Ekologıany jaqsartý – búgingi kúnniń emes, erteńniń qamy. Bul – urpaǵymyzǵa qalatyn tabıǵattyń, aýa men sýdyń, jer men ormannyń taǵdyry. Qazaqstanda sońǵy jyldary qorshaǵan ortany qorǵaý baǵytyndaǵy bastamalar men baǵdarlamalar qarqyn ala bastady. Sonyń ishindegi eń aýqymdysy – Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń bastamasymen qolǵa alynǵan «Taza Qazaqstan» ulttyq baǵdarlamasy. Jalpy, «ekologıa» degende kópshiliktiń oıyna birden senbilik, aǵash egý nemese qoqys jınaý túsetini ras. Negizi bul durys, biraq onyń aýqymy azdaý. Ekologıa – bul eń aldymen sana. Demek, halyqtyń ekosanasyn jetildirý - eldiń keleshegi úshin jasalatyn keshendi ári uzaq merzimdi jumys.
Osy oraıda «Taza Qazaqstan» baǵdarlamasy - jaı ǵana ekologıalyq naýqan emes, bul – el damýynyń jańa paradıgmasy. Joba aıasynda qalalar men aýyldardyń tazalyǵy, turmystyq qaldyqtardy suryptaý, zańsyz qoqys alańdaryn joıý, ekologıalyq bilim berý, jasyl ınfraqurylymdy damytý sıaqty kóptegen baǵyt qamtyldy. Bastama - el ishindegi myńdaǵan belsendiler men eriktilerdiń basyn biriktirip otyr. Máseleniń mán-jaıyn keńirek bilý úshin biz belgili qoǵam belsendileri – «Baıtaq» jasyldar partıasynyń tóraǵasy Azamathan Ámirtaı jáne Almaty qalasy Naýryzbaı aýdandyq komúnıtı-ortalyǵynyń jetekshisi, volonter Ermuhammed Palmaǵanbetovpen suhbattastyq.
– «Taza Qazaqstan» baǵdarlamasy basqa ekologıalyq bastamalardan nesimen erekshelenedi?
Azamathan Ámirtaı: Bul bastamanyń basty artyqshylyǵy – onyń Memleket basshysynyń tikeleı baqylaýymen júzege asýynda. Iaǵnı bul jaı ekologıalyq aksıa emes, bul – eldiń resmı saıasaty. Sońǵy kezde óńirlerdi aralap júrmiz, halyqtyń ekologıaǵa degen kózqarasy ózgerip keledi. Aǵash otyrǵyzý, tazalyq saqtaý, qorshaǵan ortaǵa jaýapkershilikpen qaraý ómir saltyna aınalyp jatyr. Buǵan árıne biz rıza bolyp qaldyq.
Ermuhammed Palmaǵanbetov: Baǵdarlama el azamattarynyń barlyǵyn derlik qamtydy. Burynǵy ekobastamalar kóbinese shekteýli aýqymda ótetin bolsa, «Taza Qazaqstan» búkil qoǵamdy qamtyp otyr. Bul - halyqty biriktiretin úlken kúsh.
– Al endi osy baǵdarlamanyń bolashaqtaǵy uzaq merzimdi nátıjesi qandaı bolmaq?
Azamathan Ámirtaı: Eger bul baǵyt turaqty damıtyn bolsa, onyń naqty nátıjesin bolashaq urpaq kóredi. Sebebi ekologıa – bir kúnde sheshiletin másele emes. Búgin bastalǵan is - erteńgi kúnniń kepili. Taza aýa, taza sý – adamnyń eń basty baılyǵy. Bul bastama – bolashaqqa degen senim men úmittiń beınesi.
Ermuhammed Palmaǵanbetov: Menińshe, ýaqyt óte kele halyq ekologıalyq normalardy qalypty jaǵdaı dep qabyldaıtyn deńgeıge jetedi. Qoqysty suryptaý, tabıǵatty qorǵaý, sýdy únemdeý – bári de kúndelikti ádetke aınalýy kerek. Biz osy maqsatqa aqyryndap jaqyndap kelemiz. Mysaly pakettiń ornyna ekosómke qoldaný, qoqysty suraptap ótkizý, aınalany taza ustaý, úkimet kelip jınap, tazalap bersin demeı turǵyndardyń ózderi isteı berýi sıaqty jumystar ádetke aınalady.
– Osy tusta jergilikti bılik pen halyqtyń ekologıalyq mádenıetine qandaı baǵa berer edińizder?
Azamathan Ámirtaı: Ashyq aıtqanda, kóp sheneýnik tek tapsyrma kelgende ǵana iske kirisedi. Biraq halyqpen tikeleı sóılesken kezde kóbinese qarapaıym azamattardyń shynaıy janashyrlyǵyn kóremiz. Al iri óndiris ıeleriniń qorshaǵan ortaǵa salǵyrt qarap otyrǵany alańdatady. Bul – úlken másele. Olar úshin zańnyń da, qoǵamnyń da talaby kúsheıýi kerek. Qorshaǵan ortany lastaǵan óndiris oryndaryna salatyn aıyppul mólsherin ulǵaıtý kerek dep sanaımyn.
Ermuhammed Palmaǵanbetov: Jalpy alǵanda jaǵdaı orta deńgeıden joǵary. Ýaqyt ótken saıyn qazaqstandyqtar qorshaǵan orta búldirýdiń paıdasy joq ekendigin túsinip keledi. Tabıǵatty qurtsań – óziń de qurısyń degendi qoǵam túsinip kele jatyr. Belsendi azamattar az emes. Alaıda bul salany áli de óz mindeti retinde qabyldamaıtyndar barshylyq. Ákimdikter tarapynan baqylaý bar, biraq júıelilik jetispeıdi.
– Bıznes pen Úkimettik emes uıymdardyń (ÚEU) bul iske qatysý deńgeıi qandaı?
Azamathan Ámirtaı: Qazir bıznes salasynda ESG, ıaǵnı ekologıa, áleýmettik jaýapkershilik jáne korporatıvtik basqarý qaǵıdattaryna betburys baıqalady. Bul jaqsy úrdis. Úkimettik emes uıymdarmen birigip túrli jobalar júrgizip jatyrmyz. Alda klımattyń ózgerýine qatysty halyqaralyq samıt ótkizý josparda tur. Bul da úlken múmkindik.
Ermuhammed Palmaǵanbetov: Keıbir kompanıalar tek kózboıaýshylyq úshin ǵana qatysady. Naǵyz júıeli qoldaý kórsetetinder áli de azdaý. Bıznes pen ÚEU ekojobalarǵa belsendi aralasýy qajet.
– Ekologıany jaqsartý úshin taǵy ne isteý kerek?
Azamathan Ámirtaı: Jasyl ekonomıkany damytý qajet. Ol úshin zańnamany jańartý kerek. Bıznesti yntalandyratyn naqty tetikter qajet. Qazir biz Sý kodeksi men Ekologıalyq kodekske ózgerister engizý baǵytynda jumys istep jatyrmyz.
Ermuhammed Palmaǵanbetov: Ekologıalyq bilim – balabaqshadan bastap beriletin tárbıe bolýy tıis. Sondaı-aq salyqtyq jeńildikter arqyly jasyl jobalardy qoldaý asa mańyzdy dep bilem.
– Sizder jeke qandaı ekologıalyq bastamalarǵa úles qosyp júrsizder?
Azamathan Ámirtaı: Aǵash otyrǵyzý, senbilikterge qatysý - meniń kúndelikti jumysym. Sonymen qatar, qaıta óńdeý júıesin damytý, ekosalyq pen standarttardy engizý baǵytynda júıeli jumys istep kelemiz.
Ermuhammed Palmaǵanbetov: Men de senbilikterge jıi qatysamyn. Aǵash otyrǵyzyp, ekohabtardy qoldaýǵa tyrysamyn. Áleýmettik jeli arqyly adamdardyń sanasyn oıatýǵa kúsh salyp júrmin. Bizdiń komúnıtı-ortalyqqa kelýshiler ártúrli ekologıalyq jańalyqtarmen tanysa alady. Máselen, taǵam qaldyqtarynan jasalǵan bıologıalyq tyńaıtqyshtar usynylǵan. Bul – qaldyqty qaıta óńdeýdiń naqty mysaly. Sondaı-aq keıbir otandyq ónertapqyshtar turmysqa qajetti ekologıalyq hımıa ónimderin jasap shyǵarǵan. Bir kásipker tipti janýarlar men ósimdikterge arnalǵan tabıǵı, zıansyz tyńaıtqysh óndirisin qolǵa alyp otyr. Mundaı tyń ári paıdaly jańalyqtarmen Eco Hab arqyly tanysýǵa bolady. Sonymen qatar, qalanyń barlyq komúnıtı ortalyqtarynda ekologıalyq taqyryptaǵy «Qoqys», «On birinshi saǵat» jáne «Jer toqtaǵan kún» atty tanymdyq fılmder kórsetilýde. Bul fılmder ekologıa máselelerin kórkem tilmen jetkizip, adam men tabıǵat arasyndaǵy baılanysty oı eleginen ótkizýge múmkindik beredi.
– Plasık pen elektrondyq qaldyqtar bar, osy turmystyq qaldyqtardy suryptaý men qaıta óńdeý máselesi qalaı sheshilip jatyr?
Azamathan Ámirtaı: Bul - jahandyq deńgeıdegi problema. Qazaqstanda ýtılalym júıesi tolyq jumys istemeı jatyr. Partıamyz osy baǵytta naqty jobalar usynyp otyr. Buryn bul salada monopolıa bolǵan. Qazir ashyqtyq ornap keledi. Biraq ınfraqurylym men zańnamalyq negiz áli de álsiz. Degenmen, eń basty másele – ınfraqurylym ǵana emes, sanany ózgertý. Adamdar bul júıeni tek kórip qana qoımaı, túsinip, qoldanýǵa úırenýi tıis. Qoqysty durys tastaý, suryptap úırený – bul jaı ǵana erejege baǵyný emes, tabıǵatqa janashyrlyq tanytýdyń naqty joly.
Ermuhammed Palmaǵanbetov: Qoqys jáshikteri men arnaıy ekohabtar sany artyp keledi. Qalalar men aýdandarda qoqys jáshikteriniń jańa túrleri, ıaǵnı plasık, qaǵaz, shyny sıaqty qaldyqtardy jeke-jeke suryptaýǵa arnalǵan arnaıy konteınerler ornatylyp jatyr. Sonymen qatar, kóptegen jerde ekohabtar – ıaǵnı, qaldyqty qabyldap, ony qaıta óńdeýge jiberetin arnaıy oryndar ashyla bastady. Jastar plasık qaldyqtardy suryptap tapsyrýǵa úırenip keledi. Komúnıtı-ortalyqtarda arnaıy fondomattar ornatylyp, yntalandyrý tetikteri engizilýde. Osynyń bári kóńil qýantady. Endigi jumys halyqtyń barlyǵyn jas-kárisin osy júıege beıimdeý kerek. Qoqys – tek qoqys emes. Ol – ekinshi múmkindik ekenin halyq túsinip keledi.
– Qoldanystaǵy zańdar jetkilikti me? Álde ózgerister qajet pe?
Azamathan Ámirtaı: Ekologıalyq kodeks bar, biraq ol tıisti deńgeıde oryndalyp jatqan joq. Birqatar baptar ózara qaıshy keledi. Bizge naqty ári nátıje beretin quqyqtyq ózgerister qajet.
Ermuhammed Palmaǵanbetov: Zańnan buryn sana qajet. Ár adam ekologıany ózinen bastaýy kerek.
– Adamdardy kógaldandyrýǵa tartý úshin ne isteý kerek?
Azamathan Ámirtaı: Qyzyǵýshylyq bolsa, paıda túsetin jaǵy bolsa tipti jaqsy. Mysaly, kómirtegi kvotasyn satý arqyly aǵash otyrǵyzǵan adam tabys tapsa – bul úlken yntalandyrý bolyp sanalady.
Ermuhammed Palmaǵanbetov: Marapattar, bonýstar, jarystar - bári tıimdi. Balalar men jastardy osy iske tartý óte mańyzdy.
– Búgingi ekologıalyq saıasattyń álsiz tustary qandaı?
Azamathan Ámirtaı: Mınıstrlik kóbine formaldy jumys isteıdi. İri lastaýshy kompanıalarǵa naqty shara qoldanylmaı jatyr. Biz bul máseleler boıynsha Parlamentke usynystar joldap jatyrmyz.
Ermuhammed Palmaǵanbetov: Menińshe, júıelilik pen baqylaý jetispeıdi. Naqty nátıje úshin turaqty mehanızmder qajet.
– Qorytyndy oılaryńyz?
Azamathan Ámirtaı: «Taza Qazaqstan» – jańa ekologıalyq oılaý júıesiniń bastamasy. Bul jaı qaǵaz júzindegi áńgime bolyp qalmaýy kerek. Eger zań, qarjy, qoǵam úshtaǵany úılese alsa – elimiz jasyl ekonomıka salasynda kóshbasshy bola alady.
Ermuhammed Palmaǵanbetov: Bul – bolashaq úshin jasalyp jatqan mańyzdy jumys. Eger Taza Qazaqstan syndy baǵdarlamalar damyp, turaqty qozǵalysqa aınalsa, bolashaq urpaǵymyz sapaly ómir súrý múmkindigine ıe bolady.
Aıta ketelik, suhbat barysynda baıqaǵanymyz – «Taza Qazaqstan» tek ekologıalyq baǵdarlama ǵana emes, bul – ulttyq sana men bolashaqqa degen jaýapkershilik. Bul jolda árbir azamattyń úlesi mańyzdy. Ekologıa – bárimizge ortaq úı. Ony taza ustaý - tek sheneýniktiń nemese belsendiniń emes, barshamyzdyń mindetimiz.
Suhbattasqan Merýert Raıym
