Árıne, onyń jazýshylyǵy esh kúmán keltirmeıdi, onyń orny Shekspırdiń janynda. «Aǵaıyndy Karamazovtar» osyǵan deıingi jazylǵan romandardyń ishindegi eń ulysy. Al, «Uly Inkvızıtor týraly ańyz» álemdik ádebıettiń eń úlken jetstigi desek bolar jáne ol týraly asyra silteý múmkin de emes. Sebebi, laıyqtysy osy. Biraq, jazýshy shyǵarmashylyǵynyń aldynda pıshoanalız dármensizdigin moıyndaıdy.
[caption id="attachment_13381" align="alignright" width="800"]
Fedor Dostoevskıı[/caption]
Dostoevskıı morolıst retinde dármensizdeý. Ony joǵary moraldy adam retinde elestetkende, ómirinde kúnáharlyqtyń túbin kórip, ol endi joǵary moraldik deńgeıge jetkeninde, biz bir jaǵdaıdy eskerýsiz qaldyramyz. Sebebi joǵary moraldy adam ishki qaıshylyǵyna qaraılap jáne oǵan sol mezette berilmeıtin adam emes pe? Birde kúná jasap, birde oǵan ókinip joǵarǵy moraldy maqsat qoıatyndardy – ómirdi ózine tym yńǵaıly etip jasap aldy dep sógýge bolady. Ol – moraldylyq prınsıpteriniń qyzmetin atqarmaıdy, sol ýaqytta moraldyq qundylyqtar búkil adamzattyń negizgi maqsatyn aıqyndaıdy. Onysymen de ol varvarlarǵa uqsaıdy. Kósh dáýirindegi varvarlar, adamdardy óltirip, keıin sonysyna ókinentin bolǵan. Al sol ókinish, jańa óltirýlerdiń aldyndaǵy tazalyqty sıpattaıtyn edi. Dál solaı Ivan Groznyı da; óz aryńmen kelisimge kelý – orys eline saı uǵym. Dostoevskııdiń ishindegi osy talastyń sońy da áli eshkimge belgisiz. Onyń osy arymen kelisiminiń arqasynda, ol taıynýǵa kelisti, patshaǵa jáne hrıstıan Qudaıyna baǵyndy jáne dál osyǵan, odan sál tómendeý aqyldar Dostoevskııge qaraǵanda esh qıyndyqsyz keldi. Úlken tulǵanyń eń álsiz jeri, mine, osynda. Dostoevskıı uly ustaz ben bostandyqqa shyǵarýshy múmkindigin qolynan shyǵaryp aldy. Onyń ornyna ol qapastaǵylarǵa qosyldy, bolashaq óner oǵan kóp nársemen táýeldi bolmaıdy da. Bálkim osynyń arqasynda ol nevrozǵa ushyrady, sonyń kesirinen osyndaı sátsizdikke uryndy. Biraq adamzatqa degen mahhabbatynyń arqasynda oǵan basqa – apostoldyq – qulshylyq etý joly ashyldy.
Osy jerde, osyǵan qarama qaıshy Dostoevskııdiń minezin ajyratyp alýǵa bolady; onyń súıispenshilikke degen erekshe umtylysy, onyń sárýar mahabbaty men keshirimshildigi, ol jek kóre alatyn jerinde de kómekke barýy men súıe alýy, eske túsiretin bolsaq, onyń birinshi áıeli men onyń kóńildesin alaıyq.
Bizge kóbi qabyldaı bermeıtin Dostoevskııdi kúnahar jáne qylmysker retindegi talqylaý kútip tur. Jáne bul talqylaý qarapaıym qylmystyq faktorlarmen qaralýy tıis emes. Qylmystyń motıvin qarastyrý óte uzaqqa sozylmaıdy, sebebi qylmyskerlerde eki túrli sıpat bar. Biri ózin tym jaqsy kórse, ekinshisinde qylmysqa degen beıimdilik ıa aýytqýshylyq bolady. Mahabbatyń joqtyǵy men adamdarmen emosıanaldyq jáne qatynasqa kerekti baǵa bere almaý eki tıpke de ortaq sıpat. Osy jerde, osyǵan qarama qaıshy Dostaevskııdiń minezin ajyratyp alýǵa bolady; onyń súıispenshilikke degen erekshe umtylysy, onyń sárýar mahabbaty men keshirimshildigi, ol jek kóre alatyn jerinde de kómekke barýy men súıe alýy, eske túsiretin bolsaq, onyń birinshi áıeli men onyń kóńildesin alaıyq. Biraq osy oraıda suraq týady – osy tizilgen sıpattardyń qylmysqa qandaı qatysy bolmaq? Jaýap bireý-aq – ol tańdaǵan sújetter, onyń keıipkerleri, qylmysker,zorlyqshylar, adam óltirýshiler, egosentrlik minezder onyń qylmystyq sıpatynyń óz ishinde jatqanyn kórsetedi-mys; sol sekildi onyń jeke ómirindegi birneshe faktorlar, onyń qumar oıyndaryna beıimdiligi, múmkin áli boı jetip úlgermegen qyzǵa seksýaldy qumarlyǵy ( Ispoved). Bul qarama qaıshylyq kelesi jolmen sheshilýi múmkin. Onyń qylmysqa qumarlyǵy ony qylmysker jasaýy múmkin edi, bastysy onyń ózine qarsy qylmys (syrttyq emes, ishki faktorǵa ıe boldy) jáne ol keıin kele mazohızmge jáne ókinish sezimine alyp bardy. Ne degenmen onyń sadıstik sıpaty da bar, onyń shydamsyzdyǵy, nevrozdylyǵy, ashýlanshaqtyǵy – tipti ózi jaqsy kóretin adamdaryna da – tipti onyń oqyrmandarǵa til qatýy da; ol usaq-túıek máselelerde – jalpy maǵynadaǵy sadıs, al úlken dúnıelerge kelgende ózine qarsy sadıs, ıaǵnı ol mazohızm jáne ol eń jumsaq, qol ushyn berýge áste ázir turatyn, júregi eljirep turatyn adam.
Dostaevskııdiń tulǵalyq qıyndyǵyna úsh faktor keltirdik – biri jalpy, ekeýi jalqy faktorlar. Onyń afektıvtiligi, onyń sado-mazohızmge nemese qylmyskerlikke aparatyn ishki sıpaty jáne eshqandaı analızge kelmeıtin onyń shyǵarmashylyq daryny. Osyndaı tandem ony nevrozsyz-aq óz degenin isteýine bolatyn edi, sebebi esh nevrozsyz júz paıyzdyq mazohıstter bar emes pe? Biraq osy kezektegi dúnıeler nevrozdyń Dostoevskııdiń boıynda bar ekendigimen shıelenisedi, tyǵyryqqa tireıdi. Nevroz – ol ózindik «Men»-niń bar ekendiginiń belgisi. Jáne ol, sol «Men»-di ishki kúresinde jeńýdi qalady.
Nevroz, dóreki aıtqanda, qandaı jaǵdaıda beleń alady? Dostoevskıı ózin – keıin barlyǵy da solaı oılady – epıleptık dep jarıalady. Ol óziniń aýyr ustamalarynyń, esinen tanyp qalýymen osy tujyrymǵa keldi.
Dostaevskııdiń epıleptıkamen aýyrǵanyn naqty aıtýǵa kelmeıdi. Tipti ol aıtyp turǵan epıleptıka nevrozdyń alǵashqy belgileri ǵana bolýy múmkin. Jáne onyń epıleptık bolmaǵanyn taǵy eki tujyrym boıynsha anyqtaýymyzǵa bolady: birinshisi ol – Dostoevskııdiń amnezıalyq ustamalary jetkiliksiz mólsherde nemese senimsiz, al ekinshi tujyrym – epıloıdtyq ustamalarynyń bolyp-bolmaǵanynyń belgisiz ekeni.
Ekinshisinen bastasaq, epılepsıanyń barlyq derlik potologıasyn bastan-aıaq qarap shyǵýdan eshteńe shyqpas edi. Biraq bir nárseniń anyqtaı alamyz: qaıta-qaıta tabyla beretin bir sıpat bar; tolyq klınıkalyq uǵymǵa sıyp-syımaýy da belgisiz, «qasıetti aýrý»( morbus sacer). Bul óte qorqynyshty aýrýdyń eshqandaı sıpatsyz talmaǵa ushyraý, ustamalardyń ústemelenýi, minezdiń ashýlanshaq jáne adamnyń qatigezdikke beıim bolýy, sońynda barlyq rýhanı deńgeıdiń tómendeýine aparyp soǵady. Biraq biz osy kartınanyń qaı jaǵynan qarasaq ta, bir belgisizdikke, tyǵyryqqa aparyp tyǵady. Birden ustaıtyn talmalar ómirge qaýip tóndiretindeı deńgeıge jete alatyn status epilepticus, keı jaǵdaıda osynshama kúsh almaı qalýy da múmkin. Qysqa absanstyq kúı, tez qoıyp ketetin bas aınalýlar jáne ol aýrýdyń beısanalyq deńgeıde bir túrli is-qımyldardy isteýine sebep bolady, keı jaǵdaılarda. Biraq qalaı desek te, keıde ol tek tándik deńgeıde emes sanalyq, rýhanı deńgeıde de beleń alýy da ǵajap emes (qorqynysh); nemese sol rýhanı deńgeıge táýeldi bolady. Kóp jaǵdaılarda ıntellektýaldy deńgeıdiń tómendeýi bar, biraq keminde bir jaǵdaıda – bizge belgilisi – osy sıpattyń beleń almaǵanyn bilemiz (Gelmgols). Epılepsıamen aýyratyn adamdardyń júzinen topastyqtyń, jetilmeı qalǵan adamdardyń sıpatyn, ashyq kórinis beretin aqymaqtyq pen mı júıesindegi aqaýlardy baıqaýǵa bolady; biraq ol, árıne, epılepsıanyń jalpy sıpatyn kórsete almaıdy; dál osyndaı epılepsıa rýhanı deńgeıi joǵary adamdardan – keı jaǵdaılarda tipti normalyq deńgeıden de joǵary – kóp jaǵdaılarda ózderi tolyq qandy basqara almaıtyn afektilikti baıqaýǵa bolady.
«Epılepsıalyq reaksıa» - eger osynyń bárin solaı aıtatyn bolsaq – nevrozdyń qol astyna ótedi, túsinikti tilde aıtqanda. Osylaı alǵanda biz organıkalyq jáne afektili epılepsıany bólip alamyz. Qarapaıym tilmen aıtsaq, birinshisimen aýyratyn adam – mı aqaýyna ushyraǵan, al ekinshisimen aýyratyn adam – nevrotık. Birinshisinde ishki jan dúnıe syrtqy áserlerdiń kesirinen buzylǵan, al ekinshisinde ishki rýhanı álemniń óziniń buzylǵan beınesi.
Dostaevskıı osynyń ekinshisine dýshar bolýy ábden múmkin. Biraq muny dáleldeý qoldan kelmeıdi. Ol úshin onyń ómirinen tolyq maǵulmat, talmalardyń qaı ýaqytta, qaı ýaqyt aralyǵynda bolǵany, qandaı áserdiń kesirinen bolǵanyn anyqtaý qajet. Bizde ondaı derek joq, bolsa da bir-birine qarama qaıshy tustary kóp kezdesedi. Degenmen, Dostaevskııdiń epılepsıasy bala kezinen bastalýy múmkin. Ol ýaqytta óte qatty áser bermegen, ýaqyt óte bas aınalýlar men talmalardyń álsiz ustamalary bolyp turǵan. Tek on segiz jasynda alǵan qatty psıhıkalyq áser – áke ólimi – epılepsıaǵa aınalǵan. Onyń epılepsıasy Sibirge, qylmysyn óteýge ketken ýaqytta joıylyp ketti deýge de bolar edi, biraq buǵan bir derek taǵy qarsy kelip tur. «Aǵaıyndy Karamazovtardaǵy» áke óltirý men Dostaevskııdiń ákesiniń taǵdyrynyń uqsastyǵy onyń bıograftarynyń talaı kózine tússe kerek. Qalaı degenmen bul olar úshin kilt – tanymal zamanaýı psıhologıalyq aǵymnyń jol kórsetýi. Ol, árıne – psıhoanalız, psıhonalız bul derekten Dostaevskııdiń óte qatty psıhıkalyq zaqym alǵanyn kórýge beıim, jáne bul onyń nevrozyndaǵy basty nysan ne bolmasa nevrozyndaǵy kilttiń ózi. Eger men psıhoanalızdik bul tujyrymdy pıshologıa jóninen túsindire bastasam, men ǵylym men psıhoanalız sózinen alshaq jandarǵa múlde túsiniksiz bolyp qalýdan qorqamyn.
Sonymen bizde bir ǵana anyq derek bar. Ol - Dostoevskııdiń bala kúni men «epılepsıaǵa» ushyraǵanǵa deıingi kúıi. Bul talmalarda ólimniń keıipi bar – ólimnen qorqý – jáne ol letargıalyq uıqymen sıpat alǵan. Bul aýyrý onyń bala kúninen beleń alǵan, ol dosy Solovevke aıtqanyndaı dál qazir ólip ketetindeı sezim, rasynda keıinnen dál ólim keshkendeı sezim keshken... Onyń aǵasy Andreı, Fedordyń shyn máninde de ólim tekti uıqydan qorqyp, uıqy aldynda ony tek bes kúnnen keıin jerleýin surap jazǵan hat qaldyryp otyrǵan (Rýletka basyndaǵy Dostoevskıı, kirispe. XL b).
Bizge osy ustamalardyń maǵynasy men sebebi belgili. Ol bireýdiń ólimi nemese tiri adamǵa ólim tileý, sońynda sonysy úshin jaza tartý. Ekinshisi kóbirek keletin sekildi. Talma ustap qalýy ol ózinshe bir jaza sekildi. Biz bireýge ólim tiledik, keıin sol ólimmen ózimiz óldik. Psıhoanalıtıkalyq ǵylym balanyń osy ózge adamy ákesi ekenin anyqtaıdy. Jáne ustamasy ustap, talmaǵa shaldyqqanda ol ákesine ólim tilegeni úshin ózin jazalaıdy-mys.
Áke óltirý jeke adamnyń hám bar adamzattyń basty qylmysynyń biri bolyp sanalady. Jáne ol ózin jazalaýdyń basty nysany ekeni anyq; álbette onyń osy aýyrýyndaǵy jalǵyz nysan ekeni belgisiz, psıhonalız keshirim izdeý men ózin jazalaýdaǵy maǵynasyn tolyqtaı zerttep bere almaıdy. Biraq ákesine degen qatigezdikten bólek, azǵantaı súıispenshilik te balanyń boıynan óń alady. Eki udaıly sezim; ol ákesi sekildi bolǵysy keldi – sebebi ákesi onyń maqtan tutarlyq adamy edi, ol ákesiniń ornyn basqysy keldi – sonyqtan da ony jolynan alyp tastaýǵa bekindi. Biraq bunyń bári bizdi tyǵyryqqa aparyp tiredi. Ol eger óz ákesin jolynan alyp tastaýǵa bekinse, ákesi tarapynan jazanyń bolatynyn da bilgen, ol ákesiniń ózin pishtirip tastaýynan qatty qoryqqan. Ol óziniń erkektigin saqtap qalýy úshin de, qoryqqanynan da ol oıynan bas tartady. Jáne ol oıy onyń beısanalyq deńgeıinde qalyp qoıǵandyǵynan da, ol óz-ózin kinálaýdyń basty nysany bolyp esinen ketpeıdi. Biz qarapaıym normalardy, aıtalyq, Edıptik kompleksterdi túsindirip berdik. Biraq taǵy bir mańyzdy tolyqtyrýdy engizýimiz kerek-aq.
Ol pishtirýden qatty qoryqqany sonshalyq, óziniń ekinshi jaqty, ıaǵnı bıseksýaldy sezimderine boı aldyrtyp alýdan shoshyndy. Ondaı jaǵdaı bolǵanda adam áıel jandúnıesine beıim bola salýy da ǵajap emes. Aıtalyq, bıseksýaldyqty Dostoevskııdiń boıynan kórýge bolady, biraq ol qalypty mólsherde ǵana. Onyń er adamdarmen dostyǵy nemese mahabbatyndaǵy qarsylasqa degen bir túrli qarym-qatynasy. Osynyń bári onyń shyǵarmalarynda boı alady.
«Joǵarǵy Men» sadısik, al ózindik «Menimiz» mazohısttik róldi alady. Iaǵnı beısanaly túrde qylmyskerlik pen sol qylmysymyz úshin ózimizdi jegideı jeımiz degen sóz. Sen ákeńdi áke bolý úshin de óltiresiń, al qazir seniń óziń ákesin, al ákeń ólgeń. Biraq ol qazir seni óltirip jatyr. Ýaqyt óte áke men tulǵa arasyndaǵy qaıshylyq sol jańaǵy beısanalyq deńgeıdegi ózindik «Men» men «Joǵarǵy Men» arasyndaǵy qaıshylyqqa aparyp soqty.
Ákesi ekeýiniń arasyndaǵy qatigezdik qarym-qatynas onyń sanasyndaǵy, ishindegi ózindik «Men», bara-bara osy qorqynyshty ózine qabyldaıdy. Jáne ol ýaqyt óte beısanalyq deńgeıde ornyqty orynyn alady. Biz ony «Joǵarǵy Men» dep ataımyz, kezeginshe ol otbasylyq tárbıeniń áserinen paıda bolatyn, psıhıkadaǵy mańyzdy tetik. Ákesi eger zorlyqshy, qatigez adam bolsa, onda osy qatynasty bizdiń «Joǵarǵy Menimiz» ózine qabyldap alady. Al ózindik «Men» pasıvti túrde qala bermek, biraq negizinde ol «Joǵarǵy Mendi» ornynan taıdyrý úshin qoldanylatyn bolsa da kóleńkede qalyp ketedi. Al keıingi taǵdyr – ol sol ákesiniń ómiriniń jalǵasy retinde bolyp qala bermek. Adamnyń sanasy, onyń beısanalyq deńgeıindegi prosesterge múldem aralasa almaıdy jáne onyń janynda ol tek qıylyspaıtyn paralel sekildi. «Joǵarǵy Men» sadısik, al ózindik «Menimiz» mazohısttik róldi alady. Iaǵnı beısanaly túrde qylmyskerlik pen sol qylmysymyz úshin ózimizdi jegideı jeımiz degen sóz. Sen ákeńdi áke bolý úshin de óltiresiń, al qazir seniń óziń ákesin, al ákeń ólgeń. Biraq ol qazir seni óltirip jatyr. Ýaqyt óte áke men tulǵa arasyndaǵy qaıshylyq sol jańaǵy beısanalyq deńgeıdegi ózindik «Men» men «Joǵarǵy Men» arasyndaǵy qaıshylyqqa aparyp soqty.
[caption id="attachment_13382" align="alignright" width="187"]
Áıgili fıloosf, psıholog Z. Freıd[/caption]
Dostoevskııdiń ákesine degen jek kórinshtilik ýaqyt óte kele aýyr deńgeıge jetti. Ákesi oǵan qatal boldy, biraq ólgennen keıin de onyń zulymdyǵy Dostoevskııdi ishinen jeı bastady. Beısanalyq deńgeıdegi osyndaı aqaý óte qaýipti. Árıne, eger ol syrtqy kórinis tapsa. Onyń óz ákesiniń ólimine kináli sezingendikten de óziniń oıynda ol aza tutty, ózin jazalady. Al onyń fantazıasy óńge aınaldy. Ol osylaı ólimdi uıqyda, talma ustaǵan kezinde qushty (ýaqytsha). Dostoevskııdiń osyndaı talma ustamalary keıinnen epılepsıaǵa aparyp soqty. Onyń talmasy ákesiniń ólim keıipindeı qorqynyshty obrazda boldy jáne oǵan qosa seksýaldy beıimdiliginiń sıpaty qosymsha zaqymdylyqqa apardy, biraq ony dál aıtý múmkin emes.
Ol talma kezinde Uly raqatqa bólendi. Jáne buny ákesiniń ólimi úshin alǵan jaza retinde qaraýymyzǵa bolady. Osyndaı lázzát pen ózine qarsy qylmystyń arasynda orasan zor almasýlar onyń nevrotık ekendiginiń bir dáleli desek bolar. Ol Sibirge aıdalǵan ýaqytynda eshqandaı da talmaǵa ushyramaýy ras bolsa, ol sol jazany ózine qabyldaǵanynyń nyshany ispetti. Ony saıası qylmysker retinde Sibirge aıdatady, ony Dostoevksııdiń ózi bilýge tıis bolatyn. Biraq ol osy jazany ákesiniń ólimi úshin aldym dep qabyldap aldy. Ol jerde ol qansha qıyndyq pen qasiretti kórdi. Óziniń beısanalyq deńgeıindegi alýǵa tıistimin degen jazany ol óńinde Sibirde aldy. Osylaı onyń «Joǵarǵy Meni» ózin ishteı jazalaýdan qutqara aldy.
Isterıalyq epılepsıa jaıly biletinder bizdiń Dostoevskııdiń talmalary jaıly tolyq anyqtama jasaýǵa umtylmaıtynymyzdy túsinedi. Bizge onyń bastapqy keıpi keıingi qatparlaryna deıin ózgerissiz qalǵanyn bilý jetkilikti. Bylaı aıtqanda, Dostoevskıı óziniń ákesin óltirmek bolǵany úshin jazalanýdan eshqashan arylmaǵan. Onyń osy ókinishi taǵy eki jaǵdaıǵa sebep boldy. Birinshisi, ol memlekettik abyroıly azamtqa baǵyný, ekinshisi, hrıstıan Qudaıyna. Birinshisinde, patshaǵa ol eriksiz baǵynyshty boldy, al dindik máselege kelgende onyń kishkene de bolsa tańdaý bostandyǵy saqtaldy. Ol ómiriniń sońyna deıin dinsizdik pen dindarlyqtyń arasynda júrdi. Onyń joǵarǵy deńgeıli oıy din usynǵan keıbir ustanymdardy saraptaýdan kúmán týǵyzǵany anyq. Ol Hrıstostyń ıdealdylyǵyna senim artyp, kúnásinan aıyrylǵysy keldi. Al onyń sońynda din men jalpy adamzattyq normalarǵa baǵynýyna tek áke aldyndaǵy kúnási ǵana sebep boldy, onyń joǵarǵy deńgeıli ıntelekti de bul jerde dármensiz edi. Bizdi bul jerde Dostoevskııge tek psıhonalızdik baǵa berip, jalpyǵa ortaq kózqarasty eleýsiz qaldyrdyq dep sógýge bolady. Biraq ádebıetshi ony tek «Uly Inkvızıtor týraly ańyz» turǵysynan qarar edi ǵoı. Iaǵnı, sógýlerińiz zańdy, Dostoevskııdiń basqasha oılaı alýy ol nevrozdyń aýyr áserinen týǵan.
Ol talma kezinde Uly raqatqa bólendi. Jáne buny ákesiniń ólimi úshin alǵan jaza retinde qaraýymyzǵa bolady. Osyndaı lázzát pen ózine qarsy qylmystyń arasynda orasan zor almasýlar onyń nevrotık ekendiginiń bir dáleli desek bolar.
Sofokldyń «Edıp patshasy», Shekspırdiń «Gamleti» jáne Dostoevskııdiń «Aǵaıyndy Karamazovtary» sekildi álemdik ádebıettiń shedevrlik týyndylarynyń barlyǵy derlik áke óltirýdi sıpattaýyn jaı ǵana sáıkestik dep aıta alamyz ba? Úsheýinde de qylmysker áıel úshin bolǵan seksýaldy talasty aıtady. Bul jerde is-qımyl bas keıipkerdiń óz qolymen jasalady. Grek dramatýrgıasynda mindetti túrde jumsaqtaý jetkizedi. Sebebi onsyz poetıkalyq uǵymǵa syıdyrý múmkin emes. Onda bas keıipkerdiń is-áreketi motıvsiz, ıaǵnı ádeıi emes, abaısyz jasalady. Onda áke róliniń sımvoly jaǵymsyz keıipkerge qarsy jasalǵan qylmystan keıin, onyń kinási ashylady, jáne ol kinásinan aıyrylýǵa esh amal istemeıdi; kerisinshe onyń kinási moıyndalady jáne jalpy adamdyq kúná retinde jazasyz qalmaıdy; sana uǵymynda ol ádildikke jatpaýy múmkin, biraq psıhologıalq turǵydan bári durys. Al aǵylshyn dramasynda ol janama túrde beınelengen. Ol jerde bas keıipker emes, áke óltirýdi qylmys dep sanamaıtyn basqa keıipker arqyly júzege asady. Ol osy qylmys úshin kek alýy kerek edi, biraq túsiniksiz sebeptermen ol muny isteı almaıdy. Ony mundaı álsizdikke ózin kináli sezinetindikten ushyraǵany belgili. Ol ózgelerdi ózinen beter jıirkenishti qabyldaıdy. «Eger barlyq adamdarmen óz isine saı jazaǵa tartsaq, onda jazadan kim qasha alady?». Bul baǵytta orys jazýshysynyń romany bir qadam ilgeri ketedi. Ol jerde de qylmysty basqa keıipker isteıdi, biraq onyń, ákesi ólgen Dmıtrıımen baılanysy bar bolyp shyǵady. Onyń seksýaldy qaıshylyǵy bul jerde anyq aıtylady. Sol baılanysy bar baýyryna Dostaevskıı óziniń aýyrýyn bergen, ony epılepsıamen aýyrady dep sıpattaıdy. Ol sonysymen de moıyndaǵysy kelgendeı, ıaǵnı mendegi epıleptık, nevrotık ol – áke óltirýshi degisi kelgendeı. Al sotta keıipkerdiń qorǵaýshysy – psıhologıany mazaq qylatyn málimdeme jasaıdy: taıaqtyń eki ushy bar. Buny tereńdep qaraıtyn bolsaq Dostaevskııdiń kózqarasyn kóre alasyz. Bul jerde kúlki bolǵan psıhologıa emes, sot prosesi. «Aǵaıyndy Karamazovtarda» Dostoevskııdiń minezine tán bir epızod bar. Ol jerde shal men Dmıtrıı arasynda áńgime órbip, onyń áke óltirýge daıyn ekendigin moıyndap, onyń aldyna tizerlep jyǵylady. Áýlıe onyń aldynda, onyń áke óltirýge degen nıetine jek kórinishpen qaraǵannyń ornyna, onyń oıyna keliskendeı syńaı tanytady. Dostoevskııdiń qylmyskerge degen súıispenshiligi jaı ǵana jany ashyǵandyqtan da joǵary, naqty, tereńdeý. Ol qylmyskerdi osyǵan laıyqty dep sheshti, orta ǵasyrlarda epıleptıkter men nevrozdarǵa da osyndaı meıirimdi kózqaras bolǵan. Ol úshin qylmysker kináni óz moıynyna alǵan qutqarýshy ispetti. Endi óltirýdiń qajeti joq, sebebi qylmysker óltirip qoıdy jáne Dostoevkıı oǵan rızashylyǵyn bildirdi, sebebi ol jaǵdaısyz Dostoevskııdiń ózi óltirýge májbúr bolatyn. Ol óziniń egoızmge baryp, qarapaıym qylmyskerlerdi, saıası jáne dinı qylmyskerlerdi jazǵannan keıin ómiriniń sońynda, alǵashqy qylmysqa oralyp, poetıkalyq túrde keshirim surady.
Ol ólgennen keıingi jaryq kórgen áıeliniń kúndelik qoljazbalarynda bir epızod onyń ómirindegi mańyzdy dúnıelerdi jarq etkizdi (Rýletka basyndaǵy Dostoevskıı). Germanıada ol oıynqumarlyqqa salynǵan. Talmalarǵa eshqandaı potologıalyq baǵa berý múmkin emes. Biraq ol óziniń kinásin qaryz bolyp qalýymen almastyrǵan, ol eger utqan jaǵdaıda Reseıge qaıta oralatynyn aıtyp syltaýratqan. Ol oıynnyń óz kezeginde - ' le jeu pour le jeu1 – ekenin bilgen. Ol qolynda barynyń barlyǵynan aıyrylǵanynsha toqtamaǵan. Sońǵy tıynyna deıin utylǵanynsha oıyn ústelinen turmaǵan. Ol jas áıeliniń aldynda sansyz keshirim suraıdy, endi oınamaıtynyn aıtyp sansyz ýáde beredi. Biraq áıeliniń aıtýynsha, ol ýádesin basym kópshilik jaǵaıda buzyp otyrǵan. Ol onysymen jas áıeliniń aldynda tómendeýge barǵan, onyń kári kúnáhar shalǵa bosqa kúıeýge shyqqandyǵyn ózine qaratyp aıtqyzyp, ózin tómendetetin sózderdi boratýyn jalynyp suraǵan. Ol, ıaǵnı, óziniń kinásin sol ýaqytta da umyta almaǵan. Al jas áıeli mundaı sıklge eti úırenip ketkennen keıin, kóp renishin de bildire qoımady. Óıtkeni onyń osy júrisinde bir qutqarýshy baryn sezdi, ol – jazýshylyq. Onyń jazýshylyǵy qolyndaǵy bar aqshasynan aıyrylyp, sońǵy dúnıesin oıynǵa salyp tastaǵan kezde ǵana alǵa jyljyǵan. Biraq onyń nelikten solaı ekenin, árıne, áıeli túsingen joq. Ol tek óziniń kinásine laıyqty jazasyn alǵan kezde ǵana ózin erkin sezine aldy, tıisinshe, jetistikke qaraı bir neshe qadam jasady.
[caption id="attachment_13383" align="alignleft" width="349"]
Zıgmýnd Freıd[/caption]
Odan edáýir jas jazýshynyń áńgimelerin oqıtyn bolsaq, bala kezdegi umyt bolǵan bas keshýlerdiń oıyn qumarlyqqa sebep bolatynyn baıqaýǵa bolady. Óz kezinde Dostoevskııge ocherkin arnaǵan («Úsh sheber») Stefan Sveıgtiń «Áıel ómirindegi 24 saǵat» atty novelasy bar. Bul kishigirim shedevr áıelderdiń qandaı jaýapkershiligi az adam ekenin, onyń ózine qatyssyz zańbuzýshylyqtyń olardyń sezimine qatty áser etetinin aıtqan. Biraq kóńil aýdarýǵa turarlyq epızodtar bar. Bul novelada jasy egde tarqan aqsúıek áıel osydan jıyrma jyl buryn qandaı oqıǵany bastan keshkendigi týraly avtorǵa aıtady. Erte jesir qalǵan eki balanyń anasy – balalary oǵan endi esh nársemen táýeldi bolmaǵan, – úmiti úzilgen kúıi, óziniń maǵynasyz saıahattarynyń birinde monakolyq kazınoǵa barady. Barlyq jabaıylyqtyń arasynan onyń kózi eki qolǵa túsedi. Ol qoldar – bar qozǵalysy men kúshiniń kómegimen, – baıqus oıynshynyń oıyn barysynda sezinip otyrǵan sezimin dál bildirip otyrady. Ol qoldar – ádemi jetkinshektiń qoldary bolatyn (avtor eshqandaı siltemesiz ony áıeldiń balasymen jasty dep keltiredi) jáne ol bar dúnıesinen aıyrylǵan sátte, saǵy synyp syrtqa shyǵyp. óz ómirimen qoshtasýǵa bel býady. Áıel, súıispenshiliginiń áserinen be, onyń sońynan erip, ólýge umtylǵan raıynan qaıtarýǵa tyrysady. Jetkinshek áıeldi monakalyq jabysqaq áıelderdiń biri eken dep, odan tezirek qutylǵysy keledi. Biraq áıel ony óz oıynan qaıtarý maqsatynan taıynbaı, sońynda onyń páterine deıin baryp, bir tósekti bólisýge týra keledi. Qoldan jasalǵan mahabbat túninen keıin, sabasyna túsken jetkinshekke endi oınamaýǵa sóz alyp, oǵan júris-turysyna aqsha qaldyryp, óz kezeginde onymen poezd júrgeninshe vokzalda kezdesýge ýáde etedi. Biraq áıeldiń boıynan jetkinshekke degen náziktik oıanyp, ol ózi úshin jetkinshekti saqtap qalýǵa bar amaldy istemekshi bolady. Ol bar dúnıeden bas tartyp, jetkinshekpen birge saıahatqa attanýǵa bel býady. Jolyna ne bir nárse bóget bolyp, ol poıyzǵa keshigip qalady. Jetkinshekti ózindik ete almaı qalǵan soń, ókinishten ózegi órtenip, oıynhanaǵa qaıtyp oralady. Sol jerden álgi qoldardy qaıta kóredi. Áıel birden oǵan baryp, óziniń ýádesin esine salady. Biraq oıynǵa berilgen jetkinshek oǵan ketýin buıyryp, satyp alǵysy kelgen aqshasyn betine laqtyrady. Abyroıynan aıyrylǵan áıel qaladan ketýge májbúr bolady. Al keıinnen áıel jetkinshekti óz ózine qol jumsaýdan qutqara almaǵanyn estıdi.
[caption id="attachment_13384" align="alignright" width="406"]
Jazýshy, aýdarmashy Abzal Súleımen[/caption]
Bul bir demmen oqylatyn, adamǵa tárbıelik, rýhtyq dúnıe bere alatyn novela oqyrmanǵa keremet áser etetini sózsiz. Biraq psıhoanalız buny basqasha túsindiredi. Iaǵnı, bul jerde jetkinshek balanyń ózin avtoerotıkaly qanaǵattandyrýy. Bala jynystyq qatynas jasyna tolǵanda anasy ony ózi tósekke aparyp qosý kerek deıdi psıhologıada. Sebebi avterotıkalyq qanaǵattandyrýdyń keıingi saldary qumar oıynǵa aparyp soqpaq. Ol ózine kelesi joly istemeımin dep, lázzatqa boı usynyp, taǵy soǵan aparar jol izdeıdi. Munda onyń bala kezindegi «oıynyn» qumar oıyndary basqan. Onyń qoldary da satqyndarsha ózin ustap berip otyrǵan. Sveıgtiń novelasy balanyń emes, anasynyń atynan jazylǵany ras, árıne. Biraq eger ol balasynyń atynan jazylǵanda, onyń osyndaı psıhologıalyq qınalysyn bilgen anasy ózi-aq jata salar edi ǵoı degen de oı bolýy múmkin. Sveıgtiń novelasy fantazıalyq turǵysynda jasalǵan dúnıe, ol jerde qıyn keletin dúnıelerge ashyq qol suǵýǵa múmkindik bar. Eger oıynqumarlyq pen odan arylýǵa tyrysqan sansyz talpynystar men ózin jazalaýy avtoerotıkalyq qanaǵattandyrýdyń saldary bolsa, onda Dostaevskııdiń ómirinde osyndaı oıynqumarlyqqa onyń áke óltirý kinási úshin ózin jazalaýy ákelip soqqanyn bilýge bolady. Bizde osy kúnge deıin avtoerotıkalyq qanaǵattandyrýdyń bastapqy nemese asqynǵan kezeńi ornyqty rólin oınamaǵany áli kezdespedi. Jáne odan arylýǵa degen umtylys pen Dostoevskııdiń áke aldyndaǵy qorqynyshy barshaǵa jarıa boldy jáne ol tek ony eskerip ótýden de úlken dúnıege laıyqty dep esepteımiz.
Aýdarǵan Abzal SÚLEIMEN, jazýshy.
