"Sý jetpese, aýyl men aýyl ketpenmen shabysady". Sarapshy mınıstr Nurjigitovke ún qatty

Caǵynysh Sardarova 14 mam. 2025 10:43 69120

Qazaqstannyń sý resýrsy boıynsha áleýeti qandaı? Batysta Reseıge, ońtústik óńirlerde Ózbekstan men Qyrǵyzstanǵa táýeldimiz be, qaýip qaıdan? Mınıstrliktiń jumysy kóńilge qonymdy ma?

Halyqaralyq sarapshy, osy salada 45 jyldyq tájirıbesi bar belgili maman Erlan Badashev Dalanews.kz-ke bergen eksklúzıv suhbatynda osy jáne ózge de suraqtarǵa jaýap berdi.

"Sheteldiń sý saıasatyna táýeldimiz, Ózbekstannan taza sý kelmeıdi"

Erlan Badashev dál qazir Qazaqstanda sý salasy boıynsha sheshilmeı turǵan eń túıtkildi máseleni atady.

"Transshekaralyq ózender arqyly kórshi elderden sý alý mańyzdy másele bolyp otyr. Ásirese, bıyl Syrdarıanyń jaǵdaıy qıyn bolyp tur. Shetelden keletin sýdyń kólemi - shamamen 46-50 paıyz: Shý-Talas, Syrdarıa, Jaıyq degendeı. Eń mańyzdysy bizge qajet sýlar basqa elderden, ıaǵnı Qyrǵyzstannan, Ózbekstannan keledi. Sol másele túıtkildi.

Sheteldiń sý saıasatyna táýeldi bolyp turmyz. Buryn Syrdarıanyń boıynda barlyǵy bir el edi, qazir árkim ózi jeke ketti. Mysaly bizde jylda shamamen 1,5 mıllıon gektar sýarmaly jer paıdalanylsa, Ózbekstanda 4,2 mıllıon gektar paıdalanylady, bizden 3 ese kóp. Sol sebepti olar ázirshe óziniń muqtajyn tolyq ótemeı, bizge sý jibermeıdi. Bul - bir. Ekinshiden, bizge olardyń paıdalanǵan sýy keledi. Iaǵnı taza sý kelmeıdi, olar egistik alqaptarynda paıdalanǵannan keıin sýdy bizge jiberedi", - deıdi sarapshy.

Qazaqstannyń sý resýrstary kórshi eldermen salystyrǵanda óte shekteýli. Al eldiń sýarmaly jerinde turatyn turǵyndarynyń úlesi - 60 paıyz. Tıisinshe olardyń kún kórisi sýǵa tikeleı baılanysty.

"Ózbekstan, Tájikstan, Qyrǵyzstanmen ortamyzdaǵy kelisim boıynsha Shardaraǵa jylyna 12-13 mlrd sý kelýi kerek. Biraq, birinshiden, dál sol kólemde sý kelmeıdi, ekinshiden taza sý kelmeıdi.

Ózbekstan Syrdarıadan sý alady, sosyn Ámýdarıadan sý alady. Al Ámýdarıadan Aýǵanstan úlken kanal qazyp, sýdy buryp alyp jatyr. Ózbekstan Ámýdarıadan joǵaltqan sýyn bizdiń Syrdarıa arqyly jabady. Olardyń ırrıgasıa júıesi óte myqty. Bizge qaraǵanda sýdy paıdalaný mádenıeti de myqty. Qazaqstanda sýarmaly jerdiń 60-70 paıyzy Syrdarıanyń boıynda ornalasqan: Túrkistan oblysy jáne Qyzylorda oblysy", - deıdi maman.

"Reseımen aradaǵy jaǵdaı: Jaıyq arqyly bizge keledi, Esil-Tobyl arqyly biz beremiz"

Reseımen arada sý máselesi boıynsha qarym-qatynas qandaı? Sý resýrstary jáne ırrıgasıa mınıstri Nurjan Nurjigitovtiń jýyrda aıtqan málimdemesine súıensek, keı jyldary Reseı Qazaqstanǵa tıesili sýdyń tek jartysyn jibergen. Máselen 2019 jyly Jaıyqtan keletin sý kólemi eń tómen deńgeıde tirkelgen.

"Salystyrmaly túrde Syrdarıaǵa qaraǵanda Reseı jaǵymen jaǵdaı jaqsy. Byltyr tasqyn kezinde sý jaqsy keldi. Irekli sý qoımasy arqyly tastady. Ol ekologıalyq máseleni, biraz máseleni sheshti. Sý dıplomatıasynda taǵy bir tetik bar, Jaıyq arqyly sý bizge kelse, Esil-Tobyl arqyly biz olarǵa beremiz. Mehanızm bar. Jaıyq boıynsha aıtarlyqtaı máseleni kórip otyrǵan joqpyn. Al Qazaqstan úshin sý eshqashan kóptik qylmaıdy. Byltyr da kóp aıtqanmyn: sý kóp kelgenine Qazaqstan qýanýy kerek, sýdyń tapshylyǵynan saqtasyn!" - deıdi sarapshy.

"Sýdy shetelden satyp alyp otyrmyz ba?"

Jýyrda Májilis depýtaty Erlan Saırov elimizdiń aýdandarynda sý jetispeıtinin, áli kúnge deıin shetelden úlken qarajatqa sý satyp alyp otyrǵanymyzdy aıtty.

"Batys Qazaqstan oblysy Kaztalov aýdanynda sýdy Reseıden alyp otyr. QazSýshar jylyna 5 mlrd teńge berip, Reseıden sý alady. Biraq sol sý keledi de, Jalpaqtaldan ótip, ári qaraı qumǵa sińip ketedi. Sonda jylyna búdjettiń 5 mlrd teńgesin qumǵa sińgizip otyrmyz. Jalpaqtalda sý qoımasyn salý jobasy osydan on jyl buryn bastalǵan, áli aıaqtalǵan joq. Osy máseleni qashan sheshesizder? Biz qashanǵa deıin búdjettiń aqshasyn qumǵa sińgizip otyramyz?" - dedi depýtat osy salanyń jaýapty basshysyna.

Osy másele týrasynda sarapshy Erlan Badashevtiń pikirin suraýdy jón kórdik.

"Shynymen, bylaıynsha aıtqanda, sýdy satyp alyp otyrmyz. Edilden sorǵymen sýdy joǵary kóterip, bizge jiberedi. Biraq jerge sińgen sý shóp bolyp ósedi, ol paıdaly. Qazaqstan aýmaǵyna bir tamshy sý tússe de paıdaly. Ol jerlerde halyq turady, malmen, shabyndyqpen aınalysady. Eshqandaı aqsha qumǵa sińip jatqan joq", - deıdi ol.

Sý zańsyz satylyp jatyr ma?

Jýyrda ótken Úkimet saǵatynda depýtattar sý resýrstarynyń qyryq paıyzy zańsyz ketip jatqanyn málimdedi. Al mamannyń pikirinshe, rasynda da, sý zańsyz satylyp jatsa, buǵan birneshe sebep túrtki bolýy múmkin.

"Bizdiń sýdyń esebi joq. Esep joq jerde qara naryq ta bolady, sý da satylady. Birinshi sebebi - sol. Sýdyń esebi júrgizilýi kerek. Ekinshiden, taza sý mamandary, muraptar eshqashan sýdy satqan emes. Qazir sý salasyn basqaryp otyrǵan kimder? Burynǵy mılısıanyń bastyǵy, t.s.s. Solar sýdy satýy múmkin", - deıdi sarapshy.

Erlan Badashev "ırrıgasıa salasyna qatysty bólek zań qabyldanýy kerek" degen pikirin de bildirdi.

"Ádil túrde sý bólýimiz kerek. İshte de, syrtta da az sý bolsa da bólip ishý kerek. Aýyldyq jerlerde qazir qyrǵyn bolyp jatyr. Kóbi bilmeıdi. Aýyl men aýyl, aǵaıyn men aǵaıyn ketpenmen shabysaıyn dep otyr. Óıtkeni qolynda bıligi bar adam kanaldy buryp alady da, tómenge sý bermeıdi. Kanal ortaq menshikte bolýy kerek. Ony keshe mınıstrge de aıttym. Ádil, teń sý bólý boıynsha bólek zań jazbaı bolmaıdy. Sol kezde olar qorqady. Tipti Syrdarıa boıynsha Túrkistan men Qyzylorda arasynda turaqty túrde kelispeýshilik bar", - dedi sarapshy.

Sý mamanynyń bul sózi beker emes. Buǵan deıin Dalanews.kz te osy taqyrypty jazǵan edi. Májilis depýtaty Maqsat Tolyqbaı Jambyl oblysynda bıznesmenniń qarapaıym halyqqa kórsetip otyrǵan qysastyǵyn aıtty. Ol Májilis minberinde sý resýrstary jáne ırrıgasıa mınıstri Nurjan Nurjigitovten jaýap berýdi talap etti.

"Bir fazenda úshin bastaýyn Qyrǵyzstannan alatyn Shý ózenin óziniń qorasyna buryp alý degen ne sumdyq? Shý - transshekaralyq ózen. Syrdarıaǵa baryp qosylýy kerek. Alaıda etektegi elge jetpeı, Sozaq dalasy sorǵa aınalǵaly birneshe jyl boldy. Turǵyndardyń aıtýynsha, tas pen topyraqtan bóget salyp, ózenniń aǵysyn toqtatyp tastaǵan moıynqumdyq bıznesmenge sot joq. 12 myń iri qarasy bar deıdi. Dronmen túsirilgen foto-vıdeolaryna deıin qolyma ustatty. Ózen birneshe jerden zańsyz bógelgen", - deıdi Maqsat Tolyqbaı.

Depýtat ózendi jaǵalaı mekendegen 80 myń halyq ekologıalyq apattyń aldynda turǵanyn aıtyp, dabyl qaqty. Alaıda artynsha mınıstrlik bul shaǵymǵa jaýap qatyp, "Moı̆ynqum aýdany ákimdiginiń aqparatyna sáı̆kes ózen mańaı̆ynda 68 shaǵyn sharýa qojalyǵy jáne eki iri JSHS bar, olarda 5800 jáne 1700 bas iri qara mal ustalady. Ózen arnasyn óz betimen burý derekteri tirkelmegen", - dedi.

"Baspasóz qyzmeti ǵana jumys isteıdi". Sarapshynyń mınıstrlikke kóńili tola ma?

Erlan Badashevtiń mınıstrliktiń jumysyna berer baǵasyn da suraýdy jón kórdik. Óıtkeni bul salaǵa tikeleı jaýapty organ - Sý resýrstary jáne ırrıgasıa mınıstrligi.

"Kóńilimnen shyqty dep aıta almaımyn. Bul mınıstrlikte jalǵyz jumys isteıtin - baspasóz qyzmeti. Bir aqparatty qaıta-qaıta jarıalaıdy. Sypaıy túrde aıtsaq, ol aqparattar durys emes. Ásirese, Kaspıı teńizi jarty metrge kóterildi degeni, Aralǵa sý keldi degeni. Jalǵan aqparattar shyǵady. Sol aqparattar boıynsha 42 sý qoımasyn salamyz, 2,5 mlrd sý jınaımyz deıdi. Qazaqstan boıynsha sý qoımalary 99 paıyzǵa salynyp bolǵan. Kóp qarajat jumsap, sý qoımalaryn salǵansha kanaldardy jóndeý qajet, bos ketip jatqan sýdy dalaǵa jibermeý kerek. Meniń túsinigim boıynsha mınıstrlik memleket tarapynan nemese sheteldik bankterden qarajat alyp, sony jumsaǵysy keledi. Sý tapshylyǵy, sýdy únemdeý saıasatyna kóńil bólinip jatqan joq", - dedi sarapshy.

Ol salada bilikti maman jetispeýi de kóptegen másele týyndaýyna sebep ekenin aıtady.

"Sý tasqyny kezinde kóp másele mamandardyń joqtyǵynan paıda boldy. Qarjyny mamandar daıyndaýǵa jumsaıyq, kanaldardy qalpyna keltireıik", - dedi sarapshy.

"Sýǵa táýeldilik atom bombasynan da qaýipti"

Erlan Badashev sýǵa táýeldilik geosaıası ahýal órship turǵan kezde óte qaýipti másele ekenin jetkizdi:

"Sýǵa táýeldi bolǵan ýaqytta eshqandaı atom bombasy da, ushaq ta, zymyran da kerek emes. Sýdy jaýyp tasta, bitti. Ana memleket saǵan baǵynady".

Muzdyqtardyń erýi, shóleıttený, sý tapshylyǵy: sóz aıaǵy

Álem "sýdy únemdeıik, sýsyz qalamyz" dep dabyl qaqqaly kóp boldy. Keıingi jyldary Prezıdent te "sýdyń da suraýy bar" degen sózdi jıi aıtatyn boldy. Jýyrda ótken "Jahandyq klımat syn-qaterleri kezeńindegi Ortalyq Azıa" halyqaralyq konferensıasynda sóılegen sózinde Qasym-Jomart Toqaev Ortalyq Azıa planetadaǵy klımat ózgeristerine eń osal óńirlerdiń biri ekenin málimdedi.

Prezıdenttiń aıtýynsha, munda jahandyq jylyný álemdegi ortasha kórsetkishten eki ese jyldam júrip jatyr. Aımaq tosyn tabıǵat qubylystarymen, sonyń ishinde muzdyqtardyń erýi, shóleıttený jáne sý tapshylyǵy sekildi syn-qaterlermen betpe-bet kelip otyr.

"Óńirimizde sý tapshylyǵy ýaqyt ótken saıyn ózekti máselege aınalyp keledi. Ony eki nárseden ańǵarýǵa bolady. Sońǵy jıyrma jylda jan basyna shaqqandaǵy sýmen qamtamasyz etý kórsetkishi 30 paıyzǵa kemidi. Aımaqtaǵy sý resýrstarynyń 70 paıyzy – transshekaralyq. Dál osy sebepti bizge sý únemdeý tehnologıalaryn jáne smart sýarý men gıdrologıalyq monıtorıń júıelerin damytý isinde halyqaralyq qoǵamdastyqtyń qoldaýy qajet. Biz burynnan aıtylyp kele jatqan Ortalyq Azıa sý-energetıka seriktestigin qurý bastamasyn ilgeriletýge ázirmiz", – dedi Memleket basshysy buǵan deıin.