Aldymen mektepterde, sosyn aýdan, odan ári aımaq kóleminde «jas ǵashyqtardyń» «jarasymdy» jubyn nasıhattaý qolǵa alynypty. Sondaǵy maqsattary bireý eken – sulý, symbatty qyzdar men olardyń sultandaryn kópke úlgi etý. Sonymen olar ne isteıdi deısizder ǵoı, ózara bıleıdi, án aıtady, qysqasy, shoý kórsetedi. Birine biri yntyqqan sezimmen ǵashyqtyq hattaryn oqıdy. Bul jaıly Almaty oblysy İle aýdanyna qarasty bir mektepte ustazdyq etetin dosymyz aıtty. 3-4 synyptaǵy bozbalanyń óziniń «jubyna» úlkenderdiń jubaıyna aıtar sózin jetkizetinin áńgimelep, oǵan búkil mektep ujymy qyryla kúletinin, rıasyz máz bolatynyn qynjyla jetkizdi. «Janym, – deıdi áli murt tebindemegen bozbala sózin úzip-julyp, – seni unatam, ekeýmiz bir bolaıyqshy...». Týra álgi bir úzbeı kórsetiletin batystyń kóbik serıaldary dersiz. «...Birge bolaıyqshyny» estip búkil kórermender qyran-topan kúledi eken. Mine, tárbıe. Jastardy ınovasıalyq deńgeıge kótergen túrleri. Ol ol ma, endi birde jarystyń erejesi boıynsha olar bıleýi kerek. Bılegende de gazettiń ústinde bıleýge tıis. Muny estip jaǵamyzdy ustadyq. «Qalaı?» deımiz. Dosymyz aıtady: «Aldymen gazetti túgel jaıady da juptardy sol gazettiń ústine shyǵaryp, batystyń dańǵazasyn qoıady. Ana ekeýi bir-birinen kóz almaı, emine túsip, bıge basady. Dańǵaza áýenge elitken jurt ortadaǵylardyń qımylynan kóz almaı, baqylaıdy.
Olar tórt-bes juptyń bıin baqylap, baǵa qoıady. Endi ekinshi aınalym bastalmaq. Sharty burynǵydaı, tek gazetti eki búkteýi kerek. Juptar sol gazetten shyqpaı, ári birin biri qushaqtaı túsip, bıleı jóneledi. Odan keıin gazetti taǵy da búkteıdi. Bul joly qysyla-qymtyryla, tósterin tósteri tıip, bıleıdi. Eger gazetten aıaqtary sál shyǵyp ketse, onda kelesi aınalymǵa óte almaıdy. Sol úshin olarda baryn salyp, ónerlerin kórsete túsedi. Myna qyzyqty qarańyz, eger bıleý barysynda sharttardy oryndamasa, mýzykanyń rıtminen sál qalyp qoısańyz, eńkeıip, shalqaıyp, jóndi óner kórsete almasańyz, bitti, onda oıynnan shettetilesiz. Al sońǵy aınalymda gazetińdi áldeneshe ret búktelip, mylja-mylja bop jerde jatady. Bul aınalymǵa bıdiń «kókesin kózine» kórsetken juptar ǵana jetedi. Bul kezde bir-birin qushaqtamaq túgili, eki oqýshy bir denege aınalyp úlgeredi. Qyzyl shúmek sý bolyp, «jeńisti» mejege taıaıdy...». Ne demek kerek? Ary qaraıǵysy túsinikti ǵoı. Myqtynyń myqtysyn anyqtap, olarǵa alǵys aıtyp, basqa juptarǵa osylardaı bolýy tapsyryp, jeńiske jetkenderge maqtaý qaǵazyn usynyp, «mekteptiń úlgili oqýshysy» degen ataq berip, «bizdiń maqtanyshymyz» degen buryshqa sýretterin ilip qoıary munda turǵan is. Ulttyq arnanyń qoǵamdaǵy ornynyń qanshalyqty deńgeıde ekenin endi sizder de bilip otyrǵan shyǵarsyzdar. Al ondaı jarysty ótkizýge kim ruqsat berdi, sondaı jarys ótkizýdi kim oılap tapty? Sonymen, mekteptiń tárbıesine nendeı jańalyq ákelgisi keldi eken? Suraqty osy turǵydan qoıǵanymyzben, jaýapsyz qalary taǵy anyq. Bir bilerimiz, saqalyn boıaǵandardyń kesirinen, «juldyzdyq aýrýdyń» mektepke deıin dendep engendigi. Saqalyn boıamaı nemene, o zamanda bu zaman, mektep balasyn gazette bıletýshi me edi?
Al sońǵy aınalymda gazetińdi áldeneshe ret búktelip, mylja-mylja bop jerde jatady. Bul aınalymǵa bıdiń «kókesin kózine» kórsetken juptar ǵana jetedi. Bul kezde bir-birin qushaqtamaq túgili, eki oqýshy bir denege aınalyp úlgeredi. Qyzyl shúmek sý bolyp, «jeńisti» mejege taıaıdy...». Ne demek kerek? Ary qaraıǵysy túsinikti ǵoı. Myqtynyń myqtysyn anyqtap, olarǵa alǵys aıtyp, basqa juptarǵa osylardaı bolýy tapsyryp, jeńiske jetkenderge maqtaý qaǵazyn usynyp, «mekteptiń úlgili oqýshysy» degen ataq berip, «bizdiń maqtanyshymyz» degen buryshqa sýretterin ilip qoıary munda turǵan is. Ulttyq arnanyń qoǵamdaǵy ornynyń qanshalyqty deńgeıde ekenin endi sizder de bilip otyrǵan shyǵarsyzdar.
Birinshiden, gazet – ulttyń ary men namysy, ujdany, oıy bolsa kerek-ti. Ekinshiden, mektepte bulaı «tárbıe» berý jasóspirimderdiń erte bastan buzylýyna, jynystyq qatynasty kádimgi ómir dep túsinip, túrli pálege urynýyna jol ashý ekenin ishimiz sezedi. Seze tura, selt etpeımiz. Joǵarydan kelgen nusqaýdy «asyra oryndaıtyn» ádetimiz bar. Qazir túsik jasatatyndardyń kóbi 14 pen 18 jas aralyǵyndaǵy órimdeı qyzdar ekenin aıtyp, dabyl qaǵýshylar kóp. «Birge bolaıyqshy, seni súıem, unatam...» degen sózderdi besikten beli shyqpaı aıtýdy ǵadet qylǵandar, es kire bastaǵanda ne isteri túsinikti ǵoı.
Onsyzda túrik, koreı jáne Batys fılmderinen neshe túrli soraqylyqty kórip ósken urpaq, mekteptegi myna jaǵdaıdan soń, eshteńeden ımenbeıtin «erkin» urpaq bolary daýsyz ǵoı.
Qazaq telearnalary kórsetken «ónegeniń» syry men shyny munymen bitpeıdi. Qazir mektep jargondarynyń deni buryn «KTK», «NTK» sekildi arnalardan bastaý alyp, birte-birte ulttyq arnaǵa jetken «KVN»-shıkterdiń aýyzdarynan shyqqan «hıt» sózderden quralady. «Qulaǵyma lapsha ilmeshi», «Sen bıtseı...», «ózińe kóp almasaı..» dep keletin oıyn-saýyq teatrlarynyń arzan kúlkilerin attap ótip, ana saıqymazaqtardyń mán-maǵynasyz yrjyńdaryna kóshken. «Bir uryp qulataıyn ba?», «Dem alamaı tursyń ba?», «qazaqtar qusamashy...» deıtin «kúlkili» tirkesterin aýzynan tastamaıdy. Mektepte júrgennen bastap KVN jarystaryna qatysady. Olar úshin oqý birinshi orynda emes, jarysqa qatysyp, júlde alý, sóıtip mekteptiń «avtorıteti» bolý mańyzdy. Sabaqtan keshikse, onyń jarysqa daıyndalyp jatqany eskerilip, baǵalary kóteriledi. Bári telearnadan kórinýge, eldiń erkesi atanýǵa úmitti. Al bizdiń telearna basshylary bolsa, saıqymazaqtardy zamannyń juldyzdary qylýǵa baryn salýda. Apta saıyn keshterin kórsetip, jer-jerden kelgenderdi arnaıy tanystyryp, «KVN»-shıkterdiń arnaıy kúntizbesin, «hıt» ázilderin usynyp, máre-sáre.
Erjan QAMALBEK
