«İshinde naqaq kózden jas bar ma dep…»

Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń «Jer zańnamasynyń keıbir normalaryn qoldanýǵa moratorıı engizý týraly» jarlyǵy qyrǵyzstandyqtardyń da qoldaýyna ıe bolýda.

«Jerge menshik quqyǵy bizdiń ólkemizde de búgingi kúnniń eń ózekti máselesi bolyp tur. Qyrǵyzstanda keıingi jyldary qabyldanǵan zańnamalar sheteldikterdiń jerdi jalǵa alyp qana qoımaı, ony ıelenýine alǵysharttar jasaýy múmkin. Bul ólkemizdiń ulttyq qaýipsizdigine nuqsan keltiredi. Sheteldikterge jerdi jalǵa berýge Qyrǵyzstanda da morotorıı jarıalanýy kerek. Prezıdent N. Nazarbaevtyń sheshimin qoldaımyz», – dedi bizben suhbattasýda Qyrǵyzstannyń Úkimettik emes uıymdary qaýymdastyǵynyń tóraıymy Toqtaıym Úmótalıeva.

Qyrǵyzstannyń belgili quqyq qorǵaýshysy atap ótkendeı, sheteldikterge jer ýchaskelerin jaldaý sharttarymen ýaqytsha jer paıdalaný quqyǵyn berý, sondaı-aq respýblıkanyń azamattaryna jáne zańdy tulǵalaryna aýyl sharýashylyǵy maqsatyndaǵy jer ýchaskelerine jeke menshik quqyǵyn berý máseleleri Qyrǵyzstanda da óte baıyptylyqpen qaıta qaraýdy qajet etýde.

Ruqsatnama sybaılas jemqorlyqtyń tetigine aınalǵan

Ken qazyp alý maqsatynda jerdi birlesip paıdalaný Qyrǵyzstanda 1992 jyldyń 4 jeltoqsanynda Qyrǵyz Úkimeti men kanadalyq jeke kompanıanyń Ystyqkól oblysynda «Qumtór» altyn kenin ashý boıynsha kelisim jasaýynan bastalǵan. 1996 jyly ónim shyǵara bastaǵannan beri «Qumtórdiń» kirisin bólýdiń (respýblıkaǵa jáne sheteldikterge) úles salmaǵy boıynsha daý búgingi kúnge deıin jalǵasyp keledi jáne áli de eldiń kóńilin tolyq qanaǵattandyrǵandaı sheshimin tapqan joq. Máseleni durys sheshe almaǵan Úkimet basshysy (úkimet quramymen birge) otstavkaǵa da ketken.

«Qumtórden» aýzy kúıgen el Talas oblysynda «Jerúı» altyn ken ornynyń ashylýyna «paıdasynan zıany» dep birneshe jyl qarsylyq kórsetýmen boldy. Prezıdent Almazbek Atambaev sheteldikter kenishte jumys isteýge ruqsat alý úshin qazynamyzǵa 100 mıllıon dollar quıady, jergilikti jerdiń áleýmettik máselesin sheshýge qolqabys kórsetetin bolady dep basý aıtýǵa da týra keldi. «Jerúı» altyn keninde ázirlik isteri bıylǵy naýryz aıynda bastaldy. Ótken jyldyń mamyr aıynda ótkizilgen synaqta lısenzıany Reseıdiń «Vostok-geoldobycha» ashyq aksıonerlik qoǵamynyń «Aláns Altyn» jaýapkershiligi shekteýli seriktestigi jeńip alǵan. Biraq, onymen qazir synaqqa qatysyp, utylyp qalǵan «Qyrǵyzaltyn» AAQ sottasýda.

Qyrǵyzstanda sheteldikterdiń ken qazyp alý maqsatyndaǵy jerge ýaqytsha ıelik etýi 2013 jyldyń 12 qarashasynda bastalǵan («Qumtór» Qyrǵyz-kanadalyq birlesken kásiporyn bolǵandyqtan onyń quqyqtyq mártebesi basqa). Ólkeniń ońtústiktegi Jalalabad oblysynyń Shatqal aýdanynyń aýmaǵynda altyn qazýǵa taý-ken barlaý isterin júrgizý úshin Qyrǵyzstannyń geologıa jáne mıneraldyq resýrstar mınıstrligi aýksıon ótkizip, aýksıonǵa qatysqan 15 talapkerdiń ishinen – qyrǵyz-qytaı birlesken «Chatkal Gold» jáne jergilikti «Chatkal Lachyn» kompanıalary ruqsatnama alǵan.

Atap aıtqanda, geologıalyq sanattaǵy jerdi jalǵa bergen birinshi aýksıon 2012 jyldyń 28 tamyzynda ótkizilip, tórt altyn, bir kómir keni aýksıonǵa qoıylǵan. Qyrǵyzstannyń memlekettik teleradıokompanıasynyń zalynda tikeleı efır arqyly aýksıon ótip jatqanda zalǵa Qyrǵyzstannyń «Asaba» partıasynyń elýdeı adamy basyp kirip, aýksıondy ótkizbeı tastady. Partıanyń belsendileri: «Baǵaly metaldar shyǵatyn jerdi geologıa jáne mıneraldyq resýrstar agenttiginiń dırektory Ushqyn Tashpaev jeń ushynan buǵan deıin-aq satyp jibergen. Aýksıon tikeleı efır arqyly halyqtyń kózin boıaý úshin ótkizilip otyr. Ken oryndaryna ruqsatnama barlaý isteri úshin emes, óndiris isteri úshin berilýde», – dep qarsylyq bildirdi.

Sol oqıǵaǵa baılanysty geolog-maman, Qyrǵyzstannyń taý-ken qaýymdastyǵynyń tóraǵasy Orazbek Dúısheev óz pikirin bylaı tujyrymdaǵan: «Aýksıon degen ne? Halyqqa, qoǵamǵa kórsetip ashyq satýdy kórsetý. Biraq kender satylmaýy kerek.Bul eshqandaı aqylǵa syımaıtyn nárse. Lısenzıany satý degen de týra emes, lısenzıa satylmaıdy, lısenzıa beriledi. Aýksıonnyń mazmuny – satý. Konstıtýsıamyz boıynsha, jerdiń qazba baılyqtary satylmaýy kerek. Parlament te, Úkimet te jerge ıelik jóninde zańnamalardy qabyl alǵanda mamandardan keńes suraǵan joq. Bul qate qadamdardyń jasalýyna jol ashyp berýi múmkin».

Keıinirek, Ushqyn Tashpaev bes jylǵa sottalyp ketken bolatyn. «Qyńyr is, qyryq jyldan keıin bilinedi» demekshi, sol aýksıonda Qyrǵyzstannyń bes kenishin Ázirbaıjan prezıdentiniń eki qyzyna qatysty kompanıa satyp almaq bolǵany tórt jyl ótken soń bilinip otyr. Bul ótken aılarda buqaralyq aqparat quraldary arqyly jaryqqa shyqqan panamalyq Mossack Fonseca fırmasynyń qujattarynan belgili boldy.

Ken óndirý isi kiristi salanyń biri ekeni beseneden belgili. Óndirilgen metaldyń paıdasyn bylaı qoıǵanda, ruqsatnama berilgeni úshin de qomaqty qarjy túsedi.

Qyrǵyzstannyń geologıa jáne mıneraldyq resýrstar agenttiginiń dırektory Dúıshónbek Zilalıevtiń málimdeýinshe, 2015 jyly agenttikke 7 mıllıard 717 mıllıon 747 myń som aqsha túsken, onyń 85 paıyzy memlekettik búdjetke aýdarylǵan. Jer kenderine ruqsatnama berý boıynsha 12 synaq jáne aýksıon ótipti.

Almazbek Atambaev bılikke kelgenge deıin, ruqsatnama qaǵazdary qyrǵyzstandyq «isker» jarandarǵa astyrtyn 300-500 somǵa satylyp, bul «pysyq» adamdarǵa maıshelpek bolyp kelgen. Muny qyrǵyz prezıdenti birneshe alqaly jınalystarda ózi de aıtty.

 

Egistik jer azaıyp barady

«1991 jyly Qyrǵyzstanda 1 mıllıon 900 myń gektar egistik jeri bolsa, búgingi kúnde 1 mıllıon 200 myń gektar jer qaldy. 700 myń gektar jer joǵalǵan. Zaýyttarymyz ben fabrıkalarymyz jabylyp jatyr, Jerdi saqtap qala almasaq, bárinen de aırylamyz. 2016 jyldy resmı túrde bolmasa da «Aýyl sharýashylyǵy jyly» dep jarıalaıyq», – dep parlamenttiń 2015 jyldyń jeltoqsanyndaǵy kóshpeli májilisinde Joǵarǵy Keńeshtiń depýtaty, «Ónigý-Progress» parlamenttik fraksıasynyń lıderi Baqyt Tórebaev alańdaýshylyq bildirgen bolatyn.

Álbette, bul jerler eshqaıda joǵalyp ketken joq. Óıtkeni shekaralary zańdy túrde áli tolyq mejelenbese de, Qyrǵyzstannyń keńes mezgili ýaqytyndaǵy shekarasy ózgergen joq. Demek 700 myń gektarǵa jaqyn jerdiń sanaty ózgertilgen. Olar respýblıkanyń azamattarynyń menshigine, jalǵa paıdalanýyna, ne sheteldikterdiń jalǵa paıdalanýyna berilgen.

Qyrǵyzstannyń Jer kodeksiniń baptaryna sáıkes quzyrly organdardyń sheshimimen jer ýchaskeleri respýblıkanyń azamattaryna jáne sheteldikterdiń paıdalanýyna berilýde. Jer Kodeksine oraı, jerge menshik quqyǵyn berýdi merıalar, aýdandyq memlekettik ákimshilikter, aýyl úkimetteri iske asyrady. Jerdi bir sanattan ekinshi sanatqa aýystyrý Qyrǵyz Úkimetiniń quzyrynda.

Qyrǵyzstanda azamattarǵa jer ýchaskesin berý sybaılas jemqorlyqtyń órshýine ákelip soqty. Jıyrma jyldan beri kezekke turyp, jer ala almaı otyrǵan adamdardyń (otbasylardyń) sany on myńdap sanalatyny osynyń aıǵaǵy.

Sot organdary «Shý oblysynyń Alamúdún aýdanynyń Qara-Jyǵach, Báıtik jáne Lebedınovka aýyl ókimetterinen 262 gektar jerdi zańsyz alǵan» degen aıyppen bir jyl buryn Qyrǵyz Respýblıkasy Joǵarǵy Keńeshiniń depýtaty Qarǵanbek Samaqovqa qarsy qylmystyq is qozǵaǵan. Alǵash ol qamaýǵa alynyp, keıinirek qaladan «shyǵyp ketpeý» erejesimen «úı qamaǵyna» bosatylǵan. Qazirgi ýaqytta eks-depýtatty tergeý isteri jalǵasýda. Jerdi zańdy túrde aldy ma, zańsyz aldy ma, ol – bólek másele, memlekettik salyq qyzmeti respýblıkanyń bas prokýratýrasyna Q. Samaqovtyń jer ýchaskelerine tıesili 59 mıllıon som salyǵyn tólemegeni týraly shaǵymdanǵan. Osyǵan deıingi sot prosesterinde eks-depýtat ózine tańylǵan aıyptardy moıyndaǵan joq.

Ótken aptada, 7 mamyrda «iship, jep qoıǵan» Joǵarǵy Keńeshtiń taǵy bir eks-depýtaty, Bishkek qalasynyń eks-meri Narıman Tóleev túrmeden bosatyldy. Ol úsh túrli aıyppen: «Qytaıdan (200) avtobýs satyp alýda memleketke 33 mıllıon som zıan keltirdi, qalanyń qoqysyn tasıtyn mashına satyp alýda zań buzǵan jáne qaladaǵy balabaqshanyń (jerimen) birin sattyrtqan» degen aıyptarmen sottalǵan. 2013 jyldyń 29 shildesinde 11 jylǵa sottalǵan sheneýniktiń 2012 jyldyń 23 maýsymynan bastap qamaýǵa alynǵan bir jyly eki ese ólshenip, raqymshylyq týraly zańnamalarǵa sáıkes, ári memleketke keltirgen 61 mıllıon som zıanyn tólegenine baılanysty tórt jylǵa jeter-jetpeste temir tordan bosatyldy.

Bishkek qalasynda jer ýchaskelerin bólýde «sybaılastyq shemasynyń» bar ekendigin árkimder-aq aıtýda. Merıaǵa qarasty mýnısıpaldyq menshik basqarmasy bar. Basqarmalyqta «Qalanyń mýnısıpaldyq menshiginde turǵan jer ýchaskelerin jalǵa berý quqyǵy boıynsha komısıa» jumys isteıdi. 22 adamnan turatyn komısıaǵa qaladaǵy tórt ákimshilikten 4 adam, merıanyń jerge tıesili qyzmetkerleri, qalalyq keńeshten 5 depýtat múshe. Úı salý úshin jer alýǵa qujat jınaǵan iskerlerdiń kópshiligi bul komısıany jemqorlardyń uıymy dep esepteıdi. Qaýesetke qaraǵanda, komısıaǵa jerdiń kólemine, ornalasqan jerine jarasa 20 myń dollardan 100 myń dollarǵa deıin para beretinge uqsaıdy.

İskerlerdiń aıtýynsha, komısıanyń quramynda «bóten» adamdar joq. Azamattyq qoǵamnan, jer ıelenýshilerden eshkim múshe emes. Múshe depýtattar qurylys kompanıasyna ıelik qurǵan shonjarlar. Komısıany alty jyldan beri vıse-mer Baqyt Dúıshenbıev basqaryp otyr.

Joǵarǵy Keńeshtiń depýtaty Juldyz Musabekova jer bólýde sybaılastyqtyń beleń alǵanyn ashyqtan ashyq aıtýda. Qyrǵyzdyń belgili jýrnalıs qyzdarynyń biri, eńbek jolyn 1995 jyly bastaǵan ol 2012 jyly memlekettik qyzmetke aýysqan. 2015 jyly parlamentke depýtat bolyp saılanǵanǵa deıin tórt jylǵa jaqyn Bishkek merıasyna qarasty úsh mýnısıpaldyq ýchaskeniń («Aq-Órge», «Aq-Ordo» jáne «Ala-Taý» qonystarynyń ) basqarma bastyǵy bolyp istep, jer bólýdiń mehnatyn kózimen kórgen. «Sol qyzmette júrgenimde burynyraq qalanyń qaramaǵyndaǵy Lenın aýdany ákiminiń orynbasary bolyp istegen Muqtar Aıtqulovtyń bizdiń qonystardaǵy jer berýge baılanysty búldirip ketken isterin ornyna keltiremin dep shashym aǵardy. Qaladaǵy ózim biletin sheneýnikterdiń kóp qabatty záýlim saraı-úılerin, qos-qostan qymbat mashınalaryn kórip, kóp bolsa 20 myń somnyń aınalasynda aılyq alatyn memlekettik qyzmetkerlerdiń úılerin adal aqshaǵa salmaǵanyn oılaı berem», – degen ol ózimen áriptes bolǵan Bishkek qalasynyń burynǵy vıse-meri Tórebek Imashovty qoı baqqan qasqyrǵa teńedi.

Kezinde jumysynan ketýge májbúr bolǵan, alaıaqtyǵy úshin birneshe ret sotqa tartylǵan M. Aıtqulov byltyr Joǵarǵy Keńeshke «Atameken» partıasynyń atynan depýtat bolyp saılanýǵa árekettenipti.

Búgingi kúnde Bishkektiń tóńiregindegi bir- qatar jańa qonystardyń turǵyndary «sybaılastyq shemasynyń» zardabyn shegip otyr. Olar osydan onshaqty jyl buryn zańdy túrde jer alǵan. Úıleriniń «Qyzyl kitaby» (ıelik quqyqtyń muqabasy qyzyl kitaby) bar. Endi ol jerlerge olardan buryn jerge quqyq alǵan adamdar paıda bolǵan.

Osyndaıda, Sultanmahmut Toraıǵyrovtyń:

Keseni qolyma alyp qaraı berdim,

İshinde naqaq kózden jas bar ma dep, – degen jyr joldary esime túsedi.

 

Nazarbek BAIJİGİTOV, «Túrkistannyń» Qyrǵyzstandaǵy tilshisi

 

Túrkistan gazeti