Ilmı ÝMEROV, Qyrym tatarlarynyń Medjlısi tóraǵasynyń orynbasary[/caption]
Qyrym túbegindegi tatarlardyń qazirgi ahýaly qandaı? Olar Reseıdi resmı bılik retinde moıyndaı ma? Ótken jylǵy referendýmǵa qandaı baǵa beredi? Kreml olardyń taǵdyryna qanshalyqty alańdap otyr? «Qala men Dala» gazetiniń osy jáne ózge de saýaldaryna Qyrym tatarlarynyń Medjlısi tóraǵasynyń orynbasary Ilmı Ýmerov jaýap berdi.
– Keıbir orys saıasattanýshylary, saıasatkerleri «Qyrym tatarlary qalyptaspaǵan ult» deıdi. Osy sóz qanshalyqty qısyndy? Bul sizderdiń ashýlaryńyzǵa tımeı me? Buǵan ne dep jaýap qatar edińiz?
– Aldymen mynany aıtaıyn. Qyrym tatarlary Qyrym túbeginde qalyptasqan jáne 400 jyl boıyna óz memleketi bolǵan halyq.
Qyrym tatarlary men Reseı ımperıasynyń arasyndaǵy búginge deıingi qarym-qatynas tragedıalyq oqıǵalarǵa toly. Reseı ımperıasy Qyrymdy ájeptáýir uzaqqa sozylǵan aıqastan keıin, 1783 jyly qol astyna qaratady. Qyrym handyǵyn birjolata qurtady. Handyq sol kezdegi asa yqpaldy elderdiń biri bolatyn.
– Siz bir suhbatyńyzda Reseıdi «qubyjyqqa» teńepsiz. Bulaı deýińizge ne sebep boldy?
– Meniń ǵana emes, jalpy tatarlardyń tarıhı sanasyndaǵy Reseı – «qubyjyq el». XVIII ǵasyrdyń aıaǵyndaǵy jáne HH ǵasyrdyń basyndaǵy erkinen tys emıgrasıanyń kesirinen túbektegi qyrym tatarlarynyń sany kúrt azaıyp ketti. Bul kimniń kesirinen boldy dep oılaısyz?
Qyrym avtonomdy Keńes sosıalısik respýblıkasy kezindegi qýǵyn-súrgindi de eshqashan umytpaımyz. Keshirmeımiz. Bizdi týǵan jerimizden qýý, 1944 jyldyń 18 mamyryndaǵy jappaı jer aýdarý qyrym tatarlarynyń eń úlken tragedıasy.
– Týǵan jerge qaı jyly, qaı kezde qaıtyp oraldyńyzdar?
– «Qyzyl ımperıa» qulaǵannan keıin ǵana tatarlar kindik qany tamǵan jerge qaıtyp oralýǵa múmkindik aldy. Biraq sonda da qoryqtyq. Ótkenniń elesi qalǵan ǵoı kóz aldymyzda. Taǵy da qýǵyn-súrginge ushyraımyz ba dep qaýiptendik.
KSRO-nyń qulaýyna qyrym tatarlary da úles qosty. 50 jyl boıyna qyrym tatarlarynyń ulttyq qozǵalysy qalyptasty, damydy. 50 jyl boıyna biz týǵan jerimizge qaıtip kelý úshin kúrestik.
Qyrymǵa jappaı kóship kelgennen keıin (bul 90-shy jyldardyń basy bolatyn) kóptegen qıyndyqtar týdy. Bul bir jaǵynan zańdy. Táýelsizdik alǵan Ýkraına aıaǵynan endi-endi turyp jatqan kez edi bul.
Bárinen buryn qyrym tatarlary osyndaǵy óz bıliginen zardap shekti. Halyq pen bıliktiń arasyndaǵy qarym-qatynas kúrdeli bolatyn. Qazir de solaı. Bir kezderi Kıevtiń aldynda qyrym tatarlaryn sumpaıy etip kórsetkisi kelgender, qazir bul áreketin Máskeýiń aldynda jalǵastyryp jatyr. Sondaı bir top bar...
– Qazirgi kúni Medjlıstiń yqpaly qandaı? Jalpy bul uıym qashan, qalaı quryldy?
[caption id="attachment_10272" align="alignright" width="196"]
Qyrym tatarlarynyń kóshbasshylary Ilmı Ýmerov, Mustafa Jemilov jáne Refat Chýbarov.[/caption]
– 1991 jyly qyrym tatarlary ulttyq qozǵalysynyń belsendileri Quryltaı ótkizip (250 delegattyń basyn qosqan halyqaralyq sıez) qyrym tatarlarynyń Medjlısin tańdady. Bul 33 adamnan turatyn jáne saılanatyn ókiletti organ. Sodan bergi ýaqytta Medjlıs tatar halqynyń memlekettik jáne halyqaralyq deńgeıdegi sózin sóıleıtin, múddesin qorǵaıtyn birden-bir qurylymǵa aınaldy.
1999 jyldan bastap Medjlıs tolyq quramynda sol kezgi Ýkraına Prezıdenti Leonıd Kýchmanyń jarlyǵyna saı Ýkraına Prezıdenti janyndaǵy qyrym tatarlarynyń resmı ókildigi retinde moıyndaldy.
Men munyń bárin bekerge aıtyp otyrǵan joqpyn. Ásirese, qazirgi TMD keńistigindegi halyqtar bizdi ómir boıy bodannan kóz ashpaǵan el dep oılamaýy kerek. Dál osy tarıhı jaǵdaılardy túsine otyryp sizder qazirgi qyrym tatarlarynyń Reseıge qosylýǵa ne sebepti qarsy shyqqanyn túsinesizder. Reseılik aqparat quraldary «qyrym tatarlary Reseıge qosylǵany úshin ózderin baqytty sanaıdy» depti. Munyń eshbirine senbeńizder. Baqyttan basymyz aınalyp júrgen joq...
Taǵy bir aıta keter jaıt, negizinde bul referendýmǵa Qyrym turǵyndarynyń 35-40 paıyzy ǵana qatysty. Reseıshil bıliktiń 83 paıyz degen deregi ótirik. Al álgi 35-40 paıyz qyrym tatarlaryn kúshtep kóshirgennen keıin osynda qonystanyp alǵan, Reseıdi shyn júregimen súıetin, Ýkraınany shyn nıetimen jek kóretinder...Turǵyndardyń bul toby shynymen de baqytty, al ózgeleri she? Bizdiń pikirimizben kim sanasady?
– Qyrymdaǵy ázirgi ahýal qandaı?
– Qazirgi jaǵdaı aýmaly-tókpeli. Munyń óz sebebi bar. Qazir barlyǵyn qamtyp aıtý múmkin emes.
Qyrym tatarlarynyń 99 paıyzy referendýmǵa boıkot jarıalady jáne onyń nátıjelerimen kelisken joq. Nege? Muny ózderińiz de bilesizder. Bul referendým múldem zańsyz, tıisinshe onyń nátıjeleri de túkke turmaıdy.
Biz Qyrymdy Reseı agresıasyna tap bolǵan Ýkraınanyń bir bóligi dep esepteımiz.
Tarıhtyń da óz zańdylyqtary bar. Búgin bolmasa erteńgi kúni Qyrymdy basyp alǵandar, kúshtep qol astyna qaratqandar halyqaralyq quqyq negizinde óz jazalaryn alady.
Taǵy bir aıta keter jaıt, negizinde bul referendýmǵa Qyrym turǵyndarynyń 35-40 paıyzy ǵana qatysty. Reseıshil bıliktiń 83 paıyz degen deregi ótirik. Al álgi 35-40 paıyz qyrym tatarlaryn kúshtep kóshirgennen keıin osynda qonystanyp alǵan, Reseıdi shyn júregimen súıetin, Ýkraınany shyn nıetimen jek kóretinder...Turǵyndardyń bul toby shynymen de baqytty, al ózgeleri she? Bizdiń pikirimizben kim sanasady?
Qyrym avtonomdy Keńes sosıalısik respýblıkasy kezindegi qýǵyn-súrgindi de eshqashan umytpaımyz. Keshirmeımiz. Bizdi týǵan jerimizden qýý, 1944 jyldyń 18 mamyryndaǵy jappaı jer aýdarý qyrym tatarlarynyń eń úlken tragedıasy.
– Osyndaǵy orys bıligi men qyrym tatarlarynyń qazirgi qarym-qatynasy qandaı?
– Nashar. Búldirgen biz emespiz. Byltyr, bıliktiń bizdiń halyqqa degen kózqarasyn anyq ańǵartatyn biraz oqıǵa boldy. Bulardyń barlyǵy da nazar aýdarýǵa turarlyq.
Tek birnesheýin ǵana mysalǵa keltireıin: Qyrymǵa tatarlardyń kóshbasshysy, ulttyń sózin sóıleıtin tulǵalar Mustafa Jemilov pen Refat Chýbarovtyń kirýine tyıym saldy. Bul óz aldyna... Shydadyq. Artynsha Sımferopoldiń ortalyǵynda 18 mamyrdaǵy jer aýdarýdyń qurbandaryn eske alatyn qaraly mıtıńi ótkizýge tyıym saldy. Sherýdi qalanyń shetinde ótkizýge májbúr boldyq. Tóbemizden tikushaqtarmen baqylap júrdi. Onyń shýynyń ózi qulaq-etimizdi jep qoıdy. Jıynnan bereke ketti. Ne aıtyp, ne qoıǵanymyzdy bilmedik.
Qyrym tatarlary ulttyq týynyń merekesin ádepki nusqada atap ótýge taǵy kedergi keltirdi. Bul sharany da Sımferopoldiń syrtynda ótkizýge májbúr boldyq.Taǵy sol kúzet, OMON baqylap júrdi. Syrtymyzdan qorshap tastady.
26 aqpanda Qyrym avtonomdy Respýblıkasy Joǵary Keńesiniń aldynda beıbit sherý ótkizgen azamattardy tergeýge aldy, úılerin timiskiledi, tutqyndady. Eń qyzyǵy, bul kezde referendým áli ótkizilmegen bolatyn, al Qyrymda ýkraın jalaýy jelbirep turǵan...
Basqynshy bılik munymen shektelgen joq. Keıinnen Medjlıs tóraǵasynyń orynbasary Ahtem Chııgozany qamaýǵa aldy, artynsha qyrym tatarlarynyń habar taratatyn kúlli álemdegi jalǵyz telearnasy ATR-di, balalar telekanaly «Lálány» jáne «Meıdan» radıostansasyn japty. Muny ári qaraı da jalǵastyra berýge bolady. Mysaldar óte kóp. Qaısibirin aıtaıyn. Estir qulaq, kórer kóz bolsa, qyrym tatarlarynyń búgingi jaǵdaıy eskeriler. Tek shydam kerek.
– Áńgimeńizge rahmet!
Suhbattasqan, Dýman BYQAI
ANYQTAMA
Ilmı ÝMEROV. Ýkraınanyń memlekettik qaıratkeri. 2015 jyldan bastap qyrym tatarlarynyń Medjlısi tóraǵasynyń orynbasary. 2002-2005 jyldardyń aralyǵynda Qyrym Joǵary Keńesi tóraǵasynyń orynbasary, 2005-2014 jylǵa deıin Baqshasaraı aýdandyq memlekettik ákimshiliginiń tóraǵasy qyzmetin atqarǵan.
