسەلەن اتوم ەنەرگەتيكاسىنا قاجەتتى شيكىزات ءوندىرۋ بويىنشا الەمدە قازاقستان ءبىرىنشى ورىندا، ال ۋران قورى بويىنشا ەكىنشى ورىندا. ءارى ۋران ءوندىرىسى بىزدە جاقسى دامىعان. سونىمەن قاتار بىزدە وسى اتوم سالاسىنا قاتىستى بىلىكتى دە ءبىلىمدى ماماندار جەتكىلىكتى»،- دەدى ول.
قازىرگى تاڭدا الەمدە 400-دەن اسا يادرولىق رەاكتور جۇمىس ىستەپ تۇر، 100-گە جۋىق اتوم رەاكتورىن ىسكە قوسۋ جوباسى بار. ونىڭ ىشىندە اقش، فرانسيا، جاپونيا سياقتى مەملەكەتتەر اتوم ەنەرگياسىن وندىرۋدە كوش باستاپ كەلەدى. ال الەمدىك نارىقتا مۇناي جانە گاز باعاسىنىڭ جىلدان-جىلعا قىمباتتاۋى، بۇل ەنەرگيا كوزدەرىنىڭ تابيعي قورىنىڭ ازايۋى ادامزاتتى باسقا دا ءتيىمدى قۋات قۇرالدارىن ىزدەۋگە ماجبۇرلەيدى.
وسى جولدا جاھاندىق ەكونوميكا بالامالى قۋات كوزدەرىنەن الدەقايدا ءتيىمدى اتوم ەنەرگەتيكاسىنا باسىمدىق بەرەدى. دەمەك، اتومدى بەيبىت ماقساتتا ءتيىمدى پايدالانۋ ەلدىڭ دامۋىنا، وسىپ-وركەندەۋىنە جول اشار مۇمكىندىكتىڭ ءبىرى دەۋگە بولادى.
سالا ماماندارىنىڭ پىكىرىنشە بىزدە ەنەرگيانىڭ بالاما كوزىن دامىتۋعا شيكىزات تا، كادر دا، ينفراقۇرىلىم دا جەتكىلىكتى. الداعى مىندەت اتومدى قىرىپ-جويۋ قۇرالى ەمەس، بەيبىت ماقساتتا قولدانۋدىڭ قازاقستاندىق ۇلگىسىن قالىپتاستىرۋ.
قۋانىش راحمەتوللا
