Qazaq musylmandyǵynyń dinı mektebi qalyptasyp keledi
Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasy – elimizdegi kúlli musylman qaýymynyń qarashańyraǵy, rýhanı ordasy. Búkil meshitti bir ortalyqqa biriktirgen múftıat qoǵamdy ımandylyqqa úndep qana qoımaı, barsha ulttar men ulystardy birlikke shaqyrady.
Allaǵa shúkir, kórshi eldermen salystyrǵanda bizdiń dinı saladaǵy qol jetkizgen jetistikterimiz az emes. Sonyń biregeıi retinde aıtarym, barlyq meshitte bir mezette bir taqyrypta juma ýaǵyzynyń júrgizilýi. 2500 meshitte Dinı basqarma bekitken taqyrypta ǵana juma ýaǵyzy aıtylady. Keıbir elderde aımaq-ólkege bólinip, bir-birine baǵyna bermeıtin, úılesim tappaǵan dinı qyzmet júıesi qalyptasqan. Bul turǵyda bizdiń el kósh ilgeri. Bir ortalyqqa uıyǵan qulshylyq úılerindegi san-salaly jumys jandanyp keledi.
Biz 2013 jyly «Din men dástúr» ıdeıasyn kóterdik. Bul ıgi bastama kópshilik qoldaýǵa ıe boldy. Dinı merekelerdiń ulttyq qundylyqtarymyzben úılestirip toılaýdyń mádenıeti qalyptasty. Qurban aıt, Oraza aıt, Máýlit merekeleri ulttyq sıpatta atalyp ótedi. Imamdar ýaǵyzdy tek sharıǵı turǵydan ǵana emes, taǵylymǵa toly tarıhymyzben, ádepke úndeıtin ádebıetimizben, mándi mádenıetimizben ushtastyryp aıtýǵa daǵdylandy. Birer jyldyń kóleminde «Din men dástúr» sabaqtastyǵy bastamasy ómirsheń ıdeıaǵa aınalyp úlgerdi.
«Din men dástúr» kitaby tek dinı ortanyń ǵana emes, rýhanıat, mádenıet, ádebıet, tarıh salasyndaǵy oqyrmandardyń, jalpy halyqtyń yqylasyn týdyrdy. Bul bastamany Tóralqa májilisinde 2018 jylǵa deıin jalǵastyrý týraly qarar qabyldadyq. Keshegi Táýelsizdik alǵan kezeń men 2000 jyldardaǵy ımamdar men qazirgi din qyzmetkerlerin salystyrýǵa kelmeıdi. Qazirgi ımamdarda qabilet, deńgeı basqa. İskerlik, baısaldylyq, sheshendik óner qalyptasty. Bilim men kózqaras kókjıegi keńeıdi.
Aqyn-jyraýlarymyzdyń ósıetti óleńderi, dalanyń dara perzentteriniń parasatty paıymdary men tolǵamdary dinı ortada keńinen nasıhattalyp kele jatqany qýantady. Jýyrda «Qazaq tarıhyndaǵy Islam», «Dástúrli Islam jaýharlary» atty ǵylymı-tanymdyq, tarıhı kitaptar ázirlenip, baspaǵa joldandy.
Allaǵa shúkir, álmısaqtan beri musylmanbyz. Bizdiń ata-babalarymyz Allanyń dinin erteden óz erkimen qabyldaǵanyn erekshe atap ótkenimiz jón. Qarahan áýletiniń negizin qalaýshy Satuq Boǵrahannyń Islamdy qabyldap, qol astyndaǵylarǵa dindi qabyldaýǵa shaqyrýy, osy ıgi istiń bastamasy boldy.
Áýel bastan ıman halyq júregine nyq ornaǵandyqtan keshegi ateısik qoǵamda halyq májbúrli túrde óz dininen azdap alshaqtaǵanymen, eshqashan túbegeıli qol úzip qalǵan joq. Sebebi, tamyryn tereńge tartqan ıman negizderi erte me, kesh pe, búr jaryp shyǵatyny belgili edi. Qudaıǵa shúkir, kók týymyzdy jelbiretken egemendi kúnge de qol jetkizip otyrmyz. Sonda da keshegi keńes zamanynda kóptegen qundy dinı kitaptardyń otqa tastalǵany áli kúnge kóńilimizdi kúpti etedi.
Ejelden Ábý Hanıfa mázhabyn berik ustanyp, Imam Matýrıdı jolyn ardaqtaǵan ata-babamyzdyń joly biz úshin qashan da qasterli. Endi ata-babalarymyzdan qalǵan asyl jaýharlardy qaıta jaryqqa shyǵarýdyń mańyzdylyǵyn ýaqyttyń ózi dáleldep otyr. Álem kitaphanalarynyń sırek qorlarynda shań basyp jatqan qoljazbalar men kónekóz qarıalardyń sandyqtarynda sarǵaıyp jatqan eski kitaptardy jaryqqa shyǵarý arqyly babalar amanatyn oryndaý – búgingi urpaqtyń mindeti der edik. Sebebi, sol eńbekter arqyly Islam dininiń qazaq dalasyna taralý tarıhyna tereń boılap, dástúrli jolymyzdy nyqtaı túsetinimiz anyq. Osynaý ıgi nıetten týǵan «Dástúrli Islam jaýharlary» atty kitaby qazaq rýhanıatyna ózindik úlesin qosady degen senimdemin.
Osy jyldyń 19 aqpanynda Elordamyz Astanada tuńǵysh ret ımamdar forýmyn ótkizdik. Muny elimizdiń dinı salasyndaǵy tarıhı oqıǵa dep ataýǵa bolady.
Barlyq aımaqtan kelgen ımamdardyń, zıaly qaýym ókilderiniń basyn qosqan forýmdaǵy negizgi sát – tarıhı tórt qujatymyzdyń qabyldanýy. Ol qujattar «Qazaqstan musylmandarynyń tuǵyrnamasy», «Imam kelbeti», «Musylmannyń beınesi», «Imamnyń qyzmettik etıkasy» dep atalady.
Qabyldanǵan qujattardyń ishinde Tuǵyrnamaǵa erekshe toqtalyp ketkim keledi. Bul beınebir elimizdegi musylmandardyń baǵdarshamy ispetti qundy qujat, dinı baǵyt, júrer jolymyz.
Negizgi dinı ustanymdarymyzdy ashyp kórsettik. Ustanar tól mázhabymyz, quqyqtyq mektebimiz Ábý Hanıfa, al dinı senimde Matýrıdı aqıdasy ekenin aıqyndap berdik. Tuǵyrnamada «Nigizgi dinı ustanymdar», «Islam negizderi», «Sharıǵat negizi (fıqh)», «Islam dini (ahlaq)», «Islam, zaıyrly memleket jáne zaıyrly qoǵam», «Islam jáne ult», «Islam jáne salt-dástúr», «Islam jáne otbasy», t.b. taqyryptar tóńireginde musylman qaýymǵa baǵyt-baǵdar berildi.
Dinı basqarma eshqandaı eldiń óz ishinde qalyptasqan dinı kózqarasyn, ustanymyn, jolyn, mektebin úlgi tutyp, oǵan basymdyq bergen emes, bermeıdi de. Ár eldiń ózindik dástúri, dinı joly bar. Biz, dinı saladaǵy sarapshylar, teolog-ǵalymdar qazaq musylmandyǵynyń qalyptasqan dinı mektebiniń rólin arttyrýdy qolǵa aldyq. Ol – Orta Azıa mektebi. Qazaq musylmandyǵymen ushtasyp, úılesim tapqan mektep dástúrimiz ben saltymyzdy, jalpy adamgershilik qundylyqtaryn erekshe orynǵa qoıady. Óıtkeni, din ulttyq erekshelikterdi, qalyptasqan jaǵdaıattardy joqqa shyǵarmaıdy nemese onyń joıylyp ketýin kózdemeıdi.
Dinı basqarmanyń din men dástúrdi úılesimmen nasıhattaý, qazaq musylmandyǵynyń qalyptasqan dinı mektebiniń rólin arttyrý, ımamdardyń qarym-qabiletin kóterý, qoǵamdy izgilikke uıytý syndy asyl murattary men ıgi maqsattaryn júzege asyrýda qoǵam bolyp, bir eldiń balasyndaı atsalysqanymyz abzal. Árbir tulǵa qoǵam aldyndaǵy jaýapkershiligin sezine otyryp, jamaǵatty búlikke emes birlikke bastap, ortaq maqsatqa úles qossa – onyń parasattylyǵynyń, adamgershiliginiń belgisi.
