– Esirtki saıttary men uqsas jarnamalardy anyqtaý jáne buǵattaý tetikterin jetildirý, sondaı-aq esirtkiniń zańsyz aınalymyna qatysty aqsha aýdarymdaryna tyıym salý máselelerin pysyqtaý sharalaryn qabyldaý qajet. Bankter bul kúdikti tranzaksıalardy kórip otyr, mundaı aýdarym arqyly esirtki arnasyn anyqtaýǵa bolady ári bul ýaqyt kúttirmeıtin sharýa, – dedi Úkimet basshysy Álıhan Smaıylov.
Sonymen qatar, Premer-Mınıstr tek quqyq qorǵaý sharalary esirtki máselesin túbegeıli joımaıdy dep sanaıdy, óıtkeni suranys bar jerde usynys ta tolastamaq emes. Sondyqtan nashaqorlyq máselesine memlekettik organdar, úkimettik emes birlestikter, buqaralyq aqparat quraldary, áleýmettik jeliler men otbasylar sıaqty túrli uıymdar men mekemelerdi tarta otyryp, keshendi túrde qaraý qajet. Olardyń birlesken jumysy qoǵamdaǵy esirtkige múldem tózbeýshilikke baǵyttalýy tıis.
Úkimet basshysy naqty nátıjelerge qol jetkizý úshin bilim berý uıymdarynda profılaktıkalyq is-sharalardy keńinen júrgizýdiń mańyzdylyǵyn atap ótti. Halyqaralyq tájirıbeni paıdalana otyryp, nashaqorlardy emdeý, ońaltý jáne qoǵamǵa reıntegrasıada kómek kórsetý tásilderin jetildirý qajet.
– Táýeldilikten emdelýshiler qoǵamnan bólinip, oqshaýlanyp qalmaýy kerek. Bul jerde emdelýge motıvasıa ǵana emes, sonymen birge osy adamdardy odan ári áleýmettendirý qajet. Bul baǵytta Densaýlyq saqtaý jáne Eńbek mınıstrlikteriniń kúsh-jigerin, múkindikterin biriktirýdiń mańyzy zor. Olar tıisti sharalardyń josparyn usynýy tıis, – dedi ol.
Úkimet basshysy esirtkige qatysty qylmystardy tergep-tekserý joǵary sapaly jáne tıimdi deńgeıde júrgizilýi úshin sot-saraptama uıymdaryn qajetti materıaldyq-tehnıkalyq resýrstarmen qamtamasyz etýdiń mańyzdylyǵyn da jetkizgen. Smaıylov sońynda «Esirtkige qarsy keshendi jobany tez arada kelisip, ony júzege asyrýdy bastaý kerek» dep qosty.
Ókinishtisi, qazirgi tańda esirtkige elitkenderdiń qatarynda mektep janydaǵy oqýshylar da az emes. Sol sebepten de İshki ister mınıstrliginiń basshysy mektep oqýshylarynyń arasynda esirtki qoldaný faktilerin anyqtaý maqsatynda esirtki skrınıngin engizýdi usynyp otyr.
– Mamandardyń aıtýynsha, nashaqorlardyń naqty sany resmı derekterden 5 ese kóp. Tolyq esepti shyǵarý úshin ártúrli kózderden aqparat alý qajet. Ókinishke qaraı, búgingi tańda stýdentter arasynda da esirtki qoldaný faktileri jıi anyqtalýda. Sondyqtan aldaǵy ýaqytta skrınıngtik júıeni engizý josparlanýda, – dedi mınıstr Marat Ahmetjanov.
Onyń aıtýynsha, bul qoǵamdaǵy nashaqorlyq deńgeıin obektıvti baǵalaýǵa, sondaı-aq, ásirese jasóspirimder arasyndaǵy nashaqorlardy erte kezeńde anyqtaýǵa múmkindik beredi.
Densaýlyq saqtaý vıse-mınıstri Tımýr Sultanǵazıevtiń dereginshe, búgingi tańda Qazaqstanda 18 243 esirtkige táýeldi adam tirkelgen, onyń ishinde 1 498-i áıelder bolsa, 97-si kámeletke tolmaǵandar eken. Al bul Qazaqstanda esirtkiniń taralýy buryn-sońdy bolmaǵan mólsherge jetkenin kórsetedi. Sondaı-aq ol búgingi kúni bıologıalyq ortadaǵy psıhoaktıvti zattardy anyqtaý jumysqa, oqýǵa túskende, júrgizýshi kýáligin alǵan kezde, qarý alyp júrýge jáne saqtaýǵa ruqsat alǵan jaǵdaıda bir ret júrgiziletinin eske saldy.
– Profılaktıkalyq tekserýler kezinde jumys isteıtin jastardy, qoǵamdyq kólik júrgizýshilerin, quqyq qorǵaý organdary qyzmetkerlerin jáne áskerı qyzmetshilerdi toptarǵa bólý týraly zańnamany qarastyrý josparlanýda. Dúnıejúzilik tájirıbe esirtkige mindetti testileý jeke ómirge qol suǵylmaýshylyq quqyǵyn buzatynyn kórsetedi. Sondyqtan, paraleldi túrde ishimdik pen psıhoaktıvti zattarǵa qatysty skrınıngtik saýalnamany qoldanýdy keńeıtý kózdelip otyr. Skrınıngtiń bul túri adam quqyǵyn buzbaıdy, qoljetimdi jáne arzan, sonymen qatar atalǵan halyqtyń barlyq toptaryna jaramdy, – dedi Densaýlyq saqtaý vıse-mınıstri.
Quqyq qorǵaý organdary da esirtkimen kúres jumystarynda áreketsiz deı almaımyz. Sala mamandary 1500-ge jýyq saıtty buǵattap, bul máselemen belsendi túrde kúresýde. Degenmen, nashany nasıhattap, taratatyn ınternet kózderi jaýynnan keıingi sańyraýqulaqtaı paıda bolýyn jalǵastyrýda.
Qazaqstanda esirtkiniń zańsyz aınalymy - barlyq jerde kezdesetin qubylys. 2022 jyly İshki ister mınıstrligi dári-dármek satatyn 1 996 saıtty buǵattaýǵa jiberdi, onyń 1 493-i buǵattalǵan.
Aýmaqtyq bólimsheler esirtki zattaryn taratqany úshin 632 adamdy ustady, onyń ishinde saıt ákimshileri, operatorlar, oraýshylar, lombardtar, kýrerler, esirtki zerthanalaryn uıymdastyrýshylar men trafaretshiler bar. Sondaı-aq messendjerlerde 84 ınternet-dúken men chat-bottar tabylǵan. İshki ister mınıstrligi esirtkiniń jarnamasy kóbinese «jeńil» aqsha usynystarynyń astynda jasyrylatynyn, sondyqtan jasóspirimderdiń ınternetke qol jetkizip, qylmyskerlerdiń yqpalyna ońaı túsip qalatynyn túsindirdi.
İshki ister mınıstrliginiń mamandary esirtkiniń taralýy týraly aqparatty qamtıtyn saıttardy, jazbalardy, blogtardy jáne jarnamalardy anyqtaý úshin ınternet keńistigin turaqty baqylaıdy.
Zamannyń dertine aınalǵan esirtki bıznesimen kúres týraly Májiliste de talqylanyp jatyr. Bir top depýtat, ásirese sıntetıkalyq esirtkimen kúresýge qatysty 11 bastama usyndy. Olardyń paıymynsha, ýaqyttyń ózekti ári qaýipti máseleleriniń biri – el aýmaǵynda sıntetıkalyq esirtkiniń taralýyna qarsy is-qımyl sharalaryn jedel qabyldaý qajet. Qaıǵy men qasiret týdyratyn bul qubylys jastarymyzǵa ǵana emes, jalpy qoǵamymyzǵa, memleketimizge keri áserin tıgizedi. Bul óskeleń urpaqtyń ómirin tez jáne aıaýsyz joıyp, olardyń jaqyndaryn dármensizdik pen úmitsizdikke alyp baratyn ý.
– Resmı statısıkaǵa sáıkes, respýblıkada tárkilengen sıntetıkalyq esirtkilerdiń sany jyl saıyn artyp keledi, bul «dástúrli» esirtkiniń sıntetıkalyq analogtarymen belsendi túrde aýystyrylyp jatqanyn kórsetedi. Máselen, 2019-2021 jyldary İshki ister mınıstrligi 263,6 keli sıntetıkalyq esirtkini tárkiledi, onyń «qara naryqtaǵy» quny 5,1 mıllıard teńgeden asýy múmkin. Osy jyldyń basynan beri zańsyz aınalymnan jalpy quny 1,7 mlrd teńge bolatyn 88 keliden astam sıntetıkalyq esirtki anyqtaldy, – deıdi májilismen Dınara Shúkijanova.
Onyń sózine qaraǵanda, jastar arasynda - 15 jastan 28 jasqa deıin sıntetıkalyq esirtkiniń dástúrli esirtkini almastyrǵan qoljetimdiligi men arzandyǵynan tanymal bolýy erekshe alańdaýshylyq týdyrady. Negizinen bul qylmystardy 21 men 29 jas aralyǵyndaǵy adamdar jasaıdy. Sanmen aıtatyn bolsaq, osy jastaǵy azamattar 5343 qylmystyq iske sebepshi bolǵan, bul - tirkelgen esirtki qylmystarynyń 15,5 paıyzy.
Tutynylatyn psıhoaktıvti zattar boıynsha jańa, «sıntetıkalyq esirtki» dep atalatyndarǵa táýeldi adamdar sanynyń ósý úrdisi de anyq baıqalady. Alty jyl ishinde bul kontıngent balalar men eresekter arasynda 17 eseden astam ósip úlgergen. 2017 jyly osyndaı esirtkige táýeldi 40 naýqas bolsa, bul kórsetkish 2023 jylǵy 1 sáýirdegi jaǵdaı boıynsha 694-ke jetken.
– Esirtki saýdagerleri jergilikti «sıntetıka» óndirisin belsendi túrde jolǵa qoıdy, buǵan joıylǵan esirtki zerthanalarynyń ósý dınamıkasy kýá. 2018 jyldan 2022 jylǵa deıin İshki ister mınıstrligi men UQK 106 esirtki zerthanasynyń jumysyn toqtatqan. Olardan 654,1 kg sıntetıkalyq preparattar tárkilendi, – dedi Májilis depýtaty.
Alǵash ret sıntetıkalyq esirtkige qarsy kúres taqyryby Prezıdent janyndaǵy Jastar saıasaty jónindegi keńestiń saıtynda 2022 jyldyń tamyz aıynda kóterilgen eken. Keıinnen «sıntetıkaǵa» qarsy is-qımyl máselesi Memleket basshysynyń 2022 jylǵy 1 qyrkúıektegi Joldaýynda kóterilip, Prezıdenttiń saılaýaldy tuǵyrnamasyna engizildi. Osy strategıalyq qujattar aıasynda joǵaryda aıtqan Qazaqstan Respýblıkasynda nashaqorlyqqa jáne esirtki bıznesine qarsy kúrestiń 2023-2025 jyldarǵa arnalǵan keshendi jospary ázirlendi.
Aıta keterligi, 2016 jyldan beri mundaı jospar bolmaǵan. Osylaısha, Jastar saıasaty jónindegi keńes negizgi basqarmalardyń jumysyn biriktirip, júıeli jumysqa serpin berdi.
Alaıda bul Keshendi jospar áli qabyldanǵan joq. Jospardy bekitý keshiktirilip jatyr. Osy jospardy qabyldaýǵa jáne júzege asyrýǵa kedergi keltiretin máselelerdi qarastyrý qajet bolsa, onda múddeli uıymdar men mekemelerden, sondaı-aq QR Prezıdenti janyndaǵy Jastar saıasaty jónindegi keńes múshelerinen turatyn jumys tobyn qaıta qurý qajet. Bálkim, mańyzdy qujattyń qabyldanbaýyna múddeliler de bar shyǵar...
Ashat RAIQUL
