***
...Qazaq tilin saýdaǵa salýshylyq kóp. Biraq til úshin naqty qyzmet atqaryp jatqandar joq. Al memlekettik tildiń múddesin qorǵap sóılegen azamattardyń betin qaıtarý, menińshe, durys saıasat emes. Biz óz tilimizdi qorǵaý úshin, óz tilimizdi damytý úshin kórshi elderge jaltaqtamaýymyz kerek. Sebebi, olar da óz tilin damytýda bizben sanasyp otyrǵan joq. Qazaq halqynyń aldyndaǵy qazirgi eń úlken problema - kedeıshilikti joıý bolsa, rýhanı saladaǵy eń basty problema - til máselesi. Osylardy sheshýge kúsh salýymyz kerek.
***
...Demek, sol zıaly qaýym óz-ózine baǵa berip otyr. «Meniń jazǵandarym, meniń aıtqandarym, meniń ómirlik shyǵarmashylyǵym ýkraındardyń kınorejıserlerinen, olardyń jýrnalısterinen áldeqaıda tómen», - dep otyr. Zıaly qaýym ózin-ózi joqqa shyǵaryp otyr, ondaı bolsa. Bul - olardyń «Meniń qosqan rýhanı dúnıemmen tárbıelengen urpaq áli topas, biz ýkraındardyń shıregine tatymaımyz» degeni. Ondaı zıalylar ózine-ózi nekrolog jazsyn.
Al óz basym bizdiń halyqtyń sana-sezimi, rýhanı óresi ýkraındardan kem dep eseptemeımin. Olar da biz sıaqty. Olar da biz sıaqty Keńes ókimetinde 70 jyl ómir súrdi. Onyń aldynda Reseı ımperıasynyń qolastynda boldy. Desek te, ýkraındardyń bir ereksheligi bar.
Máselen, búkil halyq bop búgingi kúni qarǵap-silep otyrǵan burynǵy prezıdent L.Kýchma «Ýkraına - Reseı emes!» degen kitap jazdy.
Endi ózi jaza qoımaǵan shyǵar. Kýchmanyń sol kitabyn sońyna deıin oqyp shyqtym. Kitapta ol ýkraın halqynyń orystan bólek halyq ekenin dáleldep shyǵady. Avtor búkil tarıhı oqıǵalardy qamtyp, orystyń, poláktyń, lıtvandardyń arasyndaǵy soǵystarda ýkraındardyń ózin saqtap qalǵanyn jazady. Ult retinde. Leonıd Kýchma óz kitabyn bylaı dep qorytyndylaıdy: «Bizdi komýnıser orystyń aýylda turatyn, salo jeıtin inisi sıaqty kóretin. Ýkraındar - orystyń inisi emes, bólek halyq. Meniń mindetim - sony dáleldeý». Olar muny dáleldedi.
***
...Demokratıasyz qoǵam - turaqsyz qoǵam. Turaqtylyq degenimiz - qoǵamdaǵy barlyq pikirlerdi ushtastyryp, sonyń júıesin taýyp otyrý. Bul tek demokratıalyq jolmen keledi.
***
...Balzaktyń sózimen aıtsaq, búrokratıa - kórinbeıtin tulǵalardyń qolymen jasalatyn alapat kúsh. Bul oqıǵa meniń de kózimdi ashty, eshqashan, eshteńege tańdanýǵa bolmaıtynyn taǵy bir ret túsindim. Búrokratıanyń sonshalyqty agressıvti bola alatynyna taǵy bir ret kóz jetkizdim. Búrokratıa agressıvti keıipke engende, prezıdenttiń saıası sheshimin elep-eskermeý bylaı tursyn, onyń saıasatyna qasaqana qarsy shyǵyp, bedelin túsirý de túk bolmaı, memleket basshysynyń keıbir kelispeýshilikterin de qulaqtarynan asyryp jibere me dep qaldym.
***
...Biz Qazaqstanda 15 mıllıon halyq turamyz. Shetimizden deni saý, jetilgen, kóziqaraqty ulttyń ókilderimiz. Sondyqtan da, ózimizdi bizden dárejesi áldeqaıda tómen elderge qaraı súıreýdiń reti joq, kerisinshe, «esiktegi basymyzdy tórge súırep», ózimizdi bizden joǵarǵy damý satysyndaǵy halyqtardyń qataryna qosýǵa talpynýymyz kerek. Negizgi maqsat ta, negizgi múdde de osy tóńirekte bolsa ǵana, bizde damý bolady. Al endi taqqa muragerlikke kelsek, eger «taqqa muragerlik» basqarýdyń eń tıimdi joly bolatyn bolsa, dúnıejúzi elderiniń monarhıadan bas tartyp ne áýresi bar? Ol zaman áldeqashan kelmeske ketken. Bılik saıası kózqarastardyń tartysynan týyndaýy kerek.
***
...Qazaq balasy eki qolǵa bir kúrek tappaı sendelip júr. Ne aýylda jumys tabylmaıdy, ne qalada bereke tappaıdy. Qalaǵa kelgendegi kóretini - ógeılik. Bastarynda baspanasy joq, árkimniń bosaǵasyn tozdyryp júrgeni. Órimdeı-órimdeı ul-qyzdarymyzdy taǵdyrdyń tálkegine óz qolymyzben salyp otyrǵan sıaqtymyz. Seıfýllın men Saın kósheleriniń boıyn jaǵalatyp, odan qalsa, «jetim buryshty» saǵalatyp qoıdyq. Osylaısha, sońǵy on-on bes jyldyń ishinde bilim-biligi tómen, bolashaǵy bulyńǵyr býyn dúnıege keldi.
***
...Ókpeshil adam - ólmeshi saıasatker. Men solaı dep sanaımyn.
Shettetilgender men ókpelegenderdiń ǵana saıasatker bolatyn ýaqyty kelmeske ketti.
Saıasatqa baıandy baǵyt, belsendi ustanym, oıly kózqaraspen oılanyp keletin ýaqyt pisip-jetildi. Ókpeshil adam aınalasyndaǵy qubylysty eshýaqytta obektıvti túrde baǵalaı almaıdy. Ókpe-renishin birinshi kezekke qoıyp, óziniń jeke sýbektıvızminiń qurbandyǵyna aınalady. Ondaılarmen básekege túsý de ońaı. Al mende ókpe-renish bolmaq emes, sondyqtan da, men biraz adamdarǵa olar oılaǵannan góri áldeqaıda qıyn qarsylas bola alam ǵoı dep esepteımin.
***
...«Árbir adamnyń taǵdyry onyń minezine baılanysty» deıdi F.Attar. Al minezdi qalyptastyratyn ne nárse? Menińshe, minezdi qalyptastyratyn - mádenıet. İshki mádenıet. İshki mádenıeti kemshin adam eshýaqytta shyndyqty aıta almaıdy. Úlken mádenıetti ıgergen adam ámanda shyndyqtyń jaǵynda bolady. Óıtkeni, shyndyqty aıtpaý - úlken mádenıetsizdik.
***
...Qazir ulttyq qundylyqtardy usaq-túıek saıasatqa aralastyrý kóbeıip ketti. Saıasatqa aralasa bastaǵandar Iassaýıdiń basyna barýdy «sánge» aınaldyrdy. Iassaýı - máńgilik, saıasat - ýaqytsha. Biz osyny túsinýimiz kerek.
Saıasat degen - ol kisilerdiń rýhynyń janynda túkke turǵysyz dúnıe.
Basqasha aıtqanda, Qoja Ahmet Iassaýı saıası partıalardyń «pıar» jobasy bolmaýy kerek.
***
...Ádebı ortamen uzaq jumys istedim ǵoı. Ár jazýshynyń dúnıetanymy jeke-jeke kategorıa bolǵandyqtan, bul salany basqarý ońaıǵa soqqan joq. Ataq máselesi, kitap shyǵarý máselesi...
Men aıtar edim, eger Qazaqstanda ádebıet, mádenıet qaıratkerlerine eń joǵarǵy ataq berý kerek bolsa, «Halyq qaharmanyn» Muhtar Maǵaýınge berý kerek.
Sebebi, totalıtarızmniń tusynda «ótkenińdi umyt, keńestik dáýirge qyzmet et» dep jan-jaqtan kúshtep jatqanda, bul kisi óziniń basyn qaýip-qaterge tigip júrip, halqymyzdyń ádebıet tarıhyn úsh ǵasyrǵa ári jyljytty. Kóne dúnıeniń muralary úshin basyn qaterge baılady. Bul - úlken erlik. Sol úshin jeke basynda kóp qıyndyqtar boldy. Maǵaýınniń osy erligi táýelsizdik alǵan on tórt jyldyń ishinde de asa elenbeı kele jatyr.
Taqyrypqa saı sýret voxpopuli.kz saıtynan alyndy.
