Sheteldik jýrnalısiń bizdiń jerge ne maqsatpen kelgenin tómengi maqalany oqysańyz bilesiz.
Shon ÝOKER
Petropavl syrt qaraǵanda ádepki Sibir qalasy. Úılerdiń kópshiligi Hrýshevtiń dáýirinde salynǵan. Mundaǵy poıyzdar Máskeýdiń ýaqytymen júredi. Jergilikti turǵyndardyń kópshiligi etnıkalyq orystar. Olardyń arasynda Keńes odaǵyn kókseıtinder kóp...
Alaıda Petropavl – Qazaqstannyń jeri. Mundaǵy «memlekettik til» orys tili. Qazaqstannyń soltústiginde Ýkraınadaǵy oqıǵalar qaıtalanýy múmkin. Sebebi, Kremldiń basqynshylyq saıasaty mundaǵy etnıkalyq toptarǵa
áser etip, olardyń tolqynysyn týǵyzýy ǵajap emes.
Radıkaldy orys saıasatkerleri Qazaqstannyń soltústigin Reseıge qaıtarý kerek dep birazdan beri shýlasyp júr.
Al óńirdiń shyǵys Ýkraınaǵa uqsas tustary óte kóp. Birinshiden, orys ulty basym. Olar aqparatty reseılik telearnalardan alady, onyń ústine óńir Reseımen shekaralas jatyr.
Reseı Qyrymdy basyp alǵaly beri Kreml kelesi kezekte óz nazaryn Qazaqstannyń soltústigine aýdaratyny aıtylýda.
Iá, qazirgi Qazaqstan lıderi Nursultan Nazarbaev etnıkalyq qaqtyǵysty boldyrmaý úshin ony barynsha tejep keledi. Saıası túsinistiktiń ózin ol ultaralyq turaqtylyqqa negizdegen.
Petropavlda tatýlyq pen birlikke úndegen lozýngtar jetip artylady. «Biz, qazaqstandyqtar bir úıdiń balalarymyz», «Qazaqstan – tatýlyq pen beıbitshilik besigi» deıdi.
Nazarbaevty kúlli Qazaqstan halqy qoldady. Ol saılaýda jeńip shyqty. Biraq, onyń jasy 74-te. Endeshe «odan keıin ne bolady, Qazaqstandy ne kútip tur?» degen saýaldyń basy ashyq.
Biz Petropavl turǵyndarynyń arasynda saýalnama júrgizdik. Kópshiligi Nazarbaev basqaryp otyrǵan elde ómir súrip otyrǵanyna baqytty ekenin aıtty. Biraq, sózderinen jasandylyq baıqalady, ishtegi biraz dúnıelerin irkip qalǵanyn sezdik.
«Qazaqtar bizge óz tilin úırete almaı ashý-yzaǵa minedi. Bizdi qazaq tilin úırenýge májbúrlep jatyr. Aıtyńyzdarshy, bul til kimge kerek? Qazaqsha sóılep jatqandardy kórsem taǵamyma áldene turyp qalǵandaı kúıde bolamyn», – dedi 26 jasar etnıkalyq orys Kırıl. «KSRO-ny qulatyp alǵanymyz uıat is. Bul naǵyz memleket edi» deıdi ol.
Ýkraınadaǵy oqıǵalar Qazaqstan qoǵamyn ekige jardy. Osyndaǵy etnıkalyq orystardyń kópshiligi osy oqıǵalarǵa qatysty reseılik arnalar taratqan aqparatqa senedi.
«Pýtın naǵyz erkek. Ol Shyǵys Ýkraınadaǵy soǵystan zardap shekken azamattarǵa kómek kórsetip jatyr. Al sizder, Batys álemi otqa maı quıyp, ol jaqqa qarý-jaraq tasyp jatyrsyzdar», – dedi bizge 42 jasar Petropavl turǵyny Igor.
Byltyr Pýtınge Qazaqstandaǵy etnıkalyq orystardyń quqyǵy, taǵdyry týraly saýal qoıylǵan. Sol kezde Reseı Prezıdenti Nazarbaevty maqtaǵan bolyp: «bul jerde (Qazaqstanda) eshqashan memleket bolmaǵan, ol buryn-sońdy tarıhta bolmaǵan jańa memleket qurdy» dedi.
Saıasattanýshy Dosym Sátpaevtyń aıtýynsha, Pýtın ǵana emes, kúlli reseılik elıtanyń kózqarasy osyndaı.
Reseı Prezıdentiniń sózi Qazaqstanda úlken narazylyq týǵyzdy. Úkimet Qazaq handyǵynyń, qazaq memlekettiliginiń 550 jyldyǵyn toılaıtynyn aıtty.
Al Ýkraınadaǵy oqıǵalar, naqtyraq aıtsaq, memlekettik shekaranyń buzylýy Qazaqstandaǵy kópshilikti qorqytyp jiberdi.
«Qyrym operasıasyna daıyndyq uzaq júrdi. Reseı Ýkraınany tolyq táýelsiz etpeýdiń san túrli amalyn jasady. Polısıa, ásker jáne arnaıy kúshter óte álsiz jaǵdaıda boldy... Qazaqstanda, onyń ishinde eldiń soltústiginde ásker men arnaıy kúshter ózin dál Ýkraınadaǵydaı ustaýy múmkin», – deıdi burynǵy dıplomat Rasýl Jumaly.
Ýkraına oqıǵalarynan keıin ózge elderde turatyn qazaqtardy elge kóshirý jumysy qaıta jandandy.
Reseılik aqparat talaı adamdy dýalap tastady. Tatána Shevsova-Valova (etnıkalyq orys) óziniń Feısbýktegi paraqshasynda qazaqtardy «jańqaǵa» teńep, «munda Qyrymdaǵy sıaqty tóńkeris bolady» dep qorqytty.
Aıtalyq, Astana turǵyna Evgenıı Vdovenko separatıster qatarynda soǵysqany úshin 5 jylǵa túrmege qamaldy. Biraq, munysyna ókingen joq. Separatıster qataryna óz erkimen ótkenin jáne kim kóringendi atpaǵanyn aıtty. Jaqynda Atyraý qalasynda taǵy da sol separatısterdiń sapynda soǵysqan Qazaqstan azamaty túrmege qamaldy.
«Til men ulttyń máselesin qaıta-qaıta aıtyp, qaqsaı bergenderińizdi doǵarmasańdar Qazaqstanda da Qyrymdaǵydaı bolady. Soltústik, tipti tutas Qazaqstan Reseıdiń qolastyna ótedi», – dedi ol.
Qazaqstandaǵy etnıkalyq orystardyń arasynda shyǵys Ýkraınadaǵy separatısterdiń qataryna ótkender bar. Olar túrmege qamaldy.
Aıtalyq, Astana turǵyna Evgenıı Vdovenko separatıster qatarynda soǵysqany úshin 5 jylǵa túrmege qamaldy. Biraq, munysyna ókingen joq. Separatıster qataryna óz erkimen ótkenin jáne kim kóringendi atpaǵanyn aıtty. Jaqynda Atyraý qalasynda taǵy da sol separatısterdiń sapynda soǵysqan Qazaqstan azamaty túrmege qamaldy.
«Qazaqstan óte álsiz. Bizdi tek halyqaralyq quqyq qana qorǵap tur. Biraq, buǵan sengen Ýkraınanyń taǵdyryna kýásizder», – deıdi Sátpaev.
Qazaqstandaǵy qazaqtardyń sany ósip keledi. 1989 jyly bul kórsetkish 39 paıyz bolsa, qazir 70 paıyzǵa jetken.
Al ázirgi Qazaqstan bıligi negizinen orystildi. Jáne de áli biraz ýaqyt Petropavl sıaqty qalalarda orys tiline basymdyq berip, el ishindegi turaqtylyqty saqtap turaryna senimdi. Biraq, bul jaǵdaı ózgerýi múmkin. Qazaqstandaǵy orys ultynyń orta jasy – 46, al qazaq ultynyń orta jasy – 26 jasty quraıdy. Qazaq ıntellektýaldy toptarynyń arasynda patrıotızm ósip keledi. Qazaqtyń dástúrli kıimderin kıý, qazaq ánderin tyńdaý úrdiske aınalýda.
Qazaqstandaǵy orys qoǵamy Nazarbaevtan keıin onyń ornyna keletin adam ulttyq máselelerge basymdyq beredi dep qaýiptenedi. Sarapshylardyń aıtýynsha, bulaı bolatyn bolsa, ıaǵnı, ultshyl baǵyttaǵy top Qazaqstandy Eýrazıalyq odaqtan shyǵaryp, óz jolymen júrgisi keletinin kórsetse Reseı tarapynan arandatý júrýi múmkin.
Iá, shynyn aıtý kerek Qazaqstan Kreml úshin dál Qyrym túbegindeı strategıalyq mańyzǵa ıe emes. Reseıdiń Qara teńiz Floty dál osy Qyrymda qurylǵan. Saıyp kelgende Ýkraına NATO-nyń shekarasyn keńeıtýge birden-bir kedergi bolatyn qamal retinde qarastyrylǵan.
Alaıda, Qazaqstannyń da Kreml nazar aýdaratyn tustary óte kóp. Bul birinshi kezekte – Baıqońyr ǵarysh aılaǵy, sonymen birge osyndaǵy etnıkalyq orys qoǵamy da psıhologıalyq turǵydan erekshe mańyzǵa ıe. Pýtın bir kezgi Keńes odaǵynyń quramynda bolǵan elderdegi orys ultyn qorǵaýǵa ýáde bergen...
«Dál qazir Reseıdiń Qazaqstannyń soltústiginde haos jasaıtyn naqty sebebi joq. Biraq, Kreml tyrnaq astynan kir izdeýi múmkin», – deıdi sarapshy Aıdos Sarym. – Máskeý soltústiktegi orys qoǵamyn arandatar bolsa, munyń arty soǵysqa ulasady. Al bul soltústik Qazaqstandy basyp alýdyń eń ońaı joly», – deıdi ol.
