Eýropalyq Keńes tóraǵasy Antonıý Koshta Astanaǵa saparymen Eýropa men Ortalyq Azıa arasyndaǵy jańa geosaıası dıalogtyń ashyq sımvolyna aınaldy. Fransıadaǵy Eýropa perspektıvasy jáne qaýipsizdigi ınstıtýtynyń dırektory Emmanýel Dúpı bul sapardyń aımaq úshin strategıalyq mańyzyn, Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń óńirlik ıntegrasıa men Eýropamen baılanystardy jańǵyrtýdaǵy rólin, sondaı-aq energıa, kólik jáne vızalyq yntymaqtastyq salalaryndaǵy perspektıvalardy taldaıdy, dep habarlaıdy Dalanews.kz
- Eýropalyq Keńes tóraǵasy Antonıý Koshtanyń Astanaǵa saparynyń Qazaqstan men búkil Ortalyq Azıa úshin saıası mańyzyn qalaı baǵalaısyz? Nelikten dál qazir EO Qazaqstanǵa qatysty dıplomatıalyq belsendiligin arttyryp otyr dep oılaısyz?
- Eýropalyq odaq pen Ortalyq Azıa elderi, sonyń ishinde Qazaqstan, bıylǵy sáýirde Samarqandta ótken sońǵy samıt barysynda dıalogty damytýǵa daıyn ekenin rastady. Buǵan prezıdent Koshtanyń sapary, sondaı-aq mamyr aıynda ótken Astana forýmy da yqpal etti.
Búginde EO-da Ortalyq Azıada, ásirese Qazaqstanda saıası jáne ekonomıkalyq dıalog úshin senimdi seriktester tabý ıdeıasy kúsheıip keledi. Bul — aımaqaralyq yntymaqtastyqtyń damýyna, sondaı-aq Qytaıdan Batys Eýropaǵa jáne keri baǵytqa baratyn transqurlyqtyq eýrazıalyq dálizderdiń mańyzdylyǵyna baılanysty.
Úndistandy Iran jáne Reseımen baılanystyratyn Soltústik–Ońtústik halyqaralyq kólik dálizi jáne Taıaý Shyǵys halyqaralyq dálizi de osy júıege kiredi. Munyń bári — ortasynda Qazaqstan turǵan keń aýqymdy aımaqaralyq baılanystyń biryńǵaı arhıtektýrasy.
Qazaqstan bul geoekonomıkalyq tizbekterdiń barlyǵynda ortalyq, negizgi ról atqarady: munaı aǵyndary, energetıkalyq jetkizilimder, Ortalyq Azıany Ońtústik Azıa elderimen — Pákistan, Aýǵanstan, Iran jáne Úndistanmen — baılanystyratyn elektr jelileri. Sondyqtan Qazaqstannyń Azıa memleketterin ózara, sondaı-aq Azıa men Eýropany baılanystyratyn ıntegratorǵa aınalýy — zańdy ári qısyndy qubylys.
- Qazaqstan men jalpy Ortalyq Azıanyń Eýropalyq odaqpen qazirgi modeldegi qatynastaryn qalyptastyrýda Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń rólin qalaı baǵalaısyz?
- Aımaq dınamıkalyq jáne ıntegrasıalanǵan bolý úshin ol monopolıalyq, birjaqty nemese tek ekijaqty formatpen shektelmeýi tıis. Ol kópólshemdi bolýy kerek. Sondyqtan Ortalyq Azıada óz kúshi, óz ortalyǵy bolýy mańyzdy — dál sol sıaqty Eýropa da álemdik derbes kúsh retinde tanylýy úshin kóshbasshylarǵa muqtaj.
Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev — osyndaı kóshbasshylyqty kórsetip, ıntegrasıa ıdeıasyna baıaý nemese kúmánmen qaraıtyn ózge memleketterdi tarta alatyn tulǵa. Mundaı modelder buryn da bolǵan — mysaly, Ońtústik-SHyǵys Azıadaǵy ASEAN. Ortalyq Azıaǵa da osyndaı yntymaqtastyq arhıtektýrasy qajet.
Túrki memleketteri uıymynyń sońǵy kezdesýleri, sondaı-aq Reseı, Qytaı jáne Ortalyq Azıa elderi basshylarynyń Bishkektegi UQSHU samıtine qatysýy aımaqtyń tek Ázerbaıjan esebinen emes, bálkim Armenıa esebinen de keńeıýi múmkin degen ıdeıany kórsetedi.
Reseı, túptep kelgende, Ortalyq Azıany óz yqpalyn saqtaı alatyn býferlik aımaq retinde qarastyrýdy qalaıdy
Al Túrkıa óz múddesin — dinı jáne tildik ortaqtyqqa negizdelgen shartty «Túrkistan» ıdeıasyn — ilgeriletip otyr. Bul Ortalyq Azıaǵa deıin, tipti Mońǵolıa men Qytaıdyń batys aımaqtaryna deıin sozylatyn keńistikti kózdeıdi.
Osylaısha, biz úshtaǵandy kóremiz: Túrkıa — Reseı — Qytaı, al Ortalyq Azıa — osy konfıgýrasıanyń dál ortasynda, geografıalyq jáne strategıalyq jaǵynan da.
Eýropalyq keńes pen Eýrokomıssıa úshin strategıalyq múdde aıqyn. Brússel 12 mıllıard eýrony «Global Gateway» bastamasy aıasynda mobılızasıalady. Bul soma — jalpy 300 mıllıard eýrolyq paketten bólinetin bólik. Bul qarajat energetıkalyq jáne kólik dálizderin damytýǵa baǵyttalady — Azıadaǵy óndiris elderinen Batysqa deıingi jetkizilimderdi jedeldetý úshin.
Sonymen qatar, bul jobalar teńiz joldaryna táýeldilikti tómendetýge jáne qurlyqtaǵy dálizderdiń qaýipsizdigin qamtamasyz etýge múmkindik beredi: Pákistan men Qytaı, Úndistan men Parsy shyǵanaǵy elderi, Aýǵanstan men Ortalyq Azıa, Iran men Reseı arasyndaǵy baǵyttar boıynsha.
- Koshtanyń sapary Ýkraına boıynsha jańa beıbit kelissózder aıasynda ótip jatyr. Sizdiń oıyńyzsha, Prezıdent Toqaev Qazaqstannyń «beıbit platforma» retindegi rólin kúsheıtýdi kózdeı me? Bul el jáne aımaq múddelerine qanshalyqty saı keledi?
- Eń aldymen, búginde Ýkraına men Reseı arasynda naqty beıbit proses úshin qolaıly jaǵdaı joq. Ýkraınadaǵy beıbitshilikke shynaıy perspektıva baıqalmaıdy: Reseı usynǵan da, AQSH qoldaıtyn da usynystar - eki tarap úshin de, ásirese Ýkraına úshin - qolaısyz.
Sondyqtan beıbit alań da joq. Bul jerde Qazaqstan eshqandaı ról atqara almaıdy, óıtkeni deldaldyq jasaıtyn keńistik joq - dál sol sıaqty Túrkıa da deldal nemese garant bolýǵa daıyn bolǵanymen, búginde mundaı múmkindik joq. Munyń bári tek gıpotetıkalyq senarı: Reseı ymyraǵa kelýge daıyn bolsa ǵana (ol ázirge daıyn emes) jáne AQSH Ýkraınaǵa qoldaýyn álsiretse ǵana (ol mundaı qadam jasamaı otyr).
- Toqaev pen Koshta arasyndaǵy kelissózderde qandaı baǵyttar negizgi dep oılaısyz?
Mańyzdy baǵyttardyń biri — vızalyq rejımdi qaıta qaraý jónindegi kelissózder. Bul dıalog 10 jyldan beri jalǵasyp keledi — Qazaqstan men EO arasyndaǵy ekonomıkalyq, saıası jáne áleýmettik kelisim jasalǵan kezden beri. Ol kezde Ortalyq Azıa óziniń rólin áli anyqtap jatqan, al EO aımaqqa jetkilikti nazar aýdarmaǵan bolatyn. Bul — birinshi mańyzdy másele.
Ekinshi másele — yntymaqtastyq tetikterin naqty iske qosý: maqsattardy, basymdyqtardy jáne «Global Gateway» bastamasy Ortalyq Azıaǵa bólmekshi bolyp otyrǵan 10–12 mıllıard eýrony qoldana otyryp, iske asatyn naqty jobalardy aıqyndaý.
Úshinshi baǵyt — aımaqaralyq jáne jelilik ózara baılanysty nyǵaıtatyn jobalar: munaı jáne gaz júıeleri, temirjol baǵyttary, avtojoldar, teńiz marshrýttary — óńirlerdi baılanystyratyn barlyq ınfraqurylym.
