ەۋروپالىق كەڭەس ءتوراعاسى انتونيۋ كوشتا استاناعا ساپارىمەن ەۋروپا مەن ورتالىق ازيا اراسىنداعى جاڭا گەوساياسي ديالوگتىڭ اشىق سيمۆولىنا اينالدى. فرانسياداعى ەۋروپا پەرسپەكتيۆاسى جانە قاۋىپسىزدىگى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ەممانۋەل ديۋپي بۇل ساپاردىڭ ايماق ءۇشىن ستراتەگيالىق ماڭىزىن، پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ وڭىرلىك ينتەگراسيا مەن ەۋروپامەن بايلانىستاردى جاڭعىرتۋداعى ءرولىن، سونداي-اق ەنەرگيا، كولىك جانە ۆيزالىق ىنتىماقتاستىق سالالارىنداعى پەرسپەكتيۆالاردى تالدايدى، دەپ حابارلايدى Dalanews.kz
- ەۋروپالىق كەڭەس ءتوراعاسى انتونيۋ كوشتانىڭ استاناعا ساپارىنىڭ قازاقستان مەن بۇكىل ورتالىق ازيا ءۇشىن ساياسي ماڭىزىن قالاي باعالايسىز؟ نەلىكتەن ءدال ءقازىر ەو قازاقستانعا قاتىستى ديپلوماتيالىق بەلسەندىلىگىن ارتتىرىپ وتىر دەپ ويلايسىز؟
- ەۋروپالىق وداق پەن ورتالىق ازيا ەلدەرى، سونىڭ ىشىندە قازاقستان، بيىلعى ساۋىردە سامارقاندتا وتكەن سوڭعى سامميت بارىسىندا ديالوگتى دامىتۋعا دايىن ەكەنىن راستادى. بۇعان پرەزيدەنت كوشتانىڭ ساپارى، سونداي-اق مامىر ايىندا وتكەن استانا فورۋمى دا ىقپال ەتتى.
بۇگىندە ەو-دا ورتالىق ازيادا، اسىرەسە قازاقستاندا ساياسي جانە ەكونوميكالىق ديالوگ ءۇشىن سەنىمدى سەرىكتەستەر تابۋ يدەياسى كۇشەيىپ كەلەدى. بۇل — ايماقارالىق ىنتىماقتاستىقتىڭ دامۋىنا، سونداي-اق قىتايدان باتىس ەۋروپاعا جانە كەرى باعىتقا باراتىن ترانسقۇرلىقتىق ەۋرازيالىق دالىزدەردىڭ ماڭىزدىلىعىنا بايلانىستى.
ءۇندىستاندى يران جانە رەسەيمەن بايلانىستىراتىن سولتۇستىك–وڭتۇستىك حالىقارالىق كولىك ءدالىزى جانە تاياۋ شىعىس حالىقارالىق ءدالىزى دە وسى جۇيەگە كىرەدى. مۇنىڭ ءبارى — ورتاسىندا قازاقستان تۇرعان كەڭ اۋقىمدى ايماقارالىق بايلانىستىڭ ءبىرىڭعاي ارحيتەكتۋراسى.
قازاقستان بۇل گەوەكونوميكالىق تىزبەكتەردىڭ بارلىعىندا ورتالىق، نەگىزگى ءرول اتقارادى: مۇناي اعىندارى، ەنەرگەتيكالىق جەتكىزىلىمدەر، ورتالىق ازيانى وڭتۇستىك ازيا ەلدەرىمەن — پاكىستان، اۋعانستان، يران جانە ۇندىستانمەن — بايلانىستىراتىن ەلەكتر جەلىلەرى. سوندىقتان قازاقستاننىڭ ازيا مەملەكەتتەرىن ءوزارا، سونداي-اق ازيا مەن ەۋروپانى بايلانىستىراتىن ينتەگراتورعا اينالۋى — زاڭدى ءارى قيسىندى قۇبىلىس.
- قازاقستان مەن جالپى ورتالىق ازيانىڭ ەۋروپالىق وداقپەن قازىرگى مودەلدەگى قاتىناستارىن قالىپتاستىرۋدا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ ءرولىن قالاي باعالايسىز؟
- ايماق ديناميكالىق جانە ينتەگراسيالانعان بولۋ ءۇشىن ول مونوپوليالىق، ءبىرجاقتى نەمەسە تەك ەكىجاقتى فورماتپەن شەكتەلمەۋى ءتيىس. ول كوپولشەمدى بولۋى كەرەك. سوندىقتان ورتالىق ازيادا ءوز كۇشى، ءوز ورتالىعى بولۋى ماڭىزدى — ءدال سول سياقتى ەۋروپا دا الەمدىك دەربەس كۇش رەتىندە تانىلۋى ءۇشىن كوشباسشىلارعا مۇقتاج.
پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ — وسىنداي كوشباسشىلىقتى كورسەتىپ، ينتەگراسيا يدەياسىنا باياۋ نەمەسە كۇمانمەن قارايتىن وزگە مەملەكەتتەردى تارتا الاتىن تۇلعا. مۇنداي مودەلدەر بۇرىن دا بولعان — مىسالى، وڭتۇستىك-شىعىس ازياداعى اسەان. ورتالىق ازياعا دا وسىنداي ىنتىماقتاستىق ارحيتەكتۋراسى قاجەت.
تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنىڭ سوڭعى كەزدەسۋلەرى، سونداي-اق رەسەي، جۇڭگو جانە ورتالىق ازيا ەلدەرى باسشىلارىنىڭ بىشكەكتەگى ۇقشۇ سامميتىنە قاتىسۋى ايماقتىڭ تەك ازەربايجان ەسەبىنەن ەمەس، بالكىم ارمەنيا ەسەبىنەن دە كەڭەيۋى مۇمكىن دەگەن يدەيانى كورسەتەدى.
رەسەي، تۇپتەپ كەلگەندە، ورتالىق ازيانى ءوز ىقپالىن ساقتاي الاتىن بۋفەرلىك ايماق رەتىندە قاراستىرۋدى قالايدى
ال تۇركيا ءوز مۇددەسىن — ءدىني جانە تىلدىك ورتاقتىققا نەگىزدەلگەن شارتتى «تۇركىستان» يدەياسىن — ىلگەرىلەتىپ وتىر. بۇل ورتالىق ازياعا دەيىن، ءتىپتى موڭعوليا مەن قىتايدىڭ باتىس ايماقتارىنا دەيىن سوزىلاتىن كەڭىستىكتى كوزدەيدى.
وسىلايشا، ءبىز ءۇشتاعاندى كورەمىز: تۇركيا — رەسەي — جۇڭگو، ال ورتالىق ازيا — وسى كونفيگۋراسيانىڭ ءدال ورتاسىندا، گەوگرافيالىق جانە ستراتەگيالىق جاعىنان دا.
ەۋروپالىق كەڭەس پەن ەۋروكوميسسيا ءۇشىن ستراتەگيالىق مۇددە ايقىن. بريۋسسەل 12 ميلليارد ەۋرونى «Global Gateway» باستاماسى اياسىندا موبيليزاسيالادى. بۇل سوما — جالپى 300 ميلليارد ەۋرولىق پاكەتتەن بولىنەتىن بولىك. بۇل قاراجات ەنەرگەتيكالىق جانە كولىك دالىزدەرىن دامىتۋعا باعىتتالادى — ازياداعى ءوندىرىس ەلدەرىنەن باتىسقا دەيىنگى جەتكىزىلىمدەردى جەدەلدەتۋ ءۇشىن.
سونىمەن قاتار، بۇل جوبالار تەڭىز جولدارىنا تاۋەلدىلىكتى تومەندەتۋگە جانە قۇرلىقتاعى دالىزدەردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى: پاكىستان مەن جۇڭگو، ءۇندىستان مەن پارسى شىعاناعى ەلدەرى، اۋعانستان مەن ورتالىق ازيا، يران مەن رەسەي اراسىنداعى باعىتتار بويىنشا.
- كوشتانىڭ ساپارى ۋكراينا بويىنشا جاڭا بەيبىت كەلىسسوزدەر اياسىندا ءوتىپ جاتىر. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، پرەزيدەنت توقايەۆ قازاقستاننىڭ «بەيبىت پلاتفورما» رەتىندەگى ءرولىن كۇشەيتۋدى كوزدەي مە؟ بۇل ەل جانە ايماق مۇددەلەرىنە قانشالىقتى ساي كەلەدى؟
- ەڭ الدىمەن، بۇگىندە ۋكراينا مەن رەسەي اراسىندا ناقتى بەيبىت پروسەسس ءۇشىن قولايلى جاعداي جوق. ۋكرايناداعى بەيبىتشىلىككە شىنايى پەرسپەكتيۆا بايقالمايدى: رەسەي ۇسىنعان دا، اقش قولدايتىن دا ۇسىنىستار - ەكى تاراپ ءۇشىن دە، اسىرەسە ۋكراينا ءۇشىن - قولايسىز.
سوندىقتان بەيبىت الاڭ دا جوق. بۇل جەردە قازاقستان ەشقانداي ءرول اتقارا المايدى، ويتكەنى دەلدالدىق جاسايتىن كەڭىستىك جوق - ءدال سول سياقتى تۇركيا دا دەلدال نەمەسە گارانت بولۋعا دايىن بولعانىمەن، بۇگىندە مۇنداي مۇمكىندىك جوق. مۇنىڭ ءبارى تەك گيپوتەتيكالىق سەناريي: رەسەي ىمىراعا كەلۋگە دايىن بولسا عانا (ول ازىرگە دايىن ەمەس) جانە اقش ۋكرايناعا قولداۋىن السىرەتسە عانا (ول مۇنداي قادام جاساماي وتىر).
- توقايەۆ پەن كوشتا اراسىنداعى كەلىسسوزدەردە قانداي باعىتتار نەگىزگى دەپ ويلايسىز؟
ماڭىزدى باعىتتاردىڭ ءبىرى — ۆيزالىق رەجيمدى قايتا قاراۋ جونىندەگى كەلىسسوزدەر. بۇل ديالوگ 10 جىلدان بەرى جالعاسىپ كەلەدى — قازاقستان مەن ەو اراسىنداعى ەكونوميكالىق، ساياسي جانە الەۋمەتتىك كەلىسىم جاسالعان كەزدەن بەرى. ول كەزدە ورتالىق ازيا ءوزىنىڭ ءرولىن ءالى انىقتاپ جاتقان، ال ەو ايماققا جەتكىلىكتى نازار اۋدارماعان بولاتىن. بۇل — ءبىرىنشى ماڭىزدى ماسەلە.
ەكىنشى ماسەلە — ىنتىماقتاستىق تەتىكتەرىن ناقتى ىسكە قوسۋ: ماقساتتاردى، باسىمدىقتاردى جانە «Global Gateway» باستاماسى ورتالىق ازياعا بولمەكشى بولىپ وتىرعان 10–12 ميلليارد ەۋرونى قولدانا وتىرىپ، ىسكە اساتىن ناقتى جوبالاردى ايقىنداۋ.
ءۇشىنشى باعىت — ايماقارالىق جانە جەلىلىك ءوزارا بايلانىستى نىعايتاتىن جوبالار: مۇناي جانە گاز جۇيەلەرى، تەمىرجول باعىتتارى، اۆتوجولدار، تەڭىز مارشرۋتتارى — وڭىرلەردى بايلانىستىراتىن بارلىق ينفراقۇرىلىم.
