Ózin-ózi taýysqan júıe
Bizdińshe, keńestik júıeni syrttan jaý kelip qulatqan joq. Bul júıe ózin-ózi jegideı jep, taýysqannan keıin jer betinen joıyldy.
Odaqtyń omaqasa qulaǵany úshin Gorbachóvti kinálaýdyń túk te qajeti joq. Óıtkeni keńestik júıe ózimen qoımaı, qarapaıym halyqty degradasıaǵa ushyratyp, mıllıondaǵan halyqty ulttyq tamyrynan aıyrdy.
Al adamı qundylyqtardy aıaqasty etken júıeniń ósip, órkendegenin adamzat tarıhynda eshkim kórgen de, estigen de emes.
Keńestik júıeni ańsamaımyn!
Taıaýda Sozaq aýdanynda turatyn Áltaı qudamyz qydyryp kelip, biraz áńgimelestik. Qudamyz Keńes zamanynda at jalyn tartyp, eńbek etken adam. Aýyl sharýashylyǵy tehnıkalarynyń tilin jetik biletin, bilikti mehanızator bolǵan. Keńestik júıeni bir maqtasa, osy kisi maqtaıtyn shyǵar dep oılaǵam.
– Qudeke, qazirgi zamannyń qıynshylyǵy qos ókpeden qysqanda aramyzda Keńes ókimetin ańsaıtyndar boı kórsetip jatady. Sanaly ǵumyryńyz Keńes zamanynda ótti ǵoı. Sol bir júıeni siz de ańsamaısyz ba?
– Joq, ańsamaımyn. Tipte esime de alǵym kelmeıdi. Keńestik júıeni ańsaıtyndaı qyzyl dırektor bolmasa partıa qyzmetkeri bolǵan emespin. Ondaı bolýǵa umtylmadym da. Qarapaıym mehanızator bolyp, qońyrtóbel tirshiligimdi kúıttedim.
Iá, Keńes ókimeti kezinde ashtan qaldyrmaıtyn. Qazirgi zamanmen salystyrǵanda bar artyqshylyǵy sol bolǵan shyǵar. Qazir de eshkim ashtan qatyp, kóshten qalyp jatqan joq qoı. Qazir eńbek etken adam túbi eńbeginiń zeınetin kóretin zaman týdy. Biraz qıynshylyqtar bar... Ony jeńe bilý kerek.
Búginde eńbek etken adamnyń jolyna eshkim kese-kóldeneń turmaıdy.
Al Keńes zamanynda qansha eńbektenseń de, bar máseleni tamyr-tanystyq sheshetin. Eger taza eńbekpen ushpaqqa shyqqan adam bolsa, men bolýym kerek edi. Biraq aýyldyń atqaminerleri týǵan-týystaryn, tanystaryn joǵarylatyp, ataqty da, syılyqty da ózara bólisti, – dedi Áltaı qudam.
– Quda bala, qyzyq áńgimeniń shetin shyǵardyń. Men saǵan bir oqıǵany áńgimelep bereıin. Meniń basymdaǵy jaǵdaı Keńes zamanyndaǵy talaı eńbek adamynyń basynan ótti deseń bolady. Sodan keıin keńes zamanyn qımastyqpen eske alýdyń qanshalyqty qaýipti ekenin óziń tarazylap alarsyń, – dep qudam áńgimesin bastady.
«Qyzyl dırektor» eńbegimdi qalaı jedi?
Bir jyldary, ıaǵnı keńes zamanynda bizdiń Sozaq aýdany joǵarydaǵylardyń nusqaýy boıynsha egin sharýashylyǵymen aınalystyq. Óziń bilesiń, bizdiń aýdan eginshilikten góri mal sharýashylyǵyna qolaıly. Egin salatyn jerler óte az.
Biraq joǵarydan kelgen nusqaýdy oryndaý – mindet. Sodan qosymsha jerlerdi ıgerý úshin Qarataýdyń eteginen sý qoımasy da salyndy. Sol sý qoımasyndaǵy sýdy sý sorǵymen eginjaılarǵa birqalypty jiberip turý úshin tehnıkanyń tilin biletin bir adam kerek boldy.
Sodan sovhoz dırektory ıi jumsaq maǵan: «Sen sol sý sorǵynyń basynda bol, etektegi eginjaıǵa sýdy bir qalyppen jiberip turýdy saǵan tapsyramyn. Bir jyldan keıin basqa bireýge júktermiz. Ázirshe osyǵan óziń jaýaptysyń» dedi.
Aıdalada, shyjyǵan kúnniń astynda aıdalada kúniuzaq nasostyń janynda otyrý kimge unasyn, bastapqyda bul jumysqa barǵym kelmeıtinin aıtqanymmen dırektorymyz qoımady.
Aılyǵy da mardymsyz. Bar bolǵany 60 som.
Odan da traktorymdy aıdap, aqsha tapqan artyq. Óıtkeni úıde shıtteı bes bala maǵan qarap otyr. Ol kezde dırektorǵa qarsy kele berýge de bolmaıdy. Sodan amalsyz kóndim.
Osylaısha, bir jazymyz mı qaınatar en dalada ótti. Kúnnen qorǵan bolatyndaı bir kepelek te salyp bermedi, shirkinder.
Kelesi jyly dırektorymyz sý sorǵynyń basyna taǵy da meniń barytynymdy aıtqanda, talaǵym tars aıyryla jazdady.
Eshqandaı jaǵdaı jasalmaǵan jerde taǵy da bir jazdy ótkizý men úshin qıyn edi. Dırektordyń ótken jyly «bir jyl isteseń boldy» degen ýádesin esine salyp edim, sózimdi júre tyńdady. «Aılyqty kóterińiz» degen sózime de qulaq asqan joq.
Sodan ekinshi jyly amalsyz sý sorǵynyń basyna taǵy da bardym. Sý sorǵydan sýdy kóp jiberseń, aryndaǵan sý aryq-atyzdy talqandap ketetinin bilemin. Sodan sýdy qattyraq jiberdim.
Birazdan keıin aryndaǵan sý aryq-atyzdy jyryp ketkeni jaıyndaǵy habar da jetti. Mundaı kezde sýdy qalypty jibere bastaımyn. Osylaısha, meniń oıyma, jaǵdaıyma nazar aýdarmaǵan basshylarǵa «minez» kórsetkim keldi.
Biraz ýaqyttan keıin dırektor kelip, urysty. Biraq dırektor kelgende sý sorǵydan sýdy qalypty jaǵdaıda jiberip, túk bilmegendeı bola qalamyn.
Budan keıin dırektor meniń jumysymdy syrtymnan baqylaıtyn taǵy bir adamǵa 60 som aılyq belgilep, jumysqa aldy.
Arada bir-eki kún ótkennen keıin baqylaýshy aptap ystyqqa shydamaı, «Seni baqylap, kúnge kúıip óletin boldym. Mensiz-aq jumysyńdy minsiz atqaryp jatyrsyń ǵoı. Saǵan baqylaý jasaýdyń qajeti joq» dep aýylǵa qaıtyp ketti.
Bul aralyqta men de sýdy qattyraq jiberip, ýádesinde turmaıtyn dırektorǵa biraz tatydym. Osylaısha, jaz boıy bastyqpen arpalysyp shyǵýǵa týra keldi.
Meniń bul áreketim bireýler úshin qysastyq ta bolyp kórinýi múmkin. Biraq Keńes zamanynda «qyzyl dırektorlar» adamnyń eńbegin múlde baǵalamady. Jurtty qulsha jumsady.
Bizdiń qoǵamǵa kisiniń aqysyn jeý, para alý, jaramsaqtyq sıaqty jaǵymsyz dúnıeler bizge dál osy keńes zamanynda sińdi. Bul dertten áli kúnge deıin aıyǵa almaı kelemiz.
Keıinnen bul oqıǵa umyt boldy. Elimiz táýelsizdigin alyp, «qyzyl dırektorlardyń» basynan baq taıdy.
Arada biraz jyl ótkennen keıin zeınetke shyǵý úshin qujat jınap, Sozaq aýdanyndaǵy muraǵattardy aýdaryp-tóńkerip qujattardy jınastyrýǵa týra keldi.
Muraǵattaǵy qujattardy qaraǵan, sol sý sorǵynyń basynda ótken eki jylyma qatysty qujat shyǵa kelmesi bar ma? Álgi qujattardy paraqtap qaraǵanymda, sol kezde sovhoz dırektory sý sorǵyny baqylaıtyn mehanıktiń aılyǵyn 360 som dep belgilegenin kórgende tańǵaldym.
Budan keıin qujattardy muqıat qarap shyqqanymda dırektordyń 300 somdy óz áıeline jazyp qoıyp, meniń aqymdy armansyz jegenine kóz jetkizdim.
Sol kezde sý sorǵyny qaraıtyn adamnyń 60 som aılyq alýy múmkin emes ekenin bilgen edim. Sondyqtan dırektorǵa tabandy túrde qarsylyq kórsettim. Eger sol kezde maǵan 120 som tólese, yń-shyńsyz jumys isteýshi edim.
Men amalsyz ádildik izdedim. Budan keıin de dál osyǵan uqsas ádiletsiz jaıttarǵa kýá boldym.
Qaǵaz júzinde 100 saýlyqtan 180 qozy aldyq...
Keıinnen Keńestik júıe adam eńbegin múlde baǵalamaǵanyn túsindim. Ádiletsizdikpen kúresip, «báleqor» degen atqa da qaldym. Sol sebepti qyzyl dırektorlar men partokrattar bılik qurǵan Keńestik júıeni sýqanym súımeıdi.
Keıinnen dırektorymyz «Áı, Áltaı saǵan talaı ret obal jasadyq. Kim oılady deısiń, Keńes ókimeti bir kúnde joq bolatynyn» dep birneshe ret aıtty. Sol kezde baıaǵyda eńbegimdi jegenin betine basyp aıtqym da keldi. Biraq sabyrlyq saqtap lám-mım dep jaq ashpadym.
Keńes zamanynda eńbektiń, ýaqyttyń qadiri bolmady. Jalań uran, bolmashy jumystarmen kúnimiz ótti. Damý bolǵan joq.
Jaratylystyń zańdylyǵyn buzyp, qaǵaz júzinde 100 saýlyqtan 180 qozy alǵan shopandardy da sol kezde kórdik. Osyndaı asyra silteýler, túımedeıdi túıedeı etip kórsetý Keńes ókimetiniń túbine jetti. Eń soraqysy, adam eńbeginiń qadiri bolmady.
Óz basym Keńes ókimetin qımastyqpen eske alatyndaı qandaı da bir adamı qundylyqty kórmedim.
Iá, ol kezde adamdy ashtan qaldyrmaıtyn. Bul – damyǵan qoǵam úshin artyqshylyq pa? Aıtýǵa turmaıtyn jaıt qoı. Múmkin jalqaý adam úshin aıtarlyqtaı dúnıe shyǵar. Biraq eńbekqor, únemi izdenip, jaqsylyqqa umtylǵan adam úshin bul artyqshylyq emes.
Nurlan JUMAHAN, jýrnalıs.
