– Takır Ospanuly, sońǵy jyldary elimizdegi bilim berý, sonyń ishinde pedagog mamandardy daıarlaýǵa qatysty kóptegen is-sharalar qabyldanǵanyn bilemiz. Bul ister bastalǵanda Bilim jáne ǵylym mınıstrliginde jumys istep, biraz iske ózińiz bastamashy boldyńyz. Qazirgi tańda Abaı atyndaǵy QazUPÝ-ge rektor bolyp taǵaıyndalyp, ózińizge tanys isti ary qaraı jalǵastyryp jatyrsyz. Pedagog mamandardy daıaarlaýǵa qatysty memlekettik deńgeıge qolǵa alynǵan is-sharalardyń basy-qasynda júrgen maman retinde aıtyńyzshy, atqarylǵan sharalar óz nátıjesin berdi me?
– Pedagog mamandardyń, sonyń ishinde bilim berý salasyna qatysty Táýelsizdik jyldary kóptegen is-sharalar qabyldanyp, iske asty. Onyń bári qazirgi tańda óziniń nátıjesin berip, jemisin jep otyrmyz. Jalpy bul suraqqa birneshe baǵytta jaýap bergen jón dep esepteımin.
Kez kelgen saladaǵy menejmentke qatysty mynadaı uǵym bar. Qandaıda bir qolǵa alynǵan reformalardyń nátıjesine saı sol salany basqarý júıesi qalyptasady. Osy turǵydan alyp qarasaq, Elbasynyń syndarly saıasaty men bilim salasyna erekshe kózqarasynyń arqasynda táýelsizdik jyldary bilim berý salasynda júrgizilgen reformalardyń nátıjesi retinde Qazaqstanǵa tán bilim berý júıesin basqarý isi qalyptasty. Bul – tolyqtaı ózimizdiń mamandardyń qajyrly eńbeginiń arqasynda qol jetkizgen jetistik dep aıtýymyzǵa tolyq negiz bar.
Sonymen qatar, sońǵy jyldary qoǵamdyq ortada ustazdyń mártebesi kóp sóz bolǵany ózińiz de bilesiz. Elbasy Nursultan Nazarbaev bıylǵy Qazaqstan halqyna arnaǵan Joldaýynda ustazdardyń mártebesin kóterý, elimizdegi bilim berý júıesi zamanaýı, joǵary talaptarǵa saı bolýy kerek ekenin aıryqsha atap ótti. Qazirgi tańda bul baǵytta qyzý jumystar júrip jatyr.
Bilim berý júıesiniń negizgi eki elementi bar. Birinshisi – oqýshy bolsa, ekinshisi – ustaz. Oqýshy men ustaz bolmaǵan jerde bilim berý júıesi bolmaıdy.
Sondyqtan bizdiń bilim berý salasyna jaýapty organdar zaman talabyna saı ustazdardy daıyndaýǵa ondaǵan jyldardan beri aıyryqsha kóńil bólip, bul baǵytta kóptegen is-sharaldardy júzege asty.
Qazirgi tańda Qazaqstannyń orta bilim berý salasynda 300 myńnan astam ustaz shákirt tárbıelep, bilim berý salasynda eńbek etýde. Al olardyń qatary jyl saıyn 4-5 myń joǵary oqý oryn bitirgen pedagog mamandarmen tolyǵyp otyrady.
Osy 300 myń kadrdyń ár bes jyl saıyn biliktiligin arttyryp, zaman talabyna saı shákirt tárbıeleýge múmkindik týǵyzý bilim berý salasyndaǵy eń mańyzdy jumystardyń biri. Iá, arnaıy nusqaýlyqtar, udaıy bolyp turatyn jınalystar ustazdardyń biliktiligin arttyrýǵa asa qatty yqpal etpeıdi.
Memleket shalǵaıda, tipti qala ishindegi ustazdarǵa búgingi zamannyń bilimin jetkizý úshin árbir bes jyl saıyn ustazdardyń biliktiligin arttyrý is-sharalaryn uıymdastyryp keledi. Óz basym muny bilim berý salasyndaǵy mańyzdy shara dep aıtar edim. Bizder Táýelsizdik jyldary Qazaqstan jaǵdaıyna saı keletin osyndaı ortalyqtar quryp, olardy qajetti ádistemelik qurylǵylarmen qamtamasyz ettik.
Iá, bul jumystardy iske asyrý barysynda biraz kemshilikterdiń ketýi múmkin. Biraq bizder ustazdardyń zaman talabyna saı biliktiligin jetildirý isin tolyqtaı aıaqqa turǵyzdyq. Budan basqa elimizdiń barlyq oblystarynda «Órleý» biliktilikti jetildirý ortalyqtary quryldy. Osy rette ustazdardyń biliktiligin arttyrý ortalyqtary zaman talabyna saı damytý udaıy júrgizilip otyratynyn aıtyp jatýdyń qajeti joq shyǵar.
Osydan birshama ýaqyt buryn elimizde Nazarbaev zıatkerlik mektepteri quryla bastady. Sol kezde osy bilim berý mekemeleriniń janynda zaman talabyna saı oqý baǵdarlamalaryn ázirleý jáne pedagog mamandardyń biliktiligin arttyrý máselesine aıryqsha kóńil bólindi. Bul rette tıisti mamandar damyǵan elderdiń bilim berý júıesindegi ozyq is-tájirıbelerimen tanysyp, olardyń Qazaqstanǵa qajetti tustaryn alyp, ustazdardyń biliktiligin kóterýdi qamtamasyz etetin oqý baǵdarlamalaryn daıarlap shyǵardy.
Sonymen qatar, 2012 jyldan bastap Abaı atyndaǵy QazUPÝ-de pedagogıkanyń barlyq mamandyqtary boıynsha jańa bilim baǵdarlamalaryn daıyndaý qolǵa alynǵanyn da aıta ketýimiz kerek. Qazirgi tańda bizdiń túlekter mektepterge jańa bilimdi aparyp, engizetin negizgi kúshke aınaldy. Sonymen qatar sońǵy on jyldan beri elimizdegi orta mektepterde aǵylshyn tilinde bilim berý isiniń qolǵa alynýy da mańyzdy bastama dep esepteımin.
– Maman daıyndaýda qandaı máselelerge kóńil bólinedi?
– Maman daıyndaýda negizigen oqý baǵdarlamasyna, oqýshyǵa sabaq beretin ustazǵa jáne túrli ádistemeler men tehnologıalarǵa basa kóńil bólinedi. Táýelsizdik jyldary elimizdegi bilim berý júıesin damytýǵa qatysty memlekettik deńgeıde birneshe baǵdarlamalar qabyldanyp, iske asty. Qazirgi tańda elimizdegi orta býyndy bilim beretin mektep ustazdarynyń aqparattyq tehnologıalardy paıdalanyp, oqýshylarǵa bilim berip jatqany osy baǵdarlamalardyń nátıjesi dep aıtýǵa bolady.
Sonymen qatar Abaı atyndaǵy QazUPÝ-de pedagog mamandardy daıarlaýǵa qoldaý kórsetetin oqý jáne ǵylymı ádistemelik birlestik jumys istep, onyń is-tájirıbesi elimiz boıynsha pedagog mamandar daıarlaıtyn oqý oryndarǵa taralýda. Munyń bári bilim berý salasynda qol jetkizgen basty tabystarymyz dep nyq senimmen aıta alamyn.
– Sizdiń áńgimeńizden Táýelsizdik jyldary Qazaqstannyń ózine tán bilim berý júıesi qalyptasqanyn ańǵarǵandaı boldym. Biraq bilim salasyna jaýapty mekemelerdiń osy baǵytta atqarǵan jumystaryn qoǵamdyq orta tıisti deńgeıde túsine almaı otyrǵanyda jasyryn emes. Osy rette kópshilik qaýymnyń bilim berý salasyna qaratyp aıtylǵan synı-pikirine qatysty ne aıta alasyz?
– Eger mamandardyń kózqarasymen, ıaǵnı, ınstıtýsıonaldy turǵydan qaraıtyn bolsaq, Qazaqstannyń bilim berý júıesi tolyqtaı qalyptasty dep aıtýymyzǵa bolady. Jańa júıeniń Keńes zamanyndaǵy júıege múlde uqsamaıdy. Jańa arnaǵa bet burǵanyn kimde bolsa, túsinedi.
Búginde elimizdegi ýnıversıtetter, kolejder, mektepter men balabaqshalar jańa baǵytta jumys istep jatyr. Olardyń eski Keńestik júıeden ketkenin bilim salasynda jetildirýge qatysty qabyldanǵan zańnamalar, oqý baǵdarlamalary, ustazdar daıarlaıtyn ǵylymı ádistemelerimiz, ortalyqtardyń jumysy aıqyndaı túsedi. Muny Táýelsiz eldiń óziniń bilim berý júıesi dep aıtýǵa tolyq qaqymyz bar.
Al osy dúnıelerdi qalyptastyrý, olardy udaıy jetildirip otyrý ońaı sharýa emes ekenin kópshilik túsinýi kerek. Osy rette buǵan deıingi bilim berý júıesinen Ulttyq bilim berý júıesine úılesetin ádis-tásilderdi qabyldap, olardy zamanaýı dúnıelermen ushtastyryp, óz jolymyzdy qalyptastyrdyq. Onyń ústine Táýelsizdik jyldary pedagogıka salasy boıynsha ǵalymdarymyz eńbektenip, ózderiniń dıdaktıkalyq jáne ǵylymı-ádistemelik ıdeıalaryn usynǵanyn da eskerýimiz kerek.
– Qazaqstanda shaǵyn jınaqty mektepterdiń máselesi ózekti ekenin bilemiz. Shalǵaıda jatqan mektepterdiń zaman kóshinen qalyp qoımaýy úshin qandaı jumystar atqarylǵanyn taldap aıtyp berseńiz?
– Shaǵyn jınaqty mektepterdiń jumysyn jandandyrý – bilim berý salasyndaǵy eń ózekti máselelerdiń biri. Qazirgi tańda Qazaqstandaǵy bilim oshaqtarynyń 40 paıyzyn osy shaǵyn jınaqty mektepter quraıdy. Osy bir jaıttan-aq bilim berý salasyna elimizdiń geografıalyq ornalasýy áser etetinin baıqaýǵa bolady.
Dúnıejúzinde jer kólemi shaǵyn memleketterde mundaı másele bolmaıdy. Sondyqtan bizder shaǵyn jınaqty mektepterdiń máselesin sheshýde elimizdiń ereksheligin nazarǵa alyp, sheshim qabyldaýdyń mańyzy zor.
Shaǵyn jınaqy mektepterde bilikti ustazdardyń jetispeýshiligi, bala sanynyń tómen bolýy syndy ózine tán máseleleri bar. Mundaı mektepterge bilim berý salasyndaǵy ozyq tehnologıany birden jetkizý isinde de kóptegen qıyndyqtar kezdesedi. Bul Qazaqstannyń bilim berý júıesiniń ózindik ereksheligi desek bolady.
– Rektor myrza, jas urpaqtyń boıyna ulttyq tárbıeni sińirýdiń mańyzy jaıynda aıtsańyz?
– Oryndy suraq. Bizder oqýshylardyń boıyna ulttyq ereksheligimizdi mektep jasynan bastap sińirýdiń mańyzy zor. Bul úshin Ahmet Baıtursynov bastaǵan Alash arystarynyń muralaryn jastardyń kókeıine qonymdy etip jetkizýimiz kerek. Sondyqtan olardyń eńbekterin bala uǵymyna saı, pedagogıkalyq deńgeıde zertteýdyń mańyzy zor. Al muny biz eshqandaı shetelden ákele almaımyz. Osyny jete túsingen pedagog ǵalymdarymyz Alash arystarynyń muralaryn keń kólemde zerttep jatyr. Balalardyń boıyna ulttyq ereksheligimizdi sińirýde pedagog mamandarymyzdyń sol eńbekterin keńinen paıdalanyp jatyrmyz.
Osyndaı jaıttar ózimizdiń ulttyq negizimizdi tanýǵa túrtki bolady. Al Ulttyq negiz elimizdiń órkendep, damýynyń negizgi katalızatory ekenin umytpaýymyz kerek.
Jalpy balalardy tárbıelep, bilim bergende bizder ulttyq psıhologıamyzdy basshylyqqa alýymyz kerek. Bul – álemniń barlyq elinde bar tájirıbe. Zaman alǵa qadam basqan saıyn damyǵan elder óziniń ulttyq negizin saqtap qalýǵa kúsh salýda. Eger damyǵan elderdiń kez kelgen salada qandaıda bir jetistikke jetse, onyń ózeginde ulttyq ereksheligi jatatynyn túsinýimiz kerek. Al ony bilmeseńiz, ozyq is-tájirıbeniń mánin de, mazmunyn da túsinbeýińiz múmkin.
Kez kelgen halyqtyń ulttyq ereksheligi qolǵa alǵan isiniń tabysqa jetýine septesedi. Osy turǵydan alyp qarasaq, bilim berý salasyn ulttyq ereksheligimizdiń negizindi damytýdyń qanshalyqty mańyzdy ekenin túsinesiń. Aıtalyq, Japonıanyń úlkendi syılaýǵa negizdelgen «Kaıdzen» prınsıpin alyp qarasaq, budan taza japondardyń ulttyq ereksheligin baıqar edik. Osy ereksheliktiń arqasynda Japonıa bilimi men ǵylymy, óndirisi órkendegen el retinde álemge tanylyp otyr. Menińshe, úlkendi syılaý, kishige izet kórsetý qazaqtyń da qanyna sińgen qasıet. Sondyqtan ulttyq erekshelikterimizdiń mańyzyn túsinip, qadir-qasıetin bilýge tıispiz.
– Takır Ospanuly, ulttyq erekshelikti jastardyń boıyna sińirýdiń mańyzy jaıynda jaqsy aıttyńyz. Búginde bizdiń qoǵamda orys tilinde bilim alatyn qaýymǵa osy qazaqy qundylyqty qalaı sińirýge bolady? Sonymen qatar, áńgime arasynda pedagog mamandardy daıarlaýda mańyzdy jumystar atqarylǵanyn da aıttyńyz. Pedagog mamandardyń bilimin jitildirý jáne mektepke arnalǵan oqý baǵdarlamasy eki tildi qaýymǵa de ortaq pa?
– Qazir qazaq tildi balabaqshalar men keıbir mektepterge barsańyz, ózge ult ókilderiniń balalary qazaq tilinde tálim-tárbıe alyp jatqanyn baıqaısyz. Olardyń bári qolyn keýdesine qoıyp, Qazaqstannyń Ánuranyn aıtqanda, boıyńyzda aıryqsha sezim paıda bolady. Osy bir qarapaıym jaıttan-aq elimizde jas urpaq arasynda negizgi patrotızm qalyptasqanyn ańǵarýǵa bolady.
Uzaq jyldar bilim berý salasynda jumys istegen maman retinde bir máseleni aıta ketkendi jón sanap otyrmyn. Búginde jastar arasynda tilge baılanysty bólinýshilik joq. Al mundaı másele Keńes ókimeti kezinde bilim alyp, joǵary oqý oryndy bitirgen úlkender arasynda bar. Táýelsizdik jyldary dúnıege kelgen jastarymyz tildi komýnıkasıa quraly dep túsinedi.
Aıtalyq, jastar aǵylshyn, orys, qytaı tilin bilse, ózderiniń bilim kókjıegin keńeıtetin múmkindikke ıe bolǵanyn túsinedi. Al aǵa býyn kóp til bilýdi qazaq tiline tóngen qaýip dep qabyldaıdy.
Iá, Keńes zamanynda qazaq tiliniń kóptegen qaǵajaý kórgenin kórip ósken býynnyń mundaı oıyn túsinýge bolady. Aldaǵy ýaqytta tildi komýnıkasıa quraly dep qabyldaıtyn jastarymyzdyń zamany týǵanda búginde daý týǵyzyp júrgen kóptegen máseleler ózidiginen joǵalatyna senimdimin.
Maman daıarlaýǵa qatysty oıymdy aıtsam. Búginde Abaı atyndaǵy QazUPÝ-de bolashaq pedagog mamandar «Ulttyq tárbıe» degen pán boıynsha ózderiniń bilimin ushtaıdy. Bul pán qazaq jáne orys toptarynda oqıtyn jastarǵa birdeı qoldanylady. Stýdentterimiz «Ulttyq tárbıe» páni arqyly qazaqtyń ulttyq psıhologıasy men tárbıesi jaıynda keń kólemdi bilim alady. Osylaısha mundaı mańyzdy dúnıelerdi orys tobyndaǵy pedagog mamandarǵa da oqytyp, boılaryny sińirip jatyrmyz. Dál osyndaı sońǵy jyldary Qazaqstannyń memlekettiligin dáripteıtin «Máńgilik el» páni de stýdent jastarǵa oqytyla bastaǵanyn aıta ketýimizge bolady.
Al qazaq jáne orys tilindegi mektepterde oqıtyn balalarǵa arnalǵan oqý baǵdarlamalary birdeı. Tildiń erekshelikke saı anaý aıtqandaı bólinýshilik joq. Osy bir jaıttardan-aq Táýelsizdik jyldary orta bilim salasyna arnalǵan oqý baǵdarlamalary men ádistemeler jastardy tutastyryp, ortaq maqsatqa jumyldyryp otyrǵanyn baıqaýǵa bolady.
Jaratylystaný pánderinde oqytylatyn dúnıeler qazaq-orys tilinde bilim alýshylarǵa ortaq. Sol sıaqty gýmanıtarlyq pánder tobyna jatatyn geografıa, tarıh, qoǵamtaný pánderiniń de aıyrmashylyǵy joq.
Tek qazaq tili men qazaq ádebıetine jáne orys tiline oqytýdyń bólek baǵdarlamalary bar. Óıtkeni, orys synybynda oqıtyn balalar «Qobylandy batyr» jyryn qazaq tilinde oqıtyn balalar sekildi ıgere almaıtyny belgili. Sondyqtan orta býyndy bilim berý salasynda orys tilinde oqıtyn synyptarǵa qazaq tilin úırenýge aıryqsha basymdylyq beriledi. Al ádebı shyǵarmalardy taldaýǵa kelgende qazaq tilinde bilim alatyn balalardyń júktemesin orys tilinde oqıtyn balalarǵa qoıý múmkin emes.
İstiń basynda júrgen adam retinde oıymdy aıtsam, qazaq qoǵamy tilge baılanysty bólinýshilikke urynyp jatqan joq. Qaıta Qazaqstan halqy tutasyp, qazaq tili bizdi birtutas ultqa aınaldyryp jatqanyn kórip júrmin. Tek aramyzda tilge qatysty áńgimelerdiń ara-tura kóterip qoıatyn adamdar men at tóbelindeı toptar bolýy múmkin.
Búginde balalardyń bári patrıot. Óz basym Qazaqstannyń kóptegen mektepterinde boldym. Sol kezde qazaq jáne orys tilindegi mektepterdegi psıhologıanyń ortaq ekenine talaı ret kóz jetkizdim. Oqıtyn oqý baǵdarlamalary da, ustazdardyń kózqarasy bári-bári birdeı.
– Sóz joq, búginde qazaq tilinde bilim berý isi kún sanap damyp keledi. Muny Nazarbaev zıatkerlik mektepterindegi qazaq tilindegi toptarǵa túsýge eki myńǵa jýyq balalar qujat tapsyrsa, orys tilinde bilim alýǵa umytylǵandardyń sany bes júzdiń shamasynda bolatynynan baıqaýǵa bolady. Degenmen, Almatydaǵy orystildi keıbir mektepter ustazdary jaratylystaný pánderin oqýtý barysynda Reseıden shyqqan oqýlyqtardy paıdalanady. Bul qanshalyqty durys?
– Iá, mundaı jaıttar kezdesedi. Biraq kóp emes. Reseıde jaratylystaný pánderin tereńdetip oqytatyn mektepterge arnap, qosymsha sapaly oqýlyqtardy basyp shyǵaratyn «Drofa» degen baspasy bar. Bizdegi orys tilinde matematıka, fızıka, hımıa pánderin tereńdetip oqytatyn mektepterdiń ustazdary osyndaı oqýlyqtardy paıdalanady. Bul úshin olardy sóge jamandaýdyń jóni joq.
Olar tek jaratylystaný pánderiniń oqýlyqtaryn ǵana paıdalanady. Al qalǵan Qazaqstan tarıhy, qazaq tili syndy gýmanıtarlyq pánderdiń oqýlyqtaryn atalǵan baspa shyǵarmaıdy. Sol sıaqty bizdiń orystildi mektepter Reseı tarıhyn oqytatyn kitaptardy paıdalanbaıdy.
Mine, baıqadyńyz ba? Eger bizdiń ustazdar aǵylshyn tilin jetik bilse, ǵalamtordan aǵylshyn tilindegi óte sapaly oqý ádistemelik quraldarymen tanysyp, oqýshylarǵa tereń bilim bergen bolar edi. Bolashaqta Qazaqstannyń ustazdar qaýymy aǵylshyn tilin meńgergen sátte negizgi bazalyq oqý baǵdarlamasyna súıenip, Eýropanyń, jalpy búkil álemniń aǵylshyn tilindegi tańdaýly oqýlyqtaryn paıdalanyp, bilim berý isine paıdalanatyn bolady. Memlekettiń ustazdar aǵylshyn tilin bilýge qatysty talap qoıǵanda onyń astarynda osyndaı strategıalyq maqsat jatqanyn kimde bolsa, baıqaıtyny anyq.
– Takır myrza, búginde mektep oqýlaryna aǵylshyn tilinde bilim berý isi qolǵa alynyp jatqanyn bilemiz. Ózińiz basqaryp otyrǵan Abaı atyndaǵy QazUPÝ elimizdegi negizgi pedagog mamandardy daıarlaıtyn oqý oryn retinde orta bilim salasyna aǵylshyn tilinde sabaq beretin pedagog mamandardy daıarlap jatyr ma?
– Bul – másele osydan ondaǵan jyl buryn kóterilgen bolatyn, degenmen sońǵy eki-úsh jylda oǵan erekshe kóńil bólinip jatyr. Onyń sebebi de belgili. Ótken jyly bizdiń oqý oryn mınıstrliktiń tapsyrysy boıynsha fızıka, hımıa, bıologıa jáne ınformatıka pánderi boıynsha aǵylshyn tilinde sabaq beretin mamandar daıarlaýdyń oqý baǵdarlamasyn jasap shyǵardy. Bıylǵy oqý jylynyń basynan beri osy oqý baǵdarlamasy boıynsha stýdentter bilim alyp jatyr. Osy rette oqý baǵdarlamalaryn jyl ótken saıyn jetildirip otyratynyn aıta ketýimiz kerek. Shyndyǵynda oqý baǵdarlamasy qatyp qalǵan dúnıe emes, oqý jylynyń aıaǵynda onyń nátıjesin baǵamdap, tolyqtyryp, ózgerister engizip otyramyz.
– Ózgeris demekshi, Keńes zamanda oqý baǵdarlamalary, oqýlyqtar ózgerissiz ondaǵan jyldar boıy paıdalandyq. Osyǵan boıy úırengen jurt bilim berý júıesindegi ózgeristerdi birden qabyldaı almaıtynyn baıqaýǵa bolady. Qalaı oılaısyz, bizde bilim salasyndaǵy ózgeristerge qatysty halyq arasynda nasıhat jumystary kemshin túsip jatqan joq pa?
– Durys aıtasyz. Keńes zamanynda bir ǵana matematıka pániniń oqýlyǵy 40 jyl boıy ózgerissiz oqytylǵanyn bilemin. Menińshe, mundaı jaǵdaıdyń qalyptasýy tek qana nasıhat máselesine baryp tirelip turǵan joq. Munyń kóptegen sebepteri bar. Sońǵy ýaqyttary bizder ǵylymnyń, tehnologıalardyń, sonyń nátıjesi retinde qoǵamnyń, kóz ilespes jyldamdyqpen damyp jatqanyn baıqamaımyz.
Máselen, osydan 40 jyl buryn balalarǵa tek qana ustaz ǵana bilim berýshi edi. Iá, arasynda kitaphanaǵa baryp, óz betimizshe izdendik. Bolǵan, bitkeni osy. Al qazir zaman ózgergen. Búginde aqparat alýdyń kózderi óte kóp. Qalaǵan dúnıemizdi eshqandaı kedergisiz ınternetten alyp oqıtyn deńgeıge jettik. Bilim alýdyń kózderi osyndaı úlken ózgeristi bastan keship jatqanda ustaz ben oqýshy, ata-analar arasyndaǵy qarym-qatynas ta baıaǵy deńgeıinde qalyp qoımaı, ózgerýi kerek ekenin halyq túsinýi kerek.
Qazir mektep pen ustaz bilimniń ortalyǵy dep aıta almaısyń. Óıtkeni, bala men ata-ana ınternetten kez kelgen aqparatyn alyp, ózinshe oı qorytatyn deńgeıge jetti. Mundaı jaǵdaıda mekteptiń qoǵamdaǵy oryny ózgerýi kerek ekenin baıqaısyń. Aıtalyq, kez kelgen ata-ana ǵalamtordan matematıkaǵa qatysty qyrýar oqýlyqty kóshirip alyp, óz betinshe balasyn oqyta almaıdy ǵoı. Sebebi, ol úshin oqytý júıesin, qaı rette oqytý qajettigi men ádistemesin bilý qajet. Al ony bilmeı oqytqan kúnniń ózinde de nátıjesi qandaı bolady, balanyń «mıy ashyp» ketpeıdi me – túsiniksiz.
Al osynyń bárin kim júıelep, balaǵa tıanaqty bilim beredi. Árıne, mektep pen ustaz. Sondyqtan bizder balalarǵa zaman talabyna saı bilim beretin júıelerimizdi, oqý-ádistemelerimizdi jáne tehnologıalarymyzdy ata-analarǵan durystap túsindirýimiz kerek.
Búginde bilim alýdyń kózderi kóp. Biraq júıeli bilim alýdy tek qana mektep pen ustaz ǵana qamtamasyz etedi. Sol sebepti bilim berýdiń mańyzdy júıelerin balalardan buryn ata-analarǵa kóbirek túsindirgen jón.
Sol sıaqty qazir ustazdardyń balalarǵa 45 mınýt boıy sabaq túsindirýi artyq ekenin baıqaısyń. Óıtkeni, qazir buryn 45 mınýt boıy túsindiretin dúnıelerdi 20 mınýtta túsindirip, balalardyń sanasyna quıyp beretin tehnologıalar bar.
Sondyqtan bizder bilim salasyndaǵy aqparattyq tehnologıalar men komýnıkasıalyq qyzmetterdi, bilim berýdiń júıelerin keńinin túsindirýimiz kerek. Ata-ana ǵalamtordan kóptegen dúnıelerdi oqyp alady da, «Qazaqstannyń bilim berý júıesi nege mundaı emes?» dep suraqtardy qoıyp, sońynda túrli áńgimeler paıda bolyp jatatyny jasyryn emes.
Qazirgi tańda orta bilim berý salasy bes kúndik oqý júıesine kóship jatyr. Menińshe, senbi oqýshylar ata-analarymen mektepke kelip, ustazdar bir-eki bilim berý júıesine qatysty ata-analarǵa túsindirip berýi kerek dep esepteımin. Dál qazir mektep pen ata-ana arasyndaǵy komýnıkasıa aýadaı qajet.
– Sizdiń oıyńyzdan túsingenim úsh tuǵyrly til saıasatynyń ózeginde jastarǵa kóptildilikti komýnıkasıalyq múmkindik retinde túsindirip, olardyń dúnıejúziniń kez kelgen núktesinde bilim alýǵa múmkindik týǵyzý jatyr ma? Jalpy úsh tuǵyrly tildiń qandaı paıdasy bar? Sony túsindirip bere alasyz ba?
– Bizder úsh tuǵyrly tildiń máni men mazmunyn halyqqa áli de bolsa, meılinshe túsindirýimiz qajet. Shyǵys Azıada bilim salasy joǵary deńgeıde damyǵan Sıngapýr degen el bar. Olardyń memlekettik tili – aǵylshyn til. Al Sıngapýrdaǵy halyqtyń 70-80 paıyzyn qytaılar qurasa, odan keıingi orynda jergilikti malaılar men úndister tur.
Búginde olar qytaı, malaı, hındı tilinde balalarǵa bilim berýge kúsh salyp jatyr. Olar aǵylshyn tiliniń arqasynda bilim berý salasyn joǵary deńgeıge kóterip, endi ulttyq negizinde umyt qaldyrmaı damytýǵa kúsh salyp jatyr.
Endi úsh tuǵyrly til bizge qandaı paıda ákeledi degen suraǵyńa jaýap bersem. Óz basym syrt elderde ótetin ǵylymı konferensıalarǵa jıi baramyn. Sondaı mańyzdy basqosýlardyń bárinde baıandamalar aǵylshyn tilinde jasalynady. Eger sol kezde aǵylshyn tilin bilseń, ózińdi qyzyqtyrǵan is-tájirıbeniń, ǵylymı izdenistiń nátıjesin tikeleı avtordyń ózinen surap alýǵa bolady. Aǵylshyn tilin bilgen adam elimizge kóptegen ıgilik ákeledi.
Qazirgi damyǵan zamanda qarjy-ekonomıkalyq, ǵylymı-tehnıkalyq yntymaqtastyq aǵylshyn tiliniń arqasynda damyp jatyr. Aǵylshyn tilin bilgen adam udaıy bir qadam alda júretini anyq. Aǵylshyn tilin bilmegennen keıin bizder tilmáshtardyń kómegine júginýge májbúr bolamyz. Halyqaralyq konferensıa barysynda surap, bilip alatyn máselemizdi túsiný úshin jarty jyl ýaqytymyz shyǵyndaımyz. Al bul ýaqytta ǵylym taǵy da alǵa ozyp, damyp ketedi. Osynyń kesirinen ǵylymymyz kenjelep qalady. Sondyqtan árbir ata-ana qazirgi damyǵan zamanda tildiń saıasattyń quraly emes, komýnıkasıa ekenin túsinýi kerek dep esepteımin.
– Júıeli áńgimeńizge rahmet!
Suhbattasqan Nurlan ÁÝBÁKİR
