Seıdahmet Quttyqadamnyń sol kezdegi 8 túrli boljamy búginde shynǵa aınala bastaǵanyn kózimiz kórýde. Bılik tranzıti núktelenip, eldiń saıası arenasynda aýys-túıister jalǵasyp jatyr. Ári qaraı ne bolmaq? Seıdahmet myrza sol kezdegi eks-prezıdent Nazarbaev pen onyń «murageri» Toqaevqa týraly aıtqan pikirlerinen aınyǵan joq pa?
Dalanews.kz sarapshymen suhbat qurǵan edi.
...
Nege Toqaev? Nege basqa emes?
Dalanews: Aǵa, áńgimemizdi árıne, «Qazaq dramasynan» bastaımyz. Elde resmı bılik tranzıti týraly eshkim aıtpaǵan ýaqta, siz Toqaevtyń taqty ıelenetinin jazdyńyz...
– Bul týraly osydan 10-15 jyl buryn alǵash bolyp aıtqanmyn. Keıin qazirgi prezıdent hatshysy Berik Ýálıdiń 31 arnadaǵy baǵdarlamasynda (11 jyl buryn): «Bizdiń qoǵamdaǵy, saıası elıta ishindegi muragerlikke eń qolaılysy - Toqaev», - dep aıtqan edim.
«Qazaq dramasy» kitabyn oqysańyz, men kóp nárseni boljap aıtqanmyn. Nege Toqaev? Nege basqa emes? Sol eńbegimde bárin túsindirip jazdym. Meniń oıymsha, solaı bolǵany da durys boldy.
Men maqalalarymda Qazaqstan tarıhyn jazyp kelemin. Ár jyly, ár sátte ne bolǵanyn baǵalap, sarap qylyp jazamyn. Mysaly, 1992 jyly «Optımızm horosho, realızm lýchshe» degen maqalamdy shyǵardym. Onda, tezirek teńgeni engizý kerektigin aıtyp, dabyl qaqqanmyn. Oǵan sol kezde eshkim qulaq salǵan joq. Eger sol kezde qulaq assa, qazirgi jaǵdaı múlde basqasha bolar edi. Kóp aqsha kúıip ketti, ınflásıa boldy. Biz birinshi bolyp óz aqshamyzdy engizgende, rúbl kerisinshe, Reseıge baratyn edi. Sonda bizdiń ekonomıkamyz da asa aýyr soqqydan aman qalar edi...
Nazarbaev kapıtalynyń 80 paıyzyn elge qaıtarýy kerek
Dalanews: Siz «Qazaq dramasynda»: «Toqaev Nazarbaevtyń ımıjine nuqsan keltirmeý úshin bar kúshin salady. Sebebi, ol búgingi jetistigi úshin Nazarbaevqa qaryzdar»,- deısiz. Siz aıtqandaı Toqaev murager boldy, prezıdenttikti qolyna aldy. Osyǵan deıin Nazarbaevtyń ımıjine nuqsan keltirmeý úshin kúshin saldy. Biraq osy qańtar oqıǵasynan keıin ekeýiniń arasy alshaqtaǵanǵa uqsaıdy...
– Birinshiden, sol kitapty shyǵarýdyń ózinde maǵan qıynǵa tústi. Tarıhyn aıtyp bereıin. 2002 jyly «Mırajı ı realıı» degen kitap shyǵardym. Sonyń úsh retki basylymyn KNB (UQK) órtep jiberdi. Onyń dálelderi mende bar. Sosyn bir joly Bishkekte basyp shyǵarmaq boldyq. Sonyń ózin órtep jiberdi. Sondyqtan, osy joly men óte muqıat qaradym. Qalaı bolsa da shyǵýym kerek boldy. Qazirgi kózben qaraǵanda ol eńbegimdegi aıtylǵan pikir jumsaqtaý sıaqty, al sol kezdegi kózben qarasańyz óte ótkir edi.
Toqaevqa zıan kelmesin dedim. Sebebi: «oıbaı osy Toqaev keremet, osy prezıdent bolady», - deseń, Nazarbaev ókpelep, óshtenip, Toqaevqa jol bermeýi múmkin edi.
Ol kezde ol kisi qylt ete qalatyn adam boldy ǵoı.
Degenmen Nursultanǵa: «Toqaev daıyn. Oǵan senseń seniń jumysyńdy ilgeri jasaıdy, saǵan zıan keltirmeıdi», - degendi jetkizdim.
Al, qazir múldem basqa jaǵdaı.
Men eki ret maqala jazdym.
Nazarbaevtyń 80 jyldyq mereıtoıy jaqyndaǵan kezde: «Nursultan Nazarbaev otbasy, dostarymen birge ketsin», - dep jazdym. Sol kezde ketse, tynysh keter edi. Bálkim, Túrkıaǵa baryp, jatar ma edi? Biraq, ol sózime qulaq asqan Nurekeń joq.
Sodan keıin 2020 jyly 20 tamyzda taǵy bir kitap jazdym, «Otechestvo smertelnyı opasnostı ız-sha nepomernyı jadnostı dlá odnogo cheloveka», degen. Onyń úzindisin «Dat» gazeti jarıalady.
Qazaq tiline de aýdaryp shyǵardyq. Ótirik, urlyq, barlyǵyn ashyq jazdym.
Sol maqalada men Toqaevqa batyldaý qımyldaý kerek ekenin de eskertken edim. «Jaltaqtaı berseńiz, eshteńe shyqpaıdy. Halyq Sizdi qoldaıdy», - degenmin.
Ras, osy qańtardan keıin ekeýiniń arasy tym alshaqtap ketti. Biraq, túsinikti bir nárse bar: Nazarbaevtyń otbasy músheleri men onyń aınalasyndaǵylar bılikti bergisi kelmedi. Sondyqtan, Toqaev bılikti tartyp alýyna týra keldi.
Al 5 qańtar kúni Nazarbaev Máskeýge ushyp ketken. Oǵan deıin jáne odan keıin de Nazarbaevtyń baspasózi onyń Astanada ekenin aıtyp júrdi ǵoı. Joq, ol Máskeýge ushyp ketken.
Óıtkeni, munda ózine qaýipti ekenin, keleshegin osy jermen baılanystyrmaıtynyn jaqsy túsindi. Sondyqtan da, bılikti tapsyryp ketýine týra keldi. Sodan beri ekeýiniń arasy burynǵydaı emes.
Qazir Toqaevtyń moınynda memlekettiń, halyqtyń júgi tur. «Bireýge sóz berdim ǵoı», - degendi qoıý kerek. Qazir eldi oılaý kerek. Eldi shynymen oılaıtyn basshylar burynǵy basshylaryna qarsy qımyl-áreketter jasaýǵa májbúr bolady. Bizde de solaı bolady.
Nazarbaev sózinde turmaıtyn adam.
Qonaevqa «seniń balańmyn» dep júrip, satyp ketti. Demek, ondaı adam úshin berilgen sózdiń joıylýy túkke turmaıdy. Sondyqtan, Toqaev onyń otbasynyń, bala-shaǵasy men olardyń dostarynyń úptep ketken aqshalarynyń kemi 80 paıyzyn elge qaıtarýy tıis.
«Nur Otannyń» keleshegi – «Kompartıadan» qıyn bolady
Dalanews: Siz: «Nur-Otan» Toqaevqa muragerlikke qalady. Ol partıany tolyq túrlendirip, aýys-túıis jasaıdy. Zaman úrdisine jaýap beretin jańa kózqarastaǵy saıası kúshke aınaldyrady»,- deısiz. Ótken jolǵy «Nur-Otannyń» yldym-jyldym ótkizgen sezinen keıin partıanyń tizgini Toqaevqa tıdi. Kópshilik ózgerister kútti. Biraq, resmı ózgerister kórmedik...
– Báribir meniń aıtqanym keldi ǵoı. Partıa tizgini Toqaevtyń qolyna tıdi. Partıa basshylyǵyn ózgertti. «Partıanyń keleshegin qaraımyz. Men ketemin», - degendi ymdap aıtty.
Demek bul partıany Toqaev basqarmaýy múmkin. Ol basqa partıalardyń qataryna qosylyp, óziniń myqtylyǵyn dáleldese ǵana qalady. Dáleldemese partıa quryp ketedi. Bári meniń aıtqanyma saı kelip tur, qazir.
Dalanews: Qazir áleýmettik jelide «Prezıdent Toqaev eshqandaı partıaǵa múshe bolmaýy kerek. Ásirese, «Nur-Otanǵa» eldiń senim kredıti ábden taýsylǵan. Taratylýy kerek. Nemese bıliktegi domınant partıalyqtan túsý kerek», - degen pikirler aıtylyp jatyr. Sizdińshe «Nur-Otanda» bolashaq bar ma?
– «Nur-Otannyń» bolashaǵy joq. Erteń, aıtalyq, Toqaev partıadan ketkennen keıin, partıa ydyraı bastaıdy.
Birinshiden, oǵan búdjetten aqsha bólýdi toqtatady. Toqtatýy kerek! Sodan keıin, maıly shelpek jep úırengender aqshadan aıyrylady. Aqshasy joq partıa eshkimge keregi de joq. Ózderi-aq, tarap ketedi. Ony basqa partıalar jeńedi. Tipti, jańadan basqa partıa paıda bolady. Olardy halyq qoldaıdy, kúsh jınaıdy. Sonymen «Otan» partıasy qurdymǵa ketedi. Bul qashan bolatyny belgisiz.
Anaý Reseıde de «Kompartıa» saqtalyp qaldy ǵoı. Biraq, eshbir kúshi joq. Bizde, «Nur Otannyń» jaǵdaıy odan qıyn bolady. Reseıdegi sol «Kompartıa» bılikte bolǵan ýaqta halyqtyń jaǵdaıyn jasady, derjava quryp, ony qorǵady. Halyq ta sol partıany qoldady.
Al bizdegi «Nur Otanǵa» degen halyqtyń qoldaýy joq. «Nur Otan» qanshama jyldar boıy halyqtyń nanyn tartyp jep keldi. Partıanyń qurdymǵa keter ýaǵy ári ketse, eki jyl shyǵar...
Jańa partıalar Parlamentte 60 paıyz alady
Dalanews: Siz «Toqaevtyń tusynda opozısıany tunshyqtyrý degen túsinik bolmaıdy, opozısıa ókilderi parlamentten oryn alady», - dep aıtasyz. Qazir bizde Parlamentke barady degen opozısıa bar ma? Jekelegen adamdar bar, biraq, bir koalısıa, top bar ma?
– Men ózi Qazaqstan tarıhyn óte jaqsy bilem. Nazarbaev tek qana opozısıa, opozısıalyq partıalar emes, jeke tulǵalardyń sońyna túsip, qurtty ǵoı. Qansha myqty azamattar: Ózbekáli Jánibekov, Erkin Áýelbekov, Marat Ospanov, Mıhaıl Esenálıev, Erik Asanbaev sıaqty keremet saıasatkerler boldy. Sonyń bárin qýdalap, joq qyldy. Múlde opozısıalyq partıa qalǵan joq. Opozısıalyq basylym da qalǵan joq. Tek qana «Dat» saqtalyp qaldy. Onda da, amaldyń joǵynan saqtap otyr. Álemdik quqyq qorǵaýshy uıymdardyń qaharynan qorqady.
Sol sebepti bárin jańadan bastaý kerek. Aıtalyq, Keńes odaǵy qıraǵan kezde bizde KPSS-ten basqa eshqandaı partıa bolǵan joq. Bir jyldyń ishinde qanshama partıa paıda boldy?..
Olar kúsh jınap, birinshi, ekinshi Parlamentke bardy. Toqaev eshkimdi qýdalamasa, jaǵdaı jasasa, eldiń arasynda ári ketkende eki jyldyń ishinde keremet partıalar paıda bolady. Tipti, osy bir jyldyń ishinde keleshek partıalardyń negizi quryla bastaıdy. Olar, árıne, Parlamentten kóp oryn ala qoımas, barlyǵy jınalǵanda 15 paıyzdaı daýys alsa da jaman emes. Biraq, onan keıingi saılaýda jańadan bul jańa partıalar Parlamenttiń 60 paıyzyn ıelenetin bolady. Demek, olardyń keleshegi bar.
Qazir bizde popýlızm myqty bop tur. Erinbegen árkim oıyna kelgenin aıta beredi. Bizge konstrýktıvti partıalar kerek. Olardyń eldiń bolashaǵyna baǵyttalǵan baǵdarlamalary bolýy kerek. Eldi oılaıtyn azamattar basqarýy kerek. Olar ózderiniń pozısıasyn halyqqa mindetti túrde dáleldeýi kerek. Ras, bas kezinde ońaı bolmaıdy.
Birinshi saılaýda ártúrli jaǵdaılar bolýy múmkin. Rýshyldyq, jershildik kórinis tabýy ǵajap emes. biraq, kósh júre túzeledi. 3-4 jyldan keıin partıalar da tazarady. Aqyryn-aqyryn, demokratıaǵa, ósý jolyna bet alady. Al Toqaevtyń mindeti – sol partıalarǵa jaǵdaı jasaý!
Qazir halyq pen bıliktiń arasy tym alshaqtap ketken. Halyq bılik úshin emes, bılik halyq úshin qyzmet qylýy kerek. Ekeýiniń arasynda senim bolsa, 3-4 jylda elde shynaıy ózgerister oryn alady.
Dalanews: «Qazaq dramasynda»: «Bızneske beıim báseke orta qalyptastyryp, barlyǵyna teń múmkindik beredi. Bıznestegi barymta-sarymta Toqaevtyń tusynda sap tyıylady», - dedińiz.
Ótken joly prezıdent Toqaev bıznes ókilderin jınap aldy. Eldiń baılyǵy 162 adamnyń qolynda ekenin aıtty. 2018 jylǵy sol bir statısıkany aıtyp, bizdegi olıgopolıany tuqyrtyp alǵandaı boldy. Sizdiń taǵy bir boljamyńyz osyǵan qatysty.
«Kúni keshege deıin salyqtan bosap kelgen, bilgenin istep kelgen olıgarhtyq klandar Toqaevtyń talabyna kónýge májbúr bolady, qarjy klandary Toqaevtyń bir jaǵyna shyǵysyp, sonyń tóńireginde júrýge tyrysady», - deısiz. Osy oıyńyz ózgergen joq pa?
– Bir kúnde jumaq ornata almaısyń, oǵan ýaqyt kerek. Eń negizgi másele - baǵyt. Baǵyt durys bolsa, shynaıy bolsa bárin ózgertýge bolady.
Jalpy meniń aıtqanym – Toqaevtyń joly. Ońaı bolmaıdy, olıgopolıa oǵan qarsy shyǵady. Sebebi, Nursultannyń ózinde (qyzdaryn, týystaryn sanamaǵanda) 200 mlrd dollar bar. Bizdiń álemge ulttyq qaryzymyz 160-170 mldr dolloar. Sonda búkil qaryzymyz Nazarbaevtyń aqshasyna jetpeıdi. Bizde qanshama zaýyt-fabrıkalar boldy, bárin qıratty. Tek qana qazba baılyqqa qarap qaldyq.
Toqaevtyń tehnıka mamandaryn kótereıik degen sózi – zaýyttar salaıyq, fabrıka salaıyq degeni bolsa kerek. Menińshe, bul durys. Bizdiń tájirıbede bylaı, kim basshy bolsa, soǵan bári birte-birte beıimdelip ketedi. Sodan ómir boıy bılik óziniń aıtqanyn jasap keledi. Sol bılik jeke basyn oılasa el qıraıdy. Bılik eldi oılasa el gúldeıdi...
Toqaev Stalın men Shyńǵys hannyń mysalyn eskerýi kerek
Dalanews: Segizdi túgeldesek: «Alǵashqyda Nazarbaevtyń súrleýinen aýytqymaıdy. Keıin kele óz strategıasyn saılap, eldegi iri degen saıası partıalardyń sózine qulaq túredi», - deısiz. Rasynda solaı boldy. Toqaev ár sózinde Nazarbaevty úlgi etýmen boldy. Kerek deseńiz, Toqaevtyń ózi sol Nazarbaevtyń tusynda bılikke kelgen kadr.
Biraq, qańtar oqıǵasynan keıin jasaǵan málimdemelerinde Nazarbaevty úlgi etý, Elbasy sózin qoldaný azaıdy. Azaıǵany ne, tipti «Elbasynyń kezinde baıyǵandar» degen aıyptaýlar aıtyla bastady. Toqaev óziniń jolyn tapty ma?
– Qaı kezde de reformatorlar toby sol burynǵy bılikten shyǵady. Ispanıa, Portýgalıa, Japonıada da bılikke kelgender aspannan túsken joq. Sol sebepten, Toqaev ta sol jerden shyqqany belgili, biraq ol ózgere bastaıdy. Birinshiden, onyń qolyna bılik tıdi. Endi óz oılaǵanyn jasaıdy. Ol bilimdi azamat. Dıplomatıany jaqsy biledi. Reseı, Qytaımen, Amerıkamen de jaqsy. Soǵan qaraı saıasatyn jasaıdy. Múldem basqasha saıasat bolady.
Ázirge Nazarbaevtyń jolymen júrýge májbúr. Sebebi, qazir el bıligindegilerdiń 90 paıyzy Nazarbaevtyń kadrlary. Bir kúnde olardyń bárin qýyp shyǵa almaıdy.
Biraq, Toqaev eń birinshi jańa adamdardy tartýy kerek. Kezinde alaıaqtardy mınıstr qoıyp, bilimdi azamattardy jolatpady. Bilimdi azamattar yǵysyp júrip, bılikke analız jasady, al jemisin ózderi paıdalandy.
Kezindegi Stalınniń «kadry reshaıýt vse» degen lozýngi keremet sóz bolǵan. Sol sózdi eskerip, Qytaı, Japonıa, Ońtústik Koreıa osy jolmen kele jatyr. Sol kadrlardy jańartý kerek.
Sáýle Omarova degen qazaq sál bolǵanda Amerıkanyń Qarjy mınıstri bola jazdady. Sony nege bizdiń qarjy mınıstri qoımasqa?..
Bolmasa, Muhtar Jákishev keremet maman. Men ony jeke tanymaımyn. Biraq, sózderin tyńdap júrmin. Memleketshil, halyqty oılaıtyn azamat. Ony qasyna keńesshi qylyp alsa, káne?..
Ol kezinde anaý «kınder súrprız» degen topqa kirdi. Ol Toqaevqa unamaıtyn shyǵar.
Biraq, saıasattyń bir erekshelegi bar:
Kezinde Shyńǵyshannyń Jebe degen jaýy bolǵan. Shyńǵyshandy óltirmekshi bolǵan. Sonyń keremet bilimdi, elge kerek adam ekenin bilip, ony eń myqty qolbasshysy qylǵan. Sondyqtan, Toqaev oǵan qaramaýy kerek.
Biz shaǵyn ǵana elmiz. Men Lı Kýan Iý-diń keńesin berer edim. Onyń 3 toby bolǵan. Altyn, kúmis, qola júzdik. Eń keremet azamattardy altyn júzdikke qosyp, bárin ózi qadaǵalap turǵan. Solar óspeı qalsa, nelikten óspeı qaldy dep, kedergi jasaǵandar bolsa, solardy qurtqan. Demek «kadry reshaıýt vse» eń negizgi másele bolýy kerek.
Dalanews: Osyǵan qatysty suraq. Qazir Toqaevtyń komandasy birte-birte jasaqtalyp kele jatyr. Biraq, ózińiz aıtqandaı, barlyǵy Nazarbaevtyń kadrlary. Toqaevtyń janynda bolýy kerek degen 4-5 adamnyń atyn ataı alasyz ba?
– Sáýle Omarova, Muhtar Jákishev, Aıdar Alıbaev, Ýalıhan Qaısarov, Ǵanı Qalıev degen azamattar bar. Osyndaı azamattardy tartý kerek. Burynǵy kadrlardan bilimdi azamattardy mınıstrlikterge keńesshi etip alǵan jón dep oılaımyn. Qazir jasyna qaramaý kerek. Bireýler 25 jasynda mınıstr bolady. Ol ne tájirıbesi joq, ne adam tanymaıdy. Burynǵy kadrlardy keńesshi retinde, kómekshi retinde alýy kerek. Alyp júre almasa, onda jónine qoıa berý kerek. Biraq, bilimin paıdalaný kerek. Qazir bir adam bolsa da esepte.
Qazir Toqaev eki jerden kadr jınap jatyr, biri ózi istegen Syrtqy ister mınıstrligi, ekinshisi – Senat.
Biraq, meniń kezindegi maqalamda jazylǵan, Toqaev qanshama laýazymdy qyzmetterde boldy. Sol júrgen jerlerinde bolashaq komandasyna kerek kadrlardy qarap júrýi kerek edi. Sóıtken bolsa, qazir kadrler kóbeıetin edi. Áli de kesh emes...
Toqaev bilimdi azamattardan qoryqpaýy kerek!
Dalanews: Osy aıtylǵan jumystardy oryndaý úshin Toqaevqa qansha ýaqyt kerek? Ol ózi eki merzimnen artyq otyrmaıtynyn aıtty.
– Qazir jaǵdaı erekshe. Toqaev qıyn jaǵdaıǵa tústi. Qazir álemde daǵdarys. Qarjy, mádenıet, BAQ salasy úlken daǵdarysqa tap keldi. Batystyń ózinde burynǵydaı Cherchıl, Rýzvelt, Sharl de Gol degen sıaqty basshylar joq. Eýrazıa odaǵynda daǵdarys. Keńes odaǵynan bólingen memlekettiń bári ildebaılap áreń kele jatyr. Nursultannan keıin eldiń jaǵdaıy múmdem nasharlaǵan.
Nazarbaev bizdegi eń keremet sportshy, eń keremet ánshi, eń keremet kompozıtor t.b. boldy. Bárinen birinshi bolǵysy keldi. Ol degen uıat nárse. Toqaev myqty bolsa – qabiletti, bilimdi azamattardy qoryqpaı ósirýi kerek.
Kezinde Napoleon eshkim bilmeıtin azamattardan elıta jasady. Qolbasshy, gersog, knáz degen ataqtar berip, sodan Fransıa úlken deńgeıge kóterildi. Uly Petr da eshkim bilmeıtin adamdardy bılikke shaqyryp, talanttaryn paıdalanyp, Reseıdi joǵary deńgeıge kóterdi.
Toqaev ta bilimdi azamattardy shaqyrýy kerek. Sondaı azamattar jınalsa el tez-aq, damyp ketedi.
Dalanews: Endi ári qaraı ne isteý kerek? Sizdiń «Qazaq dramasynda» aıtqan Toqaevqa qatysty pikirlerińiz búginde ózgergen joq pa?
- Buryn tynbaı ár máselege baılansty pikirimdi aıtyp júrdim. Qazir men jaı qarap otyrmyn. Toqaevtyń joly qandaı, saıasaty qandaı? Qaıda buryp bara jatyr?..
Ázirge pikirimdi anyq bilmeıinshe, aıtpaı júrmin. Anyq kózim jetkende pikir aıtamyn. Halyq meni tyńdaıdy. Qadap turyp maqala jazǵanda, maǵan eshkim qarsy pikir aıtpady. Sebebi, Nursultan daryndy azamattardan qoryqty. Biraq, jalpy Toqaevqa senimim bar. Keıbireýler « qýý kerek, ketirý kerek», - dep júr. Áı, aınalaıyn bizde basqa kim bar? Eshkim joq qoı. Toqaevty qazir ketirse, onda qyrǵyn bolady. Qazir qaltaly azamattar kóp. Jershildik, jikshildik degen bolady.
Dalanews: «Toqaevtyń saıasatta túgi joq. Áldekimmen ámpeı-jámpeı bolýǵa tyryspaıdy, ne bir saıası qurylymnyń jetekshisi emes, ákimshil-ámirshil klandardan aýlaq júredi. Qarjylyq bazasy da bolǵan emes, aıtqanyna kónip, aıdaýyna júretin mass-medıasy da bolǵan emes. Bılikke es-aqylsyz umtylmaıdy. Saıası oponentterin jer betinen joq qylyp jiberetin minezi taǵy joq. Popýlıs emes»,- deısiz. Qazir she?
– Sol kezde solaı boldy. Osy arqyly ádeıi minezin kórsetpeýi kerek ekenin bildi. Sebebi, Nursultan daryndy azamattardy qorqytty. Ózindik minezi, saıasaty bar azamattardy tuqyrtty.
Eger ol óz pozısıasyn áý, basta kórsetse, búgingideı bılikke kele almas edi. Áıtpese, kez kelgen adamnyń ózindik maqsat-murattary bolady ǵoı. Ol memleket qaıratkeri sanatyndaǵy adam. Onyń da jospar-jobalary, arman-tilekteri boldy. Sol arman-maqsattaryn,oı-josparlaryn endi ashyp kórsetýi kerek. Sosyn, janyna myqty azamattardy jınaý kerek.
Jalpy, basshy eshqashan daryndy adamdardan qoryqpaý kerek. «Korolá delaet svıta» degen sóz bar, demek, basshyny tóńireginde júrgen adamdar jasaıdy. Sonda bedeli de ósedi. Halyq qazir barlyǵyn jiti baqylap tur. Halyq talantty baǵalaǵanyńdy kórse, seniń bedeliń de artady.
2019 jyldyń qańtaryndaǵy Toqaev – bir adam, naýryzyndaǵy Toqaev – ekinshi adam. Darıǵany Senattan qýyp jibergende – úshinshi Toqaevty kórdik. Al, qazirgi Toqaev múlde basqa adam. Sebebi qolynda bılik bar. Onyń qolynda qazaqtyń keleshegi tur. Ol sony túsinýi kerek!
Dalanews: Siz sol «Qazaq dramasynda» Toqaevpen alǵash 1992 jyly tanysqanyńyzdy aıtypsyz. Qytaıǵa birge barǵan ekensizder. Ol kezde Toqaev SİM orynbasary edi...
– Iá, Qytaıdyń Tánanmen degen alańynda qydyrdyq. Bizge ruqsat bergen joq. Biz ózimiz bardyq. Sol kezde kóp qyzyq áńgime aıtty. Ekeýimizdiń deńgeıimiz teń ǵoı. Qaıta meniń Toqaevqa qaraǵanda jasym úlkendeý. Ol ini retinde, tyńdap, kóp nárse kórsetti. Ol kezde Qytaılar suraýsyz bir jerge barǵandy jaqtyrmaıdy. Bizge ruqsat bergen, biz ózimiz bardyq. Sol kezde men Qasym-Jomarttan keremet áser aldym. Bilimdi, kóńili ashyq, qaljyńy keremet. Ol kezde qazaqsha onsha sóıleı almaıtyn. Biraq, keıin tez úırenip aldy.
Qańtar aıynda bir-eki qate boldy.
Eń mańyzdy másele, eń úlken qate – qatelikti moıyndamaý. Erlan Turǵymbaev qaraýyndaǵy polıseıler asyrasilteý jasap jatyr. Qylmyskerlermen birge kinásiz adamdardy kósheden ustap, túrmege qamap, qınap jatyr. Ony toqtatý kerek!
Jalpy, İshki ister mınıstrligin reformalaý qajet! Ol mınıstrlik keıde azamattardy qorlaý vedomstvosy bolyp tur. Al ony azamattardy qorǵaý mınıstrligine aınaldyrý kerek.
Halyq tilegi – Nursultannyń atyndaǵy Astanany, oblystardaǵy kóshelerdi, mekemelerdi aýystyrý, onyń eskertkishterin alyp tastaý. Meniń oıymsha, osy tilekterdi oryndaý kerek.
Ol endi moıyndaýy kerek. Halyq tez keshiredi ǵoı. Batyldaý júrýi kerek. Qazir qorqatyn jaǵdaı emes. Ne Qytaı, ne Reseı aralaspaıdy, bizge. Olarǵa biz qarym-qatynasta kerekpiz...
Dalanews: Toqaevpen sońǵy ret qashan jolyqtyńyz?
-Ulttyq senim keńesi qurylǵan jyly. Meni soǵan qosqan, alǵashqylardyń biri bolyp, eki adamdy qabyldady. Onyń biri men. 40 mınýttaı sóılestik. Óte jaqsy qabyldady. Eldiń jaǵdaıyn, Ortalyq Azıanyń jaǵdaıyn aıttym. Bul 3 jyl buryn bolatyn…
Dalanews: Siz «Qazaq dramasynda»: «Nazarbaev muragerimen maqtanatyn bolady», - deısiz. Túıinin osymen qoısaq, qazir endi Nazarbaev murageri Qasym-Jomart Toqaevpen maqtana ma? Maqtanýy kerek pe?
– Birinshiden, tarıhta bolmaǵan jaǵdaı boldy. Qańtar oqıǵasy eshkim kútpegen jaǵdaı boldy. Ekinshiden, qalaı bolǵannyń ózinde Nazarbaev Toqaevqa rıza bolýy kerek! Sebebi, janyn saqtap qaldy.
Menińshe, sony eskerip, Toqaev Nazarbaevtar áýletiniń aqshasyn 100 paıyz qaıtarmasa da, 80 paıyzyn qaıtarýǵa tıis. Nazarbaev sonyń ózine rıza bolatyny aıdan anyq!
– Áńgimeńizge raqmet!
Suhbattasqan, Nurgeldi Ábdiǵanıuly
