Ótken tárıh arqaýyn Joshy hannan qalǵan Deshti Qypshaq ulysynda ıaǵnı Altynordada ıslam dinin eń alǵash qabyldaǵan han Berke Hannan tarqatsaq. Berke han (1209-1266)  Joshy ulysynyń besinshi bıleýshisi, Altyn  ordanyń ekinshi ámirshisi (1257-1266), Joshynyń úshinshi uly, Shyńǵyshannyń nemeresi. Túrki-mońǵol bıleýshileri arasynan alǵashqy bolyp ıslamdy qabyldaǵan jan.

Berke han Osmanly Imperıasynyń atasy Túrik Ertuǵyryl jáne Mamylúk Sultany Túrik Beıbaryspen birlese otyryp, baǵdat qalasyn kúıretip musulman halıfasyn aýdarǵan Hulagý Handy jeńedi. Hulagý Han Berke Hannyń jaqyn týysy edi, ekeýide Shyńǵyshannyń nemeresi. Berkeniń bul jeńisi Mekke, Medına jáne Ierýsalım syndy qasıetti mekenderdiń Baǵdatpen uqsas aıanyshty taǵdyrǵa dýshar bolýynyń aldyn aldy ári osydan soń mońǵol saharasynan kelgen kóptegen turik-mońǵoldar ıslam dinin qabyldap, musulman bola bastaıdy ári mońǵol-túrkiler dúnıedegi eń qýatty musulman ımperıalaryn qurady. Mońǵoldardyń alǵashqy qysqa kezeńdegi jaýlaý áreketteri musulman álemine qatty soqqy bolyp kóringenimen, biraq uzaq ýaqytyq mashyttapta olar musulman álemniń sońǵy jarty-myń jyldyqtar boıy dúnıedegi eń qýatty kúsh bolýyna sebepker boldy.

Batys hrıstan álemi alǵashynda mońǵol-turikterdiń musulman elderin shapqanyna qatty qýansada, bul qýanyshtary kópke sozylmady. Jerdiń jartysyn bılegen shyńǵyshannyń urpaqtary art-artynan áýlıe sopylardyń qolynan ıslam qabyldap jatty, olar bılegen óńirlerdiń aıaq astynan asa qýatty musulman ımperálaryna aınalyp shyǵa kelýi, hrıstan álemin qatty úmitsizdendirdi ári úreılendirdi, olardyń oıy shyńǵyshan urpaqtarymen birlese otyryp ıslam dinin álsiretpek bolatuǵyn, olar bulaı bolaryn oılapta kórmegen-dy. Hrıstan áleminiń han urpaqtaryna tyqpalaǵan nápsilikpen adamılyq ózgeristerge toly dini han-sultandardyń júreginen ótpedi, osylaısha asa jaýynger keletin shaıqasta jeńimpaz mońǵol-túrik halyqtarynyń júregin alla taǵala ıslam dinine qaraı burdy.

 

Berke Hannyń áýlıe piri áýlıe sopy Saıfýddın Baqarzı edi. Saıfýddın Baqarzı áıgili áýlıe Ábdulqadyr Jılanıden kelgen Qadrı sopylyq tárıqaynyń úlken áýlıesi bolatuǵyn, ol Buhara qalasynda 40 jyl ıslam dinin taratty, onyń altyn ordada «Shaıyq ál-Álam ıaǵnı Beıbitshilik Shaıqy» degen mártebesi bar edi. Ol altyn orda jáne shaǵataı ulysyndaǵy handarmen qara halyqqa birdeı yqpaldy tulǵa bolǵan bolyp, túrki-mońǵoldar arasyna ıslam dinin molynan taratqan áýlıe sopylardyń biri bolatuǵyn. Derekterde Berke Han birneshe ret ań aýlap júrgende nemese saparlap bara jatqanda Hulagý Hannyń jasyryn jibergen qalyń qolymen qandyqol jendetteriniń qastyǵynan osy áýlıe piriniń kórsetken keremetke (muǵjızaǵa) toly kómeginiń arqasynda aman qalǵany baıandalady.

Áýlıe Sopy Saıfýddın Baqarzı qazirettiń maqam qabyry búgingi Ózbekstan eliniń Buhara qalasynda. Shaǵataı ordasynyń keıingi handarynyń biri Baıanqul Hannyń osy áýlıe kisige qurmeti zor edi, ol han ózi qaıtys bolǵanda denesin Áýlıe Sopy Saıfýddın Baqarzı qazirettiń maqamynyń qasyna qoıdyrýdy ósıet etken, sol ósıeti boıyna bul hannyń qabyry áýlıeniń maqamynyń qarsysyna jaıǵasqan ári sáýletti kesene ornatylǵan. Áýlıe - ýálıolla ıaǵnı allanyń dostary degen sózdiń kópshe túri, olar paıǵambardan soń allaǵa eń jaqyn, allaǵa eń súıikti adamdar. Áýlıe jáne ýalıolla ataýlary quranmen hadısterde kóptep kezdesedi. Máselen, Iýnus súresiniń (10-súre) 62-aıaty.

Orta Azıadan ǵulama shaıyq, áýlıe sopylar óte kóp shyqty, mısaly áıgili hadısshy buqarımen tırmızı, ál-farabı, ıbn sına, áýlıe ıassaýı, ámkanakı, shah naqshybandy, ǵudjýanı, qaraqanı, hamadanı ..., esimderininiń ózi bir kitapqa júk bolarlyq, olar kúlli adamzatqa ıslam nuryn shashqan allanyń sáıhaly abzal quldary, allanyń dostary edi, paıǵambardyń naǵyz muragerleri bolatuǵyn. Bul qasıetti kisiler ár musulman úshin olardy alla haqtyń nuryna bastap, paıǵambardyń saf jolyna aparar baǵdarsham edi. Shynaıy izdengen janǵa, olar jaıly derektermen áńgimeler aıtyp taýysqysyz, molynan kezdesedi, endi azdap mısal keltirsek.

Naqshybandy sopylyq tárıqatynyń 12-áýlıesi Qoja Arıftyń dánishpandyǵyna tań qalǵan Shyńǵyshan ony jaqsy kórip ózine keńesshi etip, aqyl suraıtyn. Áýlıe Arıftyń arqasyna júzmyńdaǵan Buharalyqtar Shyńǵyshannyń qandy qylyshynan aman qalady. Ekinshi Qoja Ahmet Iassaýı atanǵan Áýlıe sopy Qoja Álı Ramıtanıda osy Buhara óńirinen shyqqan, naqshybandy tárıqatynyń 14-áýlıesi, ustazy. Olda kezinde óziniń pirlerimen birge Shyńǵyshanmen kezdesken, ony Mońǵol Imperıasynyń tórtinshi qaǵany Móńke Han (Qubylaı Hannyń uly) unatýshy edi, han áýlıeniń ǵajap minezimen kıesine tánti bolatyn. Móńke Han oǵan ıslam dinin mońǵol túrikter arasynda taratýǵa rýhsat beredi. Áýlıeniń orta azáda aty asqaqtap, tipti ondaǵy han-bekterden asyp ketedi, bul aty asqaqtaǵan kim eken dep ishtarlyqpen izdep kelgen mońǵol bekteri de, óz isterine uıalyp, keshirim ótinedi, olarda áýlıe Álıdiń qolynan baıa alyp, ıslam dinine kiredi, oǵan múrıt bolady. Bul isterdiń týylýy saharadan kelgen túrik-mońǵoldardyń onan arman kóptep ıslam qabyldaýyna túritki bolady.

 

Ol zamandaǵy patyshalar, handar, sultandar, ámirlermen bıleýshilerde ózimen halqyna áýlıe tulǵalardy ıaǵnı allanyń dostaryn paıǵambar jolyn úıreter rýhanı jol basshy etip ustaıtuǵyn dástúr bar edi. Máselen, áýlıe sopy Qoja Ahmad Iassaýı qazireti arqyly mılıondaǵan túrik halyqtary ıslam dinine kirgen, Iassaýı áýlıeniń qurmetine Ámir Temir Túrkistanda asa alyp maqam salyp, kesene ornatty; Ózbek hannyń áýlıe ustazy - ıassaýı sopylyq tárıqatynyń áýlıesiIbn Ábdul Hamıd Buqarı (Zeńgi Ata depte atalynady), Beıbarys sultannyń áýlıe ustazy - sopy Qyzyr bın Abı Bakr bın Mýsa ál-Adaýı, Ámir Temirdiń piri - shaıyq Mır Saıd, Shaǵataı Baraqtan taraǵan Júnis hannyń uly Ahmet Han (Alash Han) jáne Ámir Temir urpaǵy Ábý Saǵıd sultannyń (Babyrdyń atasy) áýlıe piri - qoja Ýbaıdulla Ahrar, Shaǵataı hany Tuǵylyq Temirhannyń áýlıe piri - Maýlana Arshaduddın edi; al Osmanly Han-Sultandary naqshybandy tárıqatynyń sopy áýlıelerin paıǵambar jolyna jeteler rýhanı kósem tutty.

Qazaqtyń áıgili hany Qasym Hannyń áýlıe ustazy naqshbandy sopylyq tárıqatynyń áýlıeleri edi, ol ıslamnyń shárıǵatymen sopylyq tárıqatynyń prınsipterine negizdele otyryp «Qasymhannyń Qasqa Jolyn» jasady. Qasymhan qazaq halqyndaǵy úzilgen ıassaýı tárıqatynyń ornyna naqshybandy sopylyq tárıqatyn myqtap bekitip ketti. Bertindegi qazaqtyń taqýa uly Máshhur Júsip Kópeıulymen, qytaıdaǵy altaı qazaqtaryna ıslam dinin tereń taratqan «qaziretter» jáne Aqyt Úlimjiuly syndy tulǵalarda naqshybandy sopylyq tárıqatynyń beldi ókilderi edi. Qytaıdaǵy áıgili úlken molla Aqyt Úlimjiuly óz jazbasynda «bizdiń altaı (qytaıdaǵy) qazaqtary arasyna din taratqan qaziret Muhammed Momyn Buhara qalasynan kelgen naqshybandy sopylyq tárıqatynyń sopysy edi» dep jazady, keıin bul sopynyń aýyly ondaǵy qazaqtar arasynda «qazirettiń aýyly» dep atalynǵan.

Sopylyq tárıqaty ıslam dininiń júregi ári mańyzy bolyp, sopylyq tárıqattyń áýlıe sopylary arqyly qara ormandaı qalyń túrik-mońǵol handarymen halyqtary ıaǵnı ótken ata-babalarymyz ıslam dinine asa molynan kirdi. Islam dinin júregine bekitken túrik-mońǵol han-sultandary ıslam dininiń nuryn jerdiń batysmen shyǵysyna taratty, bertingi myń jyldyqtar boıy túrki-mońǵol handyqtary musulman áleminiń tiregi bolyp alla joly, paıǵambar amanaty úshin qyzymet qyldy. Paıǵambarmen áýlıelerdiń aty kóp atalyp, olarmen ótken ata-babalardyń izgilikti isteri urpaq sanasyna úzbeı aıtylyp otyrsa, aıtýshy qaýymǵa olardyń berkesi tógiletin edi. Jalpy orta azádan túrikterdiń birneshe iri tolqyndy kúshi ıslamnyń týyn kóterip ıslam nuryn jerdiń túkpir-túkpirine taratqan edi.

Bundaǵy bir tolqyn kúsh Qaznaýı sultandary (977–1186) edi. Bul oǵyz túrikzeri sultandyǵynda Sabuqtegin, Alyptegin, Mahmut jáne Aıaz Bı syndy dana tulǵalardyń yqpalymen eńbegi zor edi. Olar ıslamnyń týyn kóterip az ǵana áskermen alyp úndi dalasyn jaýlap, ondaǵy halyqty ózine qaratty ári olarǵa ıslam dinin taratty, osylaısha olardyń qolynan san mılıondaǵan úndi jurty ıslamǵa kirdi. Bul kúnderi sany neshe júz mılıon úndi musulmandarynyń paıda bolýy, osy múbarak túrik sultandarynyń alla jolynda shyn júrekpen etken qyzmetteriniń jemisi bolatuǵyn. Keıingi altynorda handary da ıslam dinin memleket dini etip, ıslam dininiń uryǵyn, shyǵys evropa, moskýa, kıev, balqan, sibir dalasyna deıin septi. Al bul handyqtardan burynǵy Qara Hanıd handyǵynyń ıslam dinin túrkiler arasyna taratýy ózi bir bólek úlken ýaqıǵalar edi. Tárıhı derekter Qara Hanıdtan burynǵy ıslam dinine kirgen kóptegen túrkilerdiń Musulman Halıfatynda óte úlken áskerı shenderde bolyp, Halıfattardyń irge keńeıtý joryqtarynda alǵy shebinde óte sátti jeńisterge qol jetkizgendigin jáne olarǵa qyzmet etkendigin aıtady.

Endi bir tolqyndy kúsh qytaı eline ıslamnyń nuryn apardy. 1080-jyldar búgingi ózbekstannyń Buhara qalasynan Ámir Seıd atty bek qytaıdyń suń ımperıasynyń shaqyrtýymen ilgerindi keıindi 20 myń musulmandy orta azádan qytaıdyń bugingi pekın qalasynyń janyndaǵy óńirlerge ornalastyrady. Bular keıin ondaǵy jergilikti qaýymnyń qyzdarymen úılenip, qytaı elinde ıslam dinin taratqan eń iri top bolady. Amir Seıd keıin tárıhta «qytaı musulmandarynyń atasy nemese tuńgenderdiń atasy» degen laqappen qaldy. Osy sekildi Qubylaımen Móńke hannyń zamanynda da kóptegen orta azádaǵy túrik, parys jáne arab syndy juryttardan neshe myńdaǵan musulmandar qytaıdyń Iýúnnan qatarly óńtústik ólkelerine el basqarýǵa jiberildi, olar onda bara salysymen ıslam dinin ońtustiktegi qytaı halyqtary arasyna kóptep taratty, mılıondaǵan qytaı musulmandar jamaǵattaryn qurdy, olardan shyqqan áýlıe sopylardyń maqamdary kóne tárıhtyń kýasyndaı kúni búrine deıin bul óńirlerde áli qasqaıyp tur. Máselen, qytaı tárıhyndaǵy eń áıgili teńiz saıahatshysy Jyń Hy bolsa, Qubylaı Han tusynda qytaıdyń Iýúnnan ólkesin basqarǵan Buharalyq musulman Qoja Shámis Omardyń (paıǵambar urpaǵy) tike urpaǵy ári musulman. 17-ǵasyrda ómir súrgen Qashqardaǵy uıǵyrdyń áýlıe sopysy Appaq Qojanyń uıǵyrlarǵa yqpaly asa zor boldy, ol uıǵyrlardan tys qytaıdyń Mıń Imerıasyndaǵy Gansý jáne Shıńhaı qatarly ólkelerge saparlap naqshybandy tárıqatyn taratady, túńgender arasynda úlken jamaǵat qalyptastyrady, ondaǵy dástúrli túńgen musulmandary osy kúnge deıin osy naqshybandy tárıqatynyń tarmaqtaryn ustanady. Keri sheginsek, sonaý 7-9-ǵasyrlardaǵy tań ımperıasy tusyndada orta azádan kóptegen musulmandar ishki qytaılarǵa jiberilip onda ıslam dinin keńinen taratty, bular qytaıǵa eń alǵash din aparǵan orta azályqtar edi. Osy ıslam dini jolyndaǵy tárıhı áreketterdiń nátıjesinde búgingi qytaı elindegi 20 mılıon túńgen halqy qalyptasty.

 

Taǵy bir tolqyn Alyp Arslan Sultan bastaǵan Seljúq túrikterimen olardyń murageri Osmanlylar edi, bularda orta azádan batysqa ketken oǵyz túrikteri edi. Alyp Arslan Sultan ıslamnyń týyn kóterip anadoly, rým (vızantıa), grekıa qatarly kishi azámen shyǵys evropa óńirlerine ketti. Olar onda ıslam dinin alla qalaýymen jeńiske jetkizip mılıondaǵan jergilikti halyqtardy ıslam dinine kirgizdi. Osmanly týysynda olar ıslam dinin sonaý andalýsıadaǵy Ispanıa, Portýgalıa elderine deıin aparyp, ol elderde musulmandyq saltanatyn ornatty. 700 jyldaı bılik qurǵan musulmandardyń sońǵy halıfaty Osmanly Imperıasyn qurdy. Osmanly Imperıasy qulamaı turǵan kezde, ár jerdegi musulmandardyń abyroıy óte joǵary bolyp, zor qurmetke ıe qaýym edi, eshqandaı el musulmandarǵa zýlymdyq jasaýǵa batyna almaıtyn, qoly barmaıtyn-dy.

Sońǵy tolqyn Ámir Temirdiń urpaqtary men Moǵolstandyq túrik-mońǵoldar edi. Olar úndi dalasyna ıslam týyn ekinshi ret kóterip barǵan orta azályqtar edi. Bular barǵan soń úndi dalasynda áıgili Muǵal Imperıasyn quryp, ıslam dininiń yqpalyn onan arman asyra tústi, dúnıedegi eń baı, rýhanıaty kúshti musulman elin qurdy. Sonaý shyǵys ońtústik azáda ómir súretin malaı halyqtary (Indonezıa, Malaızıa) osy Muǵaldardan jáne Osmanlylardan ıslam dinin alyp, óz elderine taratty. Kóptegen Muǵaldyq jáne Osmanlylyq shaıqy sopylar shyǵys óńtústik azá elderine ıslam nuryn taratý úshin jiberilip otyrdy. Bul elder qazirgi kúnde jan sany eń kóp musulman elderi sanalady.

Soltústik afrıkada ıaǵnı mysyr elinde 300 jyldaı bılik qurǵan Mamulik Sultandaryda ıslam dini úshin orasan zor eńbek etken túrkilerdiń taǵy bir sultandyǵy edi. Mamulikterde jalpy 53 sultan bılikte bolyp, onyń ishinde 25 sultan tegi orta azályq túrikterden (qypshaq jáne túrikmen) shyqsa, 25 sultany kapkazdyq sherkesterden edi, al qalǵan úsh sultan ǵana jeke-jeke arab, mońǵol jáne girekten shyqqan. Mamlukter batysta hrıstan kiresitshilerin talqandap, ıslam dininiń bul óńirlerde asa erkin túrde taraýyna múmkindik berdi, sonymen birge joǵaryda aıtqandaı, olar altyn orda hany Berke Hanmen birlese otyryp, Hulagý mońǵoldaryn jeńedi. Mamulikter ıslam dininiń Afrıka qurlyǵydaǵy sham-shyraǵy ári qorǵaýshysy ispettes edi.

 

Qypshaq, sibir jáne moǵolystan dalasynda da túrik-mońǵol han-sultandarynyń da osy tektes ǵazaýat joryqtary 17-ǵasyrǵa deıin bir tolastap kórmedi. Mundaǵy asa kórnekti tulǵalardan Ózbek Han, Tuǵylyq Temir jáne  Ámir Temir bolatyn. Ózbek Hannyń áýlıe piri Ibn Ábdul Hamıd Buqarıdyń (Zeńgi Ata) edi, onyń tusyna qypshaq-arqany jaılaǵan túrik-mońǵol taıpalary túgel derlikteı osy áýlıeniń qolynan ıslam dinine kiredi, kirmeı qoıǵan az bólim jurytty Ózbek Han «qalmaq» dep atady, sodan bastap saharada dinge kirmeı qalǵan mońǵol taıpalary «qalmaq» atalyndy ıaǵnı din ıslamǵa kirmeı ózderiniń burynǵy kóne shaman-táńir dininde qalyp qalǵandar degeni edi. Zeńgi babanyń keńesimen qypshaq dalasyndaǵy kóshpendi taıpalardyń kóbi Maýrannahyr Túrkistanǵa kóship kelip, osy araǵa qonystandy, olar 92 baýly ózbek eli ıaǵnı 92 rýly ózbek jurty dep atalynyp ketti. Olar qypshaq dalasynan kelgende Iassaýı sopylyq tárıqatynda bolyp, jergilikti Maýrannahyrlyq túriktermen sál paryqtalynyp turatyn. Ýaqyt óte kele olar Maýrannahyrdaǵy basty tárıqat naqshybandy sopylyq tárıqatyna da ere bastaıdy. Ózbek Hanmen onyń ulysy jaıly kóptegen derekter «Zeńgi Ata nemese Sáıd atanyń muqaýyty» degen kóne eńbekte egjeı-tegjeıli jazylǵan.

Shaǵataı ordasynda, Shaǵataıdyń urpaǵy Tuǵylyq Temir sultannyń áýlıe ustazy Maýlana Arshaduddın arqyly moǵolystandaǵy mońǵoldar 1347-jyly jappaı ıslam dinine kiredi. Maýlana Arshaduddın da tegi Buharalyq sopy bolyp, búgingi qytaıdaǵy Shyńjań ólkesiniń Kushar qalasyna kelip ornalasqan, onyń áserinde Shaǵataı ordasynda úlken ıslam ortalyǵy qalyptasyp, sultan aınalasyndaǵylar derlikteı ıslam dinie óte bastaıdy, qazir bul áýlıeniń maqamy sol Kushar qalasynda. Shaǵataı ordasyndaǵy taǵy bir óte mańyzdy tulǵa Ýáıis Hannyń áýlıe piri naqshybandy sopylyq tárıqatynyń áýlıesi Muhammad Kashanı edi. Ýáıis Han oırat-qalmaqtarǵa kóp ret qazaqshylyq (ǵazaýat joryǵy) jasap, eń sońynda oırattyń Esen Taıshysyn ıslam dinine kirgizedi. Esen Taıshy oırat-qalmaqtardyń áıgili taıshysy bolyp, Qubylaıhannan qalǵan soltústik Iýan Imperıasyn perde artynda bıleıtin edi, ol 20 myń atty áskermen qytaı Mıń Imperıasynyń 500 myń qolyn jeńip, Mıń Imperatory Jý Chıjandy tirideı qolǵa túsirgen. Ýáıis Hannyń oırattarmen bolǵan ańyzǵa bergisiz kúres erlikteri kóne baıandarda jaqsy estelikke alynǵan. Islam dini úshin aıanbaı eńbek etken Shaǵataı handary Ýáıys Han, Tuǵylyq Temir sultannyń jáne Shaǵataı Hannyń ýáziri áýlıe Jusip Sakakıdiń maqam-mazarlary bul kúnde qytaıdyń Shyńjań Uıǵyr ólkesi İle Qazaq aımaǵy Qulja óńirinde áli bar ári olardy qytaı memleketi kóne muraǵattar retinde arnaıy qorǵaýǵa alǵan. Quljadaǵy Ýáıis Hannyń mazaryna bertinge deıin Qulja óńirindegi Qazaqtardyń ıgi-jaqsylary jerlenetin. Bul óńirlerge Shyǵyshan dáýirinen burynǵy Qara Qanıd handyǵy kezderinde Buharadan áýlıe sopy shaıqylar kelip ıslam dinin taratqan, olar ásirese Hotan óńirinde myń jyldan beri saltanat quryp kelgen budda dininiń tamyryn túbirimen qıyp ketken edi.

 

Qazaq handyǵynyń alǵashqy jyldary ómir súrgen, kúlli saharaǵa aty máshhur shaǵataı-moǵolystan hany Alash Ahmet Han qyrǵyzdardy sibir enseıden orta azáǵa kóshirip ákelip, olardy ıslam dinine kirgizdi. Alash Ahmet Hanmen (? - 1503) onyń uly Mánsur Hannyń (1482–1543) armany qazaq, qalmaq (mońǵol), saryt (moǵolstan jurty), ózbek, noǵaı, qyrǵyz sekildi bas-basyna bı bolyp, bólek-bólek júrgen osy alty ulysty ıaǵnı baýyrlas alty jurytty bir tutas biriktirip ıslam dinindegi alyp el qurý bolǵan edi ıaǵnı Shyńǵyshan zamanyndaǵydaı bir tutastyqty qaıta qalpyna keltirý. Bul alty el keıin Alty San Alash nemese Alty Alash dep atalyndy. Alaıda olardyń armany oryndalmady, degenmen «is nıetke qaraı» qaǵıda boıynsha, bul da bir bitken ıgilikti is bolatuǵyn. Ahmet Han jetisýǵa entelep basa-kóktep kirip alǵan shaman-táńir dindi qalmaq-oırattardy jeńip, qypshaqpen jetisý óńirlerin olardan ada etedi. Alash Han qazaqpen moǵolstan sarbazdarynan quralǵan qalyń qoldy bastap oırat-qalmaqtarǵa birneshe ret jeńisti ǵazaýat joryǵyn (qazaqshylyq) ashyp, olardy ońdyrmaı qyrǵyndaıdy. Ahmet Hannan qatty qoryqqan qalmaqtar ony Alash Han dep atapty, bunysy olardyń tilderinde «jan alǵysh han nemese qyrǵyn han» degeni eken, sodan bastap Ahmet Hanymyz Alasha Han atanyp ketipti, «alash, alash ... » dep árýaqtanyń urandaý qalmaqtarǵa qarsy urystarda uranǵa aınalypty. Bundaǵy Alash Ahmet Hannyń basty maqsaty - saharadaǵy dástúrli shaman-táńir dindi oırat-qalmaq halyqtaryn ıslam dinine kirgizý ári ózi basqarǵan óńirlerde senimdik bir tutastyq ornatý. Alaıda bul qalmaq-oırattar 17-ǵasyrdyń orta shenderinde derlikteı tıbettik budda dinine ótip ketti. Derekter boıynsha Alash Hannyń áýlıe piri áýlıe Ýbaıdulla Ahrar, bul áýlıe kisi naqshybandy sopylyq tárıqatynyń 20-áýlıe piri edi. Alash Hannyń áreketterine uqsas áreketterdi shaǵataı hany Alash Ahmet Hannyń atasy Ýáıis Hannyń (? - 1429) jeke ómir keshirmelerinen de kórip alýǵa bolady.

Horasan, Iran, Iraq jáne batys azány qamtyǵan alyp óńirdi bılep jaqtan Hulagý Hannyń Elhan ordasynda alǵashqy jyldary jyldary ıslam dinine degen qatańdyq ómir súrdi. Tipti Arǵyn Hannyń tusyna barǵanda Elhan ordasynda evreıler basymdylyqqa shyǵyp, olar musulman ámirlerdi ordadan qýǵyndap, ordada eshqashan musulman ámir bolmaý kerek degen ukim shyǵarady. Osydan soń Elhan ordasynda mońǵoldardan tys evreılermen qytaılar basymdylyqqa ótedi. Evreı ýázirler Arǵyn Handy Mekkedegi Qaǵbany qıratyp, onyń ishine budda músinin ornatýǵa aıtaqtaıdy, artynan sý búrkedi, Arǵyn Han qaǵbany qıratýǵa bel baılaıdy, biraq osy sheshimdi qabyldasymen Arǵyn Han tuıysqsyz emi joq jaman syrqatpen aýyrady. Keıinirek evreı aqylshylardyń tym shekten asyp bara jatqanyn baıqaǵan ordadaǵy mońǵol ámirler evreı aqylshylardy qyryp salyp, orda isinde esh evreı qaldyrmaı qýalaıdy, ornyna musulman ýázirler kire bastaıdy. Osylaısha, ıslam dini bul óńirlerde qaıta jandanady. Hulagý Hannyń Tekedur atty balasy alǵash ıslam qabyldaǵan han edi, odan keıin Ǵazan Han bolatyn, sonymen olar birtindep musulmandana bastaıdy. Elhan ordasynda ıslam dininiń mońǵoldar arasyna kóptep úles qosqan oırat rýynan shyqqan ámir Naýyryz Ǵazy edi, ol kezindegi Ógedaı qaǵannyń oń qol ýáziri oırat Arǵyn Aǵanyń uly bolatyn, Naýyryz Ǵazynyń yqpalymen Ǵazan Han ıslamǵa kiredi, Ǵazan Hannyń ıslamǵa kirgen kýási retinde Naýyryz Ǵazy ornatqan «naýryzdyń aq mármár baǵan tasy» Grýzıa eline ornatylǵan eken. Ǵazan Hannyń ıslamǵa kirýi mońǵoldarmen basqa dindegilerdiń kóptep ıslamǵa kirýine sebepshi bolady. Derekterde Elhan ordasyna narazy bolǵan 20 myń oırat rýynyń sarbazdary mysyrdaǵy Mamúlikterge baryp qosylǵanyn, onda ıslam dinin qabyldaǵanyn ári olardyń Mamúliktermen birge Hulagý ordasyna qarsy joryqqa shyqqanyn jazady. Ýaqyttyń ótýimen Elhan ordasyda búkkildeı musulmandasyp, handary qaıtys bolsa, qabyrlaryna ashyq áshkere jerleı bastaıdy, odan buryn olar handary ólse eshkimge bildirmeı qupıa jerge jerleıtin edi. Jylnamalar olardyń osy óńirlerdegi Qalandyr sopylyq tárıqatynyń yqpalynda bolǵanyn aıtady.

Túıindeı kele, saıyp qyran Ámir Temirdiń qytaıdy qamtyǵan shyǵys azány ıslam dindi el etpek bolyp qytaıǵa joryqqa attanǵanda alla qalaýymen maqsatyna jete almaı jolda tutqıyl opat bolýy, Osmanly sultandary Baıazıtpen Ystamboldy (Islambol - Konıstantına) hrıstan áleminen tartyp alǵan áıgili Sultan Mehmet Fatyqtyń evropany ıslam dindi qurlyq etpek bolyp joryqqa attanǵanda Baıazıttiń Ámir Temirge qoldy bolýymen Sultan Mehmet Fatyqtyń Ámir Temir sıaqty 49 jasynda jolda qaıtys bolýy syndy ýaqıǵalardan túrik han-sultandarynyń qamshynyń sabyndaı ǵana qysqa ómirde, kóptegen uly isterdi istemek bolǵan asqaq armandaryn kóre alamyz. Qytaıdy bılegen keıbir musulman mońǵol handarynyńda qytaı elin musulman etý isteride júzege asqan joq. Jerdiń batysymen shyǵysyn musulman etý isi bul han-sultandardyń enshisine buıyrmaǵanymen, olar ózderiniń jaqsy nıetterin áıgilep ketti. Kóne dástúrli aıtylym boıynsha, jer betindegi kúlli adamzattyń barlyǵyn musulman etip, jeti qurlyqta bir ǵana din ıslam dinin ornatý isin alla taǵala bolashaqta kele jatqan qazireti Mahdımen qazireti Isa paıǵambardyń enshisine buıyrǵan, olardan basqa eshkim bul mindetti oryndaı almaıdy delingen.

 

Ótken tárıh jylnama-derekteri musulman áleminde sopylyq tárıqattyń yqpaly asa zor bolǵanyn aıǵaqtaıdy, alaıda ótken 20-ǵasyrdyń basynan bastap adamzatqa jappaı tarala bastaǵan kommınızım, materıalızım, áteızim, sekýlarızım, jahandaný, ýahabızım-salafızım, demokratızım, batysqa elikteýshilik, egoızım (nápsishildik)syndy san túrli ıdologıalyq baǵyttardyń sebebinen, musulman álemindegi dástúrli joldar, ıslam jáne ondaǵy sopylyq tárıqatta  kómeskilene bastady. Bul ıdologıalyq   daýyldar tek musulman álemi ǵana emes, basqa elderdiń de burynnan kele jatqan dástúrlerinde ushyryp áketti, joıyp jiberdi. Orta azámen qazaq jerinde kommınıst keńestik júıeniń ornaýymen ıslam dini sopylyq tárıqaty birtindep álsirep ketti. Alaıda, osylaı bola tura, sopylyq tárıqat myń jyldyqtardan beri qazaq halqynyń ata-babalarynyń kúndelikti turmysymen etene bite qaınasyp ketkendikten, sopylyq tárıqattyń kóptegen ádepterimen elemenitteri qazaq halqynyń turmystyq-salyttyq dástúrlerimen yrym-tıymdarynan molynan kezdesedi.

Joǵaryda biraz ǵana derekter keltirildi, orta ǵasyrdyń arǵy-bergi jaǵyndaǵy orta azádaǵy túrik-mońǵol han-sultandarymyzdyń, ata-babalarymyzdyń alla jolynda haq din ıslamdy kúlli álemge taratyp, musulman álemine etken qyzmetteri jáıli áńgimeler óte kóp, olardyń ún-túnsiz etken eńbekterin tize bersek, onymyz úlken-úlken tom kitaptardyń jazylýýna dáneker bolary sózsiz.

Joldasbek Nursultan

 

Paıdalanǵan eńbekter:

1. «Eýro-Azádaǵy Túrkilikpen Shyǵystanymy Jaıly Zeritteýler», Turǵaı Kókkóz, Ystanbol Ýnıversıteti.


2. «Naqshybandy Sopylyq Tárıqaty - Altyn Tizbek Shejiresindegi Áýlıeler jáne Tárıhy», Hısham Qabbanı, AQSH.


3. «Ómirdiń Kaýsar Bulaǵynan Kelgen Shyq Tamshylar», «Parasat Múrshıt Pirleriniń Tárıhy», Álı Ibn Husaıyn Safı.


4. «Orta Azádaǵy Hıkimetti Danalalyq Ieleri», Hasan Shýhud.


5. «Hıkimet Pirleri», Jon Bennet, London.


6. «Túrik Shejiresi» (1838-jylǵy London Nusqa - Aýdarma), J. Nursultan.


7. «AQYT QAJY ÚLİMJİULYNYŃ SHYǴARMASHYLYQ MURASYNDAǴY TÚRKİ HALYQTARYNYŃ RÝHANI BAILANYSY MEN DİNI AHÝALY», Baqytjan Satershınuly.


8. «Haqqa Qyzmet Etkender», Mehmet Ádil, Ystanbol.


9. «Shyǵys Óńtústik Azámen qytaıdaǵy Islam Tárıhy», Tan Ta Shyń.


10. «Parys Tárıhy - Oksford Qoldanylmaly Kitaby», Oksford Ýnıversıteti Baspasy.


11. «Islamnyń Qytaıǵa taralýy», Jın Ijıý.


12. «Babyrnama», Zahyrýddın Muhammad Babur.


13. «Tárıhı Rashıdadı», Muhammad Qaıdar Dulatı.