«Jeltoqsan-qańtar aılarynda aqbókender shubyra bastaıdy, osy ýaqytta olar birneshe júz, tipti myńdaǵan daraǵa jetetin úlken tabyndarǵa aınalady», - dedi ol. Iaǵnı, ár erkek aqbókenge 20-dan 100-ge deıin analyq keledi eken. Ádette, juptasýdan keıin erkekter tabıǵı sebepterge baılanysty álsireıdi jáne jıi ólip qalyp jatady.
2023 jyldyń qańtar-naýryz aılary aralyǵynda Jańaarqa aýdanynda Ekologıa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrligi Orman sharýashylyǵy jáne janýarlar dúnıesi komıtetiniń «Ohotzooprom» ÓB» respýblıkalyq memlekettik qazynashylyq kásipornynyń ınspektorlary 61 bas kıik ushasyn – 41 atalyq pen 20 bas kıikti taýyp, joıýǵa jibergen. Barlyq is-sharalar aýyldyq okrýg ákimdikteri ókilderiniń, mal dárigerleri men polısıa qyzmetkerleriniń qatysýymen ótkizildi.
Jańaarqa aýdany turǵyndarynyń beınejazbalarynyń arqasynda taǵy 63 bas ólekse belgili bolǵan. Onyń segiz atalyq bolsa, qalǵany jas janýarlar. Bul aqbókender de qys mezgilinde qyrylyp qalǵany anyq. Munyń sebebin eń aldymen jem-shóptiń tabylýynyń qıyndyǵynan kórýge bolady. Aýa raıy da Arqada qatal boldy, kúzgi jylymyqtan birden aıaz bolyp ketti. Munyń bárin túz taǵysynyń qyrylýyna sebep retinde qarastyrýǵa negiz bar.
– Ólekselerdiń barlyǵyn muqıat zerdelep shyqty bizdiń mamandarymyz. Eshqaısysynan mehanıkalyq zaqym, ıaǵnı brakonerlik belgileri anyqtalǵan joq, – dedi Zakarıa Turalıev.
Onyń sózinshe, aldyn ala málimet boıynsha, 124 kıik basynyń qyrylýyna sebep bolatyn juqpaly aýrýlardyń da belgileri joq. Degenmen, veterınarlyq qyzmetter ári qaraı zertteý úshin ólgen janýarlardan patologıalyq úlgilerdi alyp, saraptama júrgizýde.
– Shyndyǵynda, jyldan jylǵa kıikterdiń sany artyp keledi. – Árıne, tabyn neǵurlym kóp bolsa, soǵurlym qystaǵy kóship-qoný jolynan kóktem kelgende ólgen maldardy jıi ushyrastyrýǵa bolady. Óz tájirıbemnen aıtaıyn, men eshqashan bes-alty jastan asqan erkek aqbókendi kórgen emespin, biraq analyqtary uzaǵyraq ómir súredi, jetiden segiz jylǵa deıin, – deıdi Ulytaý oblystyq ınspeksıa basshysy.
Aıta keteıik, Orman sharýashylyǵy jáne janýarlar dúnıesi komıteti aqbóken ólekseleri tabylǵany týraly habarlamaǵa da jaýap berdi. Onyń qyzmetkerleriniń deregine sáıkes, erkek janýarlardyń tabıǵı shyǵyny (jaǵdaıy) kósh kezinde tabynnyń 15-ten 30 paıyzyna deıin jetýi múmkin. Túz taǵylarynyń ólý sebepteri arasynda tabıǵı-klımattyq jaǵdaılar da kezdesedi.
Aqbókenniń kóp jınalýy mamyrdyń basynda bastalatyn qozylaý kezeńinde de belgili bir aýmaqta oryn alady. Bul kezde erkekter tabyndy qorshap, kúzetedi.
İshki ister mınıstrligi, Ulttyq qaýipsizdik komıteti jáne Ekologıa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrliginiń úsh jaqty buıryǵyna sáıkes, ýákiletti qyzmetkerler «Ohotzooprom» ınspektorlarymen birlese otyryp, qazirgi ýaqytta tóldeıtin ýchaskelerde kúzet sharalaryn kúsheıtýde. Óıtkeni, urǵashylar urpaq órbitýdi qıyndyqsyz ótkerýi tıis.
– Ulytaý óńirinde tek Betpaqdala kıikteriniń popýlásıasy qonys aýdarady. Osyndaı jaǵdaı Aqtóbe, Qostanaı, Aqmola, Qaraǵandy, Pavlodar, Qyzylorda oblystarynyń aýmaqtarynda da bolýy múmkin, – dedi Zákárıa Turalıev.
Qazaqstanda dala bókeniniń barlyǵy úsh popýlásıasy bar, onyń jalpy sany 1 mıllıon 318 myń darany quraıdy. Betpaqdalada – 489 myń, Jaıyq mańynda– 801 myń, Ústirt aımaǵynda – 28 myń bas.
Eń kóbisi Oral jaqty, negizinen Batys Qazaqstan oblysyn mekendeıdi. 2010-2011 jyldardaǵy jappaı qyrylýdan keıin, nebári onjyldyqta mal basy saýyǵyp qana qoımaı, óskeni sonsha, búginde olardyń sanyn retteý qajettigi jıi aıtylyp júr. Negizinen kıikterdiń úlken tabyndary aımaqtyń aýyl sharýashylyǵyna zıanyn tıgizip jatyr degen fermerlerdiń shaǵymdary taǵy bar.
Betpaqdala popýlásıasynyń sany 2015 jyly dala bókenderiniń birneshe júz myń daralary ólgen jaǵdaıda aıtarlyqtaı azaıdy. Qazirgi ýaqytta bul janýarlar qaıta kóbeıýde. Mal basy ósip jatyr, sonyń ishinde Qyzyl kitapqa engen janýardy qorǵaýdyń arqasynda da osynda jaqsy úrdiske kýá bolyp otyrmyz.
2023 jyldyń 11 sáýirinde Ulytaý oblysy boıynsha orman sharýashylyǵy jáne janýarlar dúnıesi ınspeksıasynyń mamandary men Qazaqstannyń bıoalýantúrliligin saqtaý qaýymdastyǵy qyzmetkerleri aımaqtaǵy aqbókenderdi sanaýǵa kiristi. Erejege sáıkes, tıisti is-sharalar bes kún boıy aýmaqta tikushaqtardyń ushýy arqyly júzege asyrylady.
Betpaqdala popýlásıasyn esepke alý Qazaqstannyń barlyq aımaqtarynda júrgiziledi. Bul rette, tirkeý 15 sáýirde bastalyp, jyl saıyn tóldeý kezeńi bastalǵanǵa deıin uıymdastyrylatyn jalpyulttyq aqbóken naýqanyna qatysty emes ekenin aıta ketken jón. Aǵymdaǵy jyldyń tóli tek 2024 jyly ǵana esepke alynady.
Aqbóken popýlásıasynyń sanyna brakonerler de áser etedi eken.
– Ótken jyldyń birneshe aıynda Ulytaý oblysynyń ár aýdanynda aqbókendi zańsyz aýlaýdyń bes faktisi belgili boldy, – dedi Zakarıa Turalıev. – Biz bul derekterdi áli de bolsa polısıa departamentteri men Ulttyq qaýipsizdik komıtetimen naqtylap, tekseretin bolamyz. Ár baǵaly janýardyń joıylýynan kelgen shyǵyn mıllıondaǵan teńgege baǵalanyp otyr.
2023 jyly bir analyq nemese tóldi óltirý memleketke 5 mıllıon 433 myń 750 teńge shyǵyn ákeledi dep naqtylanǵan. Erkek janýarlardy óltirýden kelgen shyǵyn 7 mıllıon 762 myń 500 teńgeni quraıdy.
Brakonerlikpen kúresý maqsatynda zańsyz ańshylyqty aýyzdyqtaýǵa baǵyttalǵan jedel-profılaktıkalyq is-sharalar júıeli túrde júrgizilýde. İs-sharalarǵa aýmaqtyq orman sharýashylyǵy men janýarlar dúnıesi ınspeksıalarynyń qyzmetkerlerinen bólek, polısıa qyzmetkerleri men «Ohotzooprom» mekemesiniń ınspektorlary da belsendi qatysady.
«Orman sharýashylyǵy jáne janýarlar dúnıesi aýmaqtyq ınspeksıasy ótken jyldyń shilde aıynda qurylǵan bolatyn. Qazirgi ýaqytta shtat sany óte az. Ókinishke qaraı, oblysta bizdiń beıindi mamandar joqtyń qasy. Men munda Oraldan kelsem, bólim bastyǵy – Aqmola oblysynan, bas maman – Jańaarqa aýdanynan jumysqa keldi», - dep túsindirdi Zákárıa Turalıev.
Ázirge shtatta basshymen qosa, nebary úsh memlekettik qyzmetker eńbek etedi eken. Jaqyn arada bos oryndarǵa konkýrs qaıta jalǵasady. Úmitkerler bar, olar negizinen Qazaqstannyń basqa oblystarynyń turǵyndary.
Qıyndyǵy - Jezqazǵan qalasynda búginde kelgen qyzmetkerler úshin baspana máselesi ótkir problema kúıinde tur. Oblys ortalyǵy mártebesin alǵan soń qaladaǵy baspanalar birshama qymbattap, memlekettik qyzmetke jańadan kelgen keıbir mamandar eki-úsh adamǵa arnalǵan jaldamaly páterlerde turyp jatyr.
Jergilikti memlekettik organdar baspana máselesin sheshýge ýáde berip otyr. Al ázirge aýmaqtyq ınspeksıa dalada jyljymaly túrde jumys júrgizý úshin avtoparkti jańartýda. Qaraǵandylyq ınspeksıadan «Nıva-SHevrole» avtokóligi bólimge berildi. Jeltoqsan aıynda Orman sharýashylyǵy jáne janýarlar dúnıesi komıteti Ulytaýǵa eki JAC kóligin bóldi. Bıyl dalalyq aımaqta tıimdi jumys isteý úshin taǵy eki birlik jol talǵamaıtyn kólikter keledi dep kútilýde.
Aıta keterligi, bıyl Ulytaý óńirinde ǵylymı maqsatta 200 bas qozy iriktelmek. Ekologıa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrliginiń josparyna sáıkes, bul shara Qyzyl kitapqa engen janýardyń popýlásıasyn saqtaý úshin qajet.
Aqbóken – Qazaqstannyń ulttyq baılyǵy, barlyq úsh popýlásıanyń 90 paıyzdan astamy bizdiń respýblıka aýmaǵynda mekendeıdi. Onyń kóshi-qon joldary kórshiles memleketterdiń – Reseı, Mońǵolıa, Ózbekstannyń aýmaqtary arqyly jıi ótse de, olar únemi óz eline oralady.
Jarbol Kentuly
