Búgin Almatydaǵy QR Prezıdenti muraǵatynyń ǵımaratynda tarıhshy ǵalym Mámbet Qoıgeldi men Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti arhıvi HH ǵasyrdaǵy saıası qýǵyn-súrgin materıaldaryn zerdeleý Ortalyǵynyń basshysy – saıası ǵylymdarynyń doktory, profesor Gúlshat Ramazanqyzy Nurymbetova «Alashorda isi» dep atalatyn 12 tomdyq zertteý eńbeginiń alǵashqy 6 tomyn jýrnalıserge tanystyrdy.
Óz kezeginde Gúlshat Ramazanqyzy 12 tomdyqtyń qalǵan bóliginiń de jaqyn arada jaryqqa shyǵatynyn aıtty.
– Alash ardaqtylaryn aqtaýǵa qatysty buǵan deıin biraz zertteýler jarıalandy. Jańadan shyqqan kóptomdyqta buryn halyqqa beımálim bolyp kelgen derekterdi jarıalaýǵa kúsh saldyq. Alǵashqy 6 tomdyqtyń ózinde buǵan deıin esh jerde jarıalanbaǵan tyń derekter men fotosýretter kezdesedi. Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý jónindegi komısıa músheleriniń jınaǵan materıaldary sol kezdegi saıası ahýaldy dál sıpattaıdy. Biz 12 tomdyqta tek Alash arystarymen ǵana shektelmedik, sonymen qatar sol jyldary ámirshil-ákimshil júıeniń repressıasyna ushyraǵan dáýletti adamdar men dinı qaıratkerler týraly tyń derekterdi de jınadyq, – dedi Gúlshat Ramazanqyzy.
Jyl basynda Astanada Memlekettik keńesshi Erlan Qarın komısıa múshelerin jınap, úsh jyldan astam ýaqyt júrgizilgen jumystardyń qorytyndysyn jasady. Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi komısıa jumysynyń arqasynda Qazaqstandaǵy repressıa jyldarynda oryn alǵan tarıhı ádiletsizdikterdi qalpyna keltirip, saıası qýǵyn-súrginge ushyraǵan myńdaǵan adamdy aqtady. Qazaqstannyń ár aımaǵynda qýǵyn-súrginge ushyraǵan tulǵalar anyqtalyp, olardyń tizimi jasaldy. Bul tizimder arhıvtik derekter negizinde qurastyryldy.
Tarıhı zertteýler barysynda kóptegen arhıvtik qujattar ashylyp, sol arqyly saıası qýǵyn-súrgin oqıǵalary týraly aqparat naqtylandy. Komısıanyń zertteý nátıjeleri boıynsha zańsyz sottalǵan azamattar tolyqtaı aqtalyp, olardyń quqyqtary qalpyna keltirildi.
Kezdesý barysynda belgili tarıhshy Mámbet Qoıgeldi Alashordanyń qazaq jerindegi alǵashqy ult-azattyq qozǵalys bolǵanyn atap ótti:
– Patsha ókimeti ult-azattyq máselesin kótergen azamattardy ustap, túrmege jaýyp, qazaq jerinde memleket qurý máselesin kún tártibinen túsirýge tyrysty. Keıinnen Keńestik ıdeologtar da Alash arystarynyń sońyna túsip, olardy qýǵyn-súrginge ushyratty. Biz shyǵarǵan 12 tomdyq eńbekten sol kezdegi saıasattyń qalaı júrgizilgenin tarıhı qujattar arqyly anyq kórýge bolady. Bul qujattardyń rýhanı kúshi bar dep esepteımin.
Kórshi memleketterde de bul baǵytta jumystar júrgizilýde, biraq Qazaqstanda bastalǵan jumystar aýqymy jaǵynan keńirek. Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń komısıa quryp, bul isti memlekettik deńgeıde júrgizýge múmkindik bergenine tarıhshylar dán rıza. Sondaı-aq, komısıa jumysyna tóraǵalyq etken Erlan Qarınniń de eńbegi zor ekenin aıta ketken jón. Alash arystarynyń asyl armandary bizge kúsh-qýat beredi dep senemin.
Elimiz úshin qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý maqsatynda aldaǵy ýaqytta da tarıhı zertteýler júrgizý mańyzdy bolyp qala beredi. Komısıanyń jumysy totalıtarlyq kezeńniń zardaptaryn joıýǵa baǵyttalǵan mańyzdy qadam boldy.
