– Murat aǵa, ótken ǵasyrdyń 70-jyldarynda Almatydaǵy kóptegen zıaly qaýym ókilderi, ǵalymdar óz balalaryn «bolashaǵy bar» dep orys mektepterine beretin. Bir qyzyǵy, siz bul «kóshke» ilese qoımapsyz. Kerisinshe, balańyz Saıatty qazaq mektebine bergen ekensiz. Munyń mánisi nede?
[caption id="attachment_13369" align="alignright" width="406"]
Otbasylyq sýret[/caption]
– Mine, mynaý úıdiń irgesindegi mektep – orys mektebi. Men 1970 jyldan beri osy páterde turamyn. Saıat ol kezde 4-5 jasta. Al Almatydaǵy qazaq ıntellıgensıasyna arnap ashylǵan jalǵyz qazaq mektebi qalanyń ortasynda. Balalarymyzdy mektepke berer kezde men qatty oılandym. Mende eki ul boldy ǵoı.Úlkeni Qanat 1964 jyly dúnıege kelgen. Matematıka fakúltetin bitirgen. Ol Aqmolaǵa Sáken Seıfýllın atyndaǵy pedınstıtýtqa muǵalim bolyp barǵan. Alty aıdan keıin ony bireýler óltirip ketti. Sebebi, sol kúıi anyqtalǵan joq. Ekinshi ulym Saıat 1966 jyly dúnıe esigin ashty. Eki ulymdy mektepke berer kezde: «Balalarymdy qaısy mektepke bersem bolady?!» –dep qatty oılandym. Osy biz bárimiz keńshilik ýaqytta túgel ultshylmyz. Al jeme-jemge kelgende, naqty bir paıda keltirýge, halqymyz úshin qyzmet etýge kelgende qashyq turamyz. Qazaq tiliniń máselesi bizdiń zamanda eń ózekti másele boldy. Qazaqstanda 700-diń ústinde qazaq mektepteri jabylǵan. Sol mektepterdi qaıta ashý qıamet-qaıymmen birdeı edi. Orysy óktemsigen Almatyda tipten qıyn ekeni túsinikti. Ábý Sársenbaev, Shona Smahanuly jáne Álıa deıtin ustaz Dinmuhamed Qonaevtyń qabyldaýynda bolyp, Almaty qalasynda qazaq ıntellıgensıasy úshin bir qazaq mektebin ashý máselesin qoıady. Qonaev bul kisilerge «qazaq mektebin ashamyz» dep ýáde beredi. Odan keıin osy úsh azamat óz kezeginde zıaly qaýymǵa kelip: «Áı, jigitter, biz máseleniń basyn ashtyq. Ruqsat beretin boldy. Endi Sizder bul bastamany qoldap, balalaryńyzdy qazaq mektebine berýge talaptanbaısyzdar ma? Qazaqtarǵa balalaryn qazaq mektebine berýge úles qostyrmaısyzdar ma?!» – dep aıtady. Biz sosyn árqaısymyz sol azamattardy qoldap, olardyń atqaryp júrgen isin jón dep taptyq. Al endi úles qalaı qosamyz? Barsha qala halqyna úgit jumystaryn júrgizý múmkin emes. Onda ultshyl atanasyń. Aýyzben oraq ormaı, óz balamdy qulaǵynan jetektep qazaq mektebine bergendi qup kórdim. Sóıtip, ult máselesiniń sheshilýine, qazaq mektebiniń ashylýyna naqty úles qosaıyq dep oıladym. Sol sebepten men eki balamdy №12 mektepke aparyp berdim. Saıat 1973 jyly birinshi synypqa bardy. Segiz jylyn sol mektepten oqydy. 9 synypqa kelgende men ony O.Jáýtikov atyndaǵy fızıka-matematıka mektebine aýystyrdym. Al Qanatty 7-shi klasqa kóshkende sol mektepke aýystyrǵam. Ózim Qazaq radıosynda 35 jyl jumys istedim. Tamam jýrnalıserdiń ishinde boldym. Sonda qazaqtyń orysshyl bolyp ketkeni sondaı, maǵan keıbir azamattar: «Sen aqymaqpysyń, álde jyndymysyń, nege balańdy qazaq mektebine beresiń? Nege óz balańnyń bolashaǵyna balta shabasyń? Erteń ol qazaq mektebin bitirgennen keıin túkke jaramaıdy. Dalada qalady. Instıtýtqa túse almaıdy, qoǵamǵa kereksiz adam bolady» dedi. Men olarǵa: «Maǵan eń aldymen qazaqtyń namysy kerek. Qazaq «Malym – janymnyń sadaǵasy, janym – arymnyń sadaǵasy» deıdi. Ar men namysty qazaq qosa aıtady, birinen-birin bólmeıdi. Endeshe, biz ózimizdi kózi ashyq adam dep sanasaq, namysshyl bolýymyz kerek. Sol namystyń týyn kótergenimizdiń belgisi bolsyn, balamyzdy qazaq mektebine bereıin dedim. Al senderdiń «túkke jaramaıdy» degen sózderińnen men sekem alyp turmyn. Sender ózderiń bilińder», – dedim.
– Balańyzdy 9 synyptan keıin O.Jáýtikov atyndaǵy fızıka-matematıka mektebine berdim dep aıttyńyz. Saıat aǵa jaratylystaný ǵylymdaryna bala kezden qyzyqty ma?
– Saıat ol mektepte de qazaqsha oqydy jáne altyn medalmen bitirdi. Abaı atamyz aıtady ǵoı: «Balamdy medresege bil dep berdim, Qyzmet qylsyn, shen alsyn dep bermedim» dep. Men de qyzmet qylsyn, shen alsyn dep bergen joqpyn. Ǵalym bolsyn dep berdim. Ǵylymnyń qaı salasynda bolatynyn ózi sheshedi. Jaratylystaný, dúnıetaný máselesinde matematıka, fızıka, hımıa, geometrıa sıaqty pánderdiń orny erekshe. Olardy bilmeı, jaratylysty tolyq tanı almaımyz. Jaratylysty taný – jerdiń kólemin ǵana taný emes, ǵaryshtyq deńgeıde taný. Gýmanıtarlyq ǵylymmen dúnıeni taný jetkiliksiz. Saıattyń ǵalym bolýy úshin joǵarydaǵy pánderdiń aýadaı qajet ekenin túsindim. Jan-jaqty bilim alý úshin negizi qalansyn dedim. Halqyna shyn bilimdarlyǵymen qyzmet etetin adam bolsa eken dep armandadym.
– Ol kisi qysqa merzim ishinde úlken belesterdi baǵyndyry dep estımiz. Bilýimizshe, Saıat aǵa 30 jasqa jetpeı kandıdattyq jáne doktorlyq dısertasıalardy qorǵap úlgeripti...
– Saıat 1983 jyly Máskeýdegi M.Lomonosov atyndaǵy ýnıversıtettiń Mehanıka-matematıka fakúltetine oqýǵa túsip, 1988 jyly qyzyl dıplommen bitirdi. Sonan soń ol menen: «Mundaǵylar meni aspırantýraǵa qaldyrǵysy kelip otyr. Máskeýde qalsam qalaı qaraısyz?» – dep surady. Men: «Balam, aǵańnan erte aıyryldym. Sen menen jyraqta júre berseń, senen de aıyrylyp qalam ba dep qorqamyn. Qalýym kerek, qalmasam bolmaıdy deseń ruqsat berem. Al múmkin bolsa, Almatydaǵy ýnıversıtette de aspırantýra bar ǵoı. Soǵan tússeń de bolady», – dep edim, balam úndemeı qaldy. Ary oılanyp, beri oılanyp, aqyry osynda keldi. Almatyǵa kelgennen keıin, ál-Farabı atyndaǵy ýnıversıtette robot qurastyrýmen aınalysyp, bir jyl jumys istedi. Odan keıin Mehanıka ınstıtýtyna aspırantýraǵa tústi. Onda Ómirbek Joldasbekovtiń shákirti boldy. Aspırantýrany ortalap qalǵanda zaman buzyldy. Ǵalymdardyń barlyǵy turmystyń qamymen bazarǵa ketip, alypsatarlyqpen japa-tarmaǵaı shuǵyldandy. Olardyń jalaqysy túkke turmaı, bolymsyz bolyp qaldy. Bala-shaǵasyn asyraı almaıtyndaı deńgeıde boldy. Ǵylymnyń qadiri ketti. Aspırantýra úsh jyl edi. Saıattyń oqyǵanyna bir jarym jyldaı bolyp qalǵan. Bir kúni meniń balam da: «Jaǵdaı ózgerdi. Men de ǵylymdy tastamasam bolmaıdy. Qashanǵy sizderge arqa súıeımin. Bala-shaǵamdy ózim asyraýym kerek qoı. Men túgili doktorlar men akademıkter de zamannyń yńǵaıyna qaraı, saýdaǵa, naryqqa oıysyp jatyr», – dedi. Men: «Áı, balam, aspırantýrany bastap, ortasyna deıin ákeldiń ǵoı. Bastaǵan isti sońyna deıin jetkizip úırený kerek. Aıaqtamasań ózińe, ózińniń aryńa syn. Keıin aıaqsyz qaldyrǵanyńa ókinip, ózińdi óziń sógýiń múmkin. Sen odan da bylaı iste. Instıtýt dırektorynyń atyna ótinish jazyp, aspırantýrany bir jarym jyl oqyǵanyńdy, kandıdattyq dısertasıań qorǵaýǵa daıyn turǵandyǵyn aıt. Sony qorǵaýǵa ruqsat sura», – dedim. «Olaı bola ma?» – deıdi. «Árıne, bolady. Dısertasıań júz paıyz daıyn ǵoı?». «Daıyn». «Onda ber ótinishti». Ótinishti bergennen keıin «Qorǵaýǵa bolady eken», – dep keldi. Umytpasam, bul kóktemniń sáýir aıy bolatyn. Instıtýttaǵylar: «Qaı aıda qorǵaısyń?» – dese, Saıat: «Mamyr aıy», – depti. Aqyry sol aıda ol kandıdattyq dısertasıasyn qorǵap shyqty. Eldiń bári jaqsy qorǵaǵanyn aıtyp, maqtap júrdi. Jetekshisi Ó.Joldasbekov razylyǵyn bildirip, Saıatymdy y kózinshe alqapty. Ol kezde Saıat 26 jasta bolatyn. Sosyn oǵan: «Raqmet saǵan. Bastap qoıǵan sharýańdy aıaqtadyń – bir. Meniń tilimdi aldyń – eki. Ǵylym kandıdaty boldyń – úsh. Al, endi barǵyń kelgen salaǵa bara ber. Qudaı jolyńdy oń qylsyn», – dedim. Ol: «Maǵan endi biraz oılanýǵa mursat berińiz», – dedi. «Ne úshin?» – desem, «Endi bir aı ýaqyt berińizshi, ary qaraı ne isteıtinimdi sosyn aıtam», – deıdi. Ol kezde men Qazaq radıosynda, sheshesi mektep-ınternatta jumys isteıtin. Bir aı da ótti. Saıat: «Siz bir isti bastaǵannan keıin sońyna deıin jetkizý kerek dep edińiz ǵoı. Men endi doktorantýraǵa barsam dep otyrmyn. Osy et qyzýmen doktorlyqty da qorǵap tastasam degen oıǵa kelip otyrmyn», – dedi. «Durys oıǵa kelgensiń. Táýekel et. Sen sıaqty jas jigitterge táýekelshil bolǵan jarasady. Alaıda, saǵan 3 jyl ýaqyt beremin. Seniń jasyńda úsh jylda talaı jumysty bitirýge bolady. Mysaly, ataqty ǵalym A.Saharov 26 jasynda kandıdattyq qorǵap, oǵan sol kezde kandıdattyqpen birge doktorlyq ataq ta bergen», – dedim. Budan bólek jas kezinde ataǵy shyqqan kóptegen ǵalymdar men zıalylar týraly mysaldar aıtyp berdim. Jastyǵyńa senip, ómirim áli alda ǵoı dep júrip alma dedim. Qalaı kelistik, solaı boldy. Ol 29 jasynda doktorlyq dısertasıasyn qorǵady. Bul joly da jetekshisi Ó.Joldasbekov boldy. Bul joly ol Saıatty tipti keremet maqtady. Balamdy jer-kókke syıǵyzbady. Men ózim onyń qorǵaý jumysyna qatyspadym. Qatyspaǵan sebebim, keıde adamdardy adamdardyń mysy jeńedi. Ol endi meniń balam ǵoı. Únemi oǵan aqyl-keńes aıtyp júrgen adammyn. Bir nársege sebepshi bolyp júrmeıinshi dep barmaı qaldym. Erkin turyp, ashylyp sóılesin dedim. Doktorlyqty qorǵaǵannan keıin: «Ne isteısiń, osy joldy jalǵastyra beresiń be, álde basqa salaǵa ketýdi áli oılap júrsiń be?» – dep suradym. Ol: «Joq, osy joldy jalǵastyra beremin», – dedi. 1998 jyly ol maǵan bir konkýrsqa qatysaıyn dep júrgenin aıtty. Sóıtsem, Gýmboldt atyndaǵy syılyqty alýdy kózdep júr eken. Ol syılyqty jeńip alǵan adamǵa Germanıada eki jyl oqyp qaıtýǵa múmkindik beriledi eken. Oǵan da qatysyp, grantyn jeńip aldy. 1998 jyly Germanıaǵa ketip, 2000 jyly elge qaıta keldi.
– Sol jyldary kóp ǵalymdar shetelge asty ǵoı. Kóbisi sol jaqqa otbasymen ketip, sonda qalyp qoıdy. Saıat aǵanyń basqalar sıaqty qalyp qoımaı, elge oralýyna ne sebep boldy?
– Men ózim oǵan elge kele ǵoı dep aıtqan joqpyn. Sebebi, ol kezde Qazaqstannyń jaǵdaıymen jaqsy tanyspyn. Ol ǵylym adamy bolǵandyqtan, ǵylymmen aınalysý úshin de jaǵdaı kerek. «Bul jaqqa kelgiń kelse, óziń bil. Kelmeımin deseń, qarsy emespin. Ǵylymı jumystaryń áli bitpeı tursa, jalǵastyrý kerek bolsa, sol jaqta qal», – dedim. Al sheshesi bolsa: «Men sensiz tura almaımyn. Seni saǵynamyn. Jumysyń bitse, tezirek elge qaıt», – dep hat jazyp jiberipti. Shesheniń aty sheshe ǵoı. Balam anasynyń sózin jerge tastaı almaı elge oraldy. Bul jaqqa kelgennen keıin, ony Kanadaǵa, Fınlándıaǵa, Fransıaǵa, taǵy basqa elderge jumysqa shaqyrdy. Ásirese, Kanada men Fınlándıa qadalyp turyp aldy. Biraq ózi elge kelgen soń maǵan «ıt toıǵan jerine, er týǵan jerine» degen maqaldy aıtty. Men onyń endi ǵana azat bolǵan elimizge qyzmet etýge bel býǵanyn sózsiz uqtym.
– Saıat aǵamyz baspasózde bergen suhbattarynda Abaı, Shákárim, Máshhúr-Júsip óleńderin mysalǵa kóptep keltiredi. Bir qaraǵanda tehnıka ǵylymdary doktorynyń Abaı, Shákárim óleńderin, fılosofıasyn taldaýy tańǵalarlyq jaǵdaı. Ǵalym aǵamyzdyń Abaıǵa kelýine Siz áser ettińiz be, álde Qunanbaı áýletimen sizdiń ata-babalaryńyzdyń aralasýy áser etti me?
– Ataqonysymyz – Shyńǵystaý. Orta mektepti Abaı aýylynda támamdadym. Meni Abaıǵa mahabbattandyrǵan, bala kúnimizden Abaıdyń óleńderin jattap, qara sózderin oqyp taldaýǵa baýlyǵan – jazýshy Kámen Orazalın. Ol kisi bizdiń mektepte qazaq ádebıetinen sabaq berdi. Oqýshylarǵa Abaıdyń óleńderin jattatyp, jarystyratyn. Men Abaı óleńderin jaqsy oqıtynmyn, mánerlep aıtýǵa qumar boldym. Almatyǵa oqýǵa kelgen kezde Abaı óleńderine degen qumarlyǵym odan ári arta tústi. Meniń án shyǵara-tuǵyn taǵy bir ádetim bar edi. Almatydaǵy mýzyka ýchılıshesin bitirdim, odan keıin konservatorıaǵa keldim. Mýzykamen aınalysyp júrgende Abaı sózderine án jazyp, romanstar shyǵardym. Soǵan qaraǵanda Abaıdyń óleńderin jatqa aıtý, mánerlep oqý Saıatqa menen kelgen bolýy kerek.
Saıattyń Abaıǵa ańsarynyń aýýyna taǵy bir jaıt sebep bolǵan sıaqty. Saıat 10 klasty altyn medalmen bitirdi. Sosyn Máskeýge oqýǵa baratyn bolyp kelistik. Men Máskeýge ózim aparyp keldim. Mende Abaıdyń 1 tomdyq Muhtar Áýezovtiń alǵysózimen 1960 jyldary shyqqan sary tústi jınaǵy bar edi. Budan bólek, Ǵylym akademıasy shyǵarǵan eki tomdyq jasyl tústi jınaq bar. Men akademıa shyǵarǵan jınaqty ózim alyp qaldym da, sary jınaqty shabadanyna salyp berdim. Sebebi, sary jınaqta Abaı óleńderine túsindirme bar bolatyn. Men: «Saıat, men saǵan anda-sanda aqyl aıtyp turýshy edim. Endi men elde qalyp baram, budan bylaı saǵan aıtatyn aqyldy osy Abaı atańa tapsyramyn. Osy kitapty shabadanyńa salaıyn, ózińmen birge Máskeýge alyp ket. Ary qaraı ne isteısiń, óziń bilesiń. Men bul kitapty jatqa bilem. Seniń de bilýiń kerek. Adastyrmas jol osy kitapta. Saǵan aqyl-keńes kerek bolǵanda, saǵan Abaıdan artyq aqyl aıtar adam tabyla qoıýy ekitalaı. Akademıkterdiń ortasyna bara jatyrsyń ǵoı. Olar saǵan mamandyǵyń boıynsha bilim berer. Al naqty ómir týraly aqyl-keńeske shóldegen ýaqyttarda osy sary kitaptan sýsyndaısyń», – dedim. Sol kitapty 5 jyldan soń, Máskeýden oqýdan kelgennen keıin ózime qaıtardy. Sondyqtan ol Abaıǵa sol MGÝ-de oqyp júrgende mahabbattanǵan, qumarlanǵan sıaqty. Úıde ekeýmiz keıde Abaı óleńderin aıtyp jarysyp ketemiz. Ol aıtyp kele jatyp múdirse, men qosyp jiberemin. Men múdirsem, ol jalǵap áketedi. Mine, Abaıdy tanýda, ashyqtaýda sondaı deńgeıge jettik. Abaıtaný mádenıeti qalyptasty. Osy kúni sol mádenıet bizdiń úıdiń balalarynyń bárinde bar.
Áńgimelesken Sultan TAIǴARIN
