– Aǵa, Soltústik Qazaqstan, Qostanaı oblystarynda issaparda júr ekensizder? Bu sapardyń mánin oqyrmandarǵa túsindirip berseńiz...
– Jalpy, biz Mádenıet jáne sport mınıstrliginiń Tilderdi damytý jáne qoǵamdyq-saıası jumys komıtetimen birlesip orystildi qaýym kóp shoǵyrlanǵan óńirlerge baryp, memlekettik tildiń mánin, mańyzyn túsindirý isimen tórt jyldan beri aınalysyp kelemiz. Bul sol jumystyń jalǵasy. Osy sapardyń ózinde Soltústik Qazaqstan oblysynda aýqymdy - 9, Qostanaı oblysynda - 9 kezdesý uıymdastyryldy. Qazir Aqtóbe oblysynda júrmiz. Aqtóbeden keıin Batys Qazaqstan, Pavlodar oblystaryn aralaýdy josparlap otyrmyz.
– Jalpy, bul kezdesýlerde ne aıtylady? Orystildi aýdıtorıanyń qazaq tiline degen kózqarasy qalaı eken?
– Kezdesý bolǵannan keıin ártúrli pikirtalastar bolyp qalýy zańdylyq. Dese de qazir sonaý toqsanynshy jyldardaǵydaı birjaqty syńarezýlep ketý joq. «Orystildilerge memlekettik tildi meńgertý úshin ne isteý kerek?» degen sekildi suraqtarǵa jaýap izdep, olarǵa oı salatyndaı áńgime aıtýǵa tyrysamyz. Lıngvısıkany ulttyq máselege aınaldyrýǵa bolmaıtynyn, ultaralyq janjal týǵyzýdyń zardaptaryn tigisin jazyp túsindiremiz.
Biz barǵan eldimekenderde 25/30 paıyzy ǵana – qazaqtar. Tildik orta joq.
Olar osyny alǵa tartyp, aqtalýǵa tyrysady. Dese de, memlekettik til qazaq tili ekenin, qazir elimizdegi qazaq tildi aýdıtorıanyń úles salmaǵynyń artyp kele jatqanyn mysaldar keltire otyryp, bolashaqty da oılaý kerektigin alǵa tartamyz.
– Keıde keıbir azamattar tarapynan qarsylyqtarǵa tap bolatyn shyǵarsyzdar?
– Joq, sondaılyq dárejede memlekettik tilge qarsy bolyp otyrǵan eshkimdi kórgen joqpyn. Kerisinshe, «bul máseleni táýelsizdik ala sala nege bizge kelip túsindirmedińder?» deıtinder kóp. Tipti, «Nan» degen sózdiń astyna «hleb», «Abaı kóshesi» degenniń janyna «Ýlısa Abaıa» dep jazyp qoıasyńdar. Biz sondaılyq «nannyń» aýdarmasy «hleb» ekenin bilmeıtin saýatsyzbyz ba?» deıtinder bar. Ras.
Keıbir azamattar memlekettik tilge basymdyq berilse, Reseıge ketetinin aıtady.
Olardyń óz quqyǵy. Biz olardy «ketpeńder» dep ustap otyrýǵa haqymyz joq. Ár adam qaıda turǵysy kelse, sonda ketýge quqyly ekenin de túsindirýge týra keledi. Orystildiler kóship ketti eken dep, yrysymyz kemip qalmaıdy.
– Mundaı jıyndar ótkizý úshin úlken daıyndyq qajet shyǵar, aǵa?!
– Árıne, ár jıynǵa tyńǵylyqty daıyndalýǵa týra keledi. Kez-kelgen suraqqa naqty, ári bultartpas jaýap berý kerek. Men qasyma ylǵı da Rasýl Jumalyny ertip júremin. Keı jıyndarǵa Aıdos Sarym keledi. Bul eki jigit kez-kelgen jaǵdaıda, kez-kelgen adamǵa memlekettik tildiń qajettiligin naqty derektermen túsindirip bere alady. Statısıkany bilý kerek. Naqty ómirden mysaldar keltirý kerek.
Jalań uran, jalǵan patrıotızmmen orystildi aýdıtorıanyń betin beri qaratý múmkin emes.
Til máselesi degende tek bir problemamen shektelip qalmaımyz. Bul óńirler sonaý táýelsizdik alǵan jyldardaǵy qalyptan kóp ózgeriske túspegen. Eldi mekenderdiń ataýy áli aýyspaǵan. Onomastıka jaıyn da, eski keńestik ataýlardan arylý kerektigimiz de dáleldermen túsindiriledi. Latyn árpin engizý jaıyn da nasıhattaımyz.
– Bul jobanyń bastalǵanyna tórt jyl bolypty. Tórt jylda ne ózgeris boldy?
– Tórt jylda bárin qıratyp jiberdik deı almaımyn. Biraq, osy tórt jylda orystildi aýdıtorıaǵa memlekettik tildiń mańyzyn túsindiretin 120-daı kezdesý ótkizippiz. Bastapqy kezdegideı emes, eldiń beti beri qaraǵan. Olar 28 jyldan beri bizdiń naqty qadamdarǵa bara almaı kelgenimizdi bilip otyr. Bul máselede qorqaqtyq tanyta berýge bolmaıtynyn anyq baıqadym. Máselen Pavlodarda Rýza Beısenbaıtegi degen belsendi azamatsha shyqty. Men ol qyzdy «Ult taǵdyry» qozǵalysynyń Pavlodar oblystyq fılıalynyń basshysy etken edim, bir kezderde. Sol qyz jalǵyz ózi Pavlodarda memlekettik til úshin kúresip júr. Biz jıyndarymyzda osy Rýzany mysalǵa keltire otyryp,
qazaq tildilerdiń shydamy taýsyla bastaǵanyn, endi olar kez-kelgen qazaqstandyq azamattan memlekettik tildi talap ete bastaıtynyn eskertemiz.
– Bul joba negizinen aǵartýshylyq, nasıhat jumystarymen aınalysady eken. Bul isterdiń nátıjeli bolýy úshin memleket tarapynan ne istelýi kerek dep oılaısyz.
– Meniń kózim jetken bir aqıqat bar. Osydan
28 jyl buryn qabyldanǵan memlekettik til týraly Zańdy qaıta qaraý qajet. Ol zańdy qaıta jazatyn kez keldi.
Eski zań bizdiń aıaǵymyzǵa baılanǵan kirdiń tasy sekildi. Ony bulaı súıretip júre berýge bolmaıdy. Osydan alty jyl buryn birneshe uıymdarmen birigip, «Memlekettik til týraly» zańdy daıyndap, Parlamentke usynǵan edik. Parlament «muny qabyldaýǵa áli erte» dep taıqaqtap shyǵa kelgen. Sol Zańdy Parlamentke qaıtadan usynýymyz kerek.
Qazirgi Zań bizdiń eldi qostildi etýdi kózdeıdi.
Bul Zańmen júre bersek, qazaq tili janama, aýdarma tili bolyp qala beredi. Memlekettik til ústemdikke ıe bolýy úshin bel sheshe kirisetin ýaqyt keldi dep oılaımyn.
– Áńgimeńizge rahmet.
Cuhbattasqan, Qanat ÁBİLQAIYR
