«Qazaq áli agrarly qoǵamda ómir súrip otyr, al Qazaqstan bolsa – ındýstrıaldy qoǵamǵa ótip ketti. Osy eki nárse qatar júrýi kerek edi. Qazaq ózi ındýstrıaldy qoǵamǵa ótip, ózimen qosa tilin de, rýhyn da sol qoǵamǵa ótkizýi kerek".

Ótken aptada Almatydaǵy «Solaqaılar» ádebı klýbynyń kezekti otyrysyna qatysýdyń sáti tústi. Basqosýdyń spıkeri – fılosofıa ǵylymdarynyń kandıdaty QanaǵatJýkeshev qoǵamdaǵy biraz ózekti máselelerdiń ushyǵyn tarqatyp, qyzyqty oı-pikirlerinortaǵa saldy. «Búginde sóz bolyp jatqan jańǵyrý máselesi qazaqtyń tili men rýhy arqyly júzege asýy kerek» deıdi ǵalym.

Sol kezdesýde aıtylǵan qyzǵylyqty degen máselelerdi yqshamdap, gazet oqyrmandarynyń nazaryna usynyp otyrmyz. Eskerte keteıik, ǵalymnyń sózine jeleý bolǵan suraqtar – suhbattasýǵa qatysýshylar tarapynan qoıylǵan edi.

QAZAQTYŃ RÝHY MEN TİLİN ındýstrıaldy qoǵamǵa ótkizý kerek

• Qazaq tili memlekettik til mártebesine ıe bolǵanymen, negeol qoǵamda óz ornyn taba almaı keledi?Onyń sebebi nede?

Neshe jyl ótse de,bıliktegi laýazymdy adamdar qazaqsha sóılep ketken joq. Memlekettik qujattar eki tilde daıyndalady, biraq orysshasy paıdalanylady, al qazaqshasyn ysyryp tastaıdy. Oqýlyqtardyń sapasy da jaqsarmady. Kórkem ádebıetimiz tyǵyryqqa tirelip tur.Bunyń túpkilikti sebebi – til máselesi sheshiminiń ǵylymı tujyrymdamasy joqtyǵynda.

Qazaq tilin normalaý máselesi shalaǵaı bolyp tur. Bizder Ahmet Baıtursynovtyń kezinde jasalyp, negizi qalǵan gramatıkamen kele jatyrmyz. Al qazir qazaq tilin standarttaý qajettiligi týyp otyr. Tilimiz ındýstrıaldy qoǵamnyń talaptaryna saı bolý kerek.Biz bolsaq, agrarlyqoǵamnyń gramatıkasymen júrip kele jatyrmyz. Al ındýstrıaldy qoǵamnyń normalanǵan ádebı tili jasalǵan joq. Qıyndyqtyń kóbi osydan týyndaýda.

Qazirgi qazaq tilinde qoǵamǵa qandaı materıaldy jetkize alamyz, al qandaıyn jetkize almaımyz? Qazaqsha oıdy jetkizý ishin, tildiń belgili bir deńgeıi bolý qajet. Qarapaıym ǵana mysal: tildegijazylýdyń ártúrliligi – ákim – hákim nemeseómir – ǵumyr degen sıaqty. Al ádebı til bolý úshin, osy nusqalardyń bireýi tańdalyp alynyp, ádebı norma retinde bekitilýi kerek. Al bizde ol joq: bireý – «kókeıtesti» dep, ekinshileri «kókeıkesti» dep jaza salady.

Men kóptegen oqýlyqtardy qarap, zerttep júrmin.Bizdiń qazaq tilindegi fılosofıalyq oqýlyqtardyń ishindegi termınderdi alyp qarasańyz, tolyp turǵan túsinbeýshilikterge tap bolasyz. Bizdiń adamdar kózqaras pen dúnıetanymnyń arasyn ajyrata almaıdy. Mysaly, «oı-sana» deıdi: «oı» ne degen sóz ol? Orysshadan alǵanda – eto «mysl», «sana» degen – «soznanıe». Al «oı-sana» degende ne bolady?

«Qadir-qasıet» deıdi: «qadir» – «dostoınstvo», «qasıet» – «svoıstvo». Al ekeýin qosyp, «qadir-qasıet» dep jazǵanda ne bolady? Mine, bizdiń termınologıa osyndaı bylyqpalarǵa tolyp tur. Tildi standarttaý jumysy áli kúnge deıin júrgizilmegen.

Bizde taǵy mynandaı jaǵdaı bar: qazaq tili baı deımiz. Iá, qazaq tiliniń baı ekendigi ras. Ótken ǵasyrda Til ınstıtýty qazaq tiliniń sózdik qoryn jasady. Birneshe jyldyń ishinde tildik birlikterdiń sany 2 mln 500 myńnan asypty. Sodan keıingi jumys toqtap qalǵan. Óıtkeni Keńes Odaǵynyń kezinde ol tildi ary qaraı damytý kerek bolmaǵan. «Tilder keıin birigip ketedi, qosylyp ketedi», «qazaq tilinde joq termınderdi, abrevıatýralardy oryssha jazyńdar» dep, jalpy til biliminiń baǵytyn toqtatyp qoıǵan.

Al sonyń saldary aınalyp kelgende qazaq tili ǵylymda paıdalanylmaǵannan keıin, jalpy resmı is qazaq tilinde júrgizilmegennen keıin, qazaq tili keń qoldanysqa ıe bolmady. Negizgi másele qazaqtyń tilinde emes, qazaq tiliniń agrarlyq qoǵamda qalyp qoıyp, ındýstrıalanǵan ádebı tiline standarttap, normalap engizý jumysynyń joqtyǵynda.

 

• Eger qazaqtyń keıbir sózderin tek ádebı tilde qoldanatyn bolsaq, bolashaqta jastarymyz biraz sózderdi túsinbeı qalýy ábden múmkin ǵoı?

Meniń oıymsha, qazirgi jazýshylar ondaı sózderdi qoldanbaǵany jón. Qoldanbaıtyn sózderdi seziný kerek, ıntýısıa kerek. Zamanaýı zıaly adamǵa qoıylatyn talap mólsheri 10-12 myń sózdiń leksıkalyq birliginen turady. Ony men oılap shyǵarǵan joqpyn, ol ǵalymdardyń tujyrymy. Demek, qazaq tili sózdigindegi 92 myń sózdiń ishinen 10-12 myń sózdi iriktep, olardy qoldanystaǵy tildik norma retinde belgileý kerek.

Biraq bul norma, mysalǵa, «serke» degen sózge tyıym salý degentúsinik emes. Biraq «serke» – eshkiniń erkegi jáne «lıder» degen mándi bildiredi. Osyndaı bylyq bizge qajet pe?

Sol normalanǵan 10-12 myń sóz – jınalysta, ekonomıka men saıasat salasynda, jalpy aıtqanda, resmı is júrgizýge qajetti sózder. Ol sózderdi iriktep alý kerek, al irikteý úshin jıilik sózderdi anyqtaý qajet. Bizde osy bolmaı tur. Ǵylymı materıaldardy jınap alyp, sonyń ishinde eń jıi kezdesetin sózderdi tańdap, mekteptiń baǵdarlamasyna engizý kerek. Aıtylǵan 10-12 myń sózdi bilý –tildik normaǵa táýeldi, normalanǵan, standarttalǵan resmı is júrgizýde qoldanylatyn sózder. Normaǵa túsý, standarttaý degenniń jalpy halyqtyq tilge esh zıany joq. Kerisinshe,oıdyń, ıdeıanyń jetkizilýine kómektesip, olardy bir qalypqa keltirip, tilary qaraı jetile beredi.

Mysaly,«fýnksıonaldyq lıngvısıka» degenataý bar. Bul – qazaq tiliniń fýnksıasyn atqaratyn areal. Al qazaq tili qaı jerde óz fýnksıasyn atqara alady? Mysaly, avıakosmosty damytý kerek deımiz, biraq qazaq tili bul salaǵaázirshe bara almaıdy – ony moıyndaýymyz kerek.

Mysaly, ótken ǵasyrda Temirtaýda metalýrgıa kombınaty salynǵan kezde búkil SSRO-dan mamandar shaqyrylyp, úsh jyldyń ishinde 250myń turǵyny bar qala salyndy. Sonyń 139myńy qazaqtar boldy. Arada úsh jyl ótken soń, álgi 139 myńnan osharly ǵana adam qaldy. Minekı, ózine tıesili nársege qazaq ózi baryp aralaspasa, ol jerde qazaqtyń tili de damymaıdy.

Buǵan qosa, «kontent», «tildiń mazmuny» degen bar. Bul da bizde áli zerttelgen joq. Bizdiń qazaqsha gazetter: orystar bizdi nege oqymaıdy, bizdiń ádebı kitaptardy nege oqymaıdy deıdi. Al qazirgi zamanda adamǵa qandaı rýhanı azyq kerek – aldymen sol taqyrypty bilip alý kerek. Qazirgi jastarǵa, orys tildi adamdarǵa qandaı materıaldar qyzyq bolatynyn anyqtap alǵan abzal. Al bizdiń búgingi ádebıettiń negizgi taqyryby – aýyl. «Aýylǵa qaraı ketip baramyn», «aýyldan ketpeý kerek», «aýyldan ketip qalǵandar qaıtyp kelý kerek» degen sıaqty taqyryptar. Ótken ǵasyrda qazaq jazýshylaryna másele qoıylyp, óndiris taqyrybyna shyǵarmalar jazyńdar dep nusqaýlar berilgen. Onyń bári iske asyrylǵan joq. Onyń sebebi «mentaldy leksıka» degen uǵymda jatyr.

Adamdar nege fransýz tilin úırengisi keledi? Óıtkeni fransýz tilinde sony oqýǵa tatıtyn ádebıet bolǵandyqtan.

Qazaq tilin nege úırenbeıdi? Qazaq tilinde basqalar oqýǵa tatıtyn ádebıet bolý kerek. «Aýylym», «aýyldaǵy týǵan baýyrym», «quda balam» degen taqyryptardyń olarǵa keregi shamaly. Smartfondy basyp qalsań, týysqandar týraly 99 án shyǵady. Shetelge baryp, «svat moı» dep ándetip kór – qalaı bolar eken: jatyp alyp kúledi. Mysaly, olarǵa «baldyzym» degen sózdi jetkizip kór– «sestra moeı jeny» dep...

Endi korpýstyq lıngvısıkaǵa keleıik. Eń jıi kezdesetin úsh myń sózdi bilgen adam kez kelgen mátinniń 85 paıyzyntúsinetin bolady. 25 jyldyń ishinde qazaq tilin aptasyna 4-5 ret oqytyp, osy úsh myń sózdi qoldandyq pa? Bizdiń oqytyp otyrǵan sózderimiz jıilik prınsıpinen alynǵan joq. Til úırenýshilerge «jıenniń ishindegi jıenshar», «nemereniń nemenesi» degen sózderdi oqytý qajet pe? Olardyń ornyna balalarǵa kúndelikti ómirde, turmysta qoldanylatyn, qyzmetke qatysty jıiliktegi sózderdi úıretý kerek edi. Oqýlyqtaǵy tekstiń barlyǵy sol sózderden qurylýytıis edi. Sóıtip, úsh myń sózden turatyn ádebı korpýs jasap alyp, sodan keıin ony 10 myńǵa, odan 12 myńǵa jetkizýge bolar edi.

Osyny jasap alǵannan keıin, qazaq tiliniń sózdigindegi 98 myńyn emes, 50 myń sózin tolyq normaǵa túsirgen kezde til úırenýshiniń bári tez arada qazaq tilinde saırap keter edi. Normalanǵan 10 myń sózdiń ózi qazaq tilinde is júrgizýge múmkindik berer edi. Al osy 10-12 myń sózdiń syrtyndaǵy sózder – jalpy halyqtyq til bolar edi.

Árıne, osy baǵytta ǵylymı ister jasalyp jatqan joq dep aıtýǵa bolmaıdy. Dısertasıalar, monografıalar jazylyp jatyr. Biraq solardyń ishindegi termınologıa da túsiniksiz. Ǵylymı termınologıa qatyp qalǵan, eshkim buza almaıtyn, basqa maǵynada qoldana almaıtyndaı bolý kerek.

Men qanshama oqýlyqtardy qarap shyqtym – túgel qate. Oqýlyqtardyń avtorlary termınologıany ajyrata almaıdy. Mysaly, «stıl» degen sózdiń materıalyn zertteıdi deıdi. Sózdiń materıaly degen –sózdiń ózi. Ol –leksıka!

Tilimizdiń damymaýynyń túpkilikti sebepteriniń qataryna órkenıetter jatady. Qazaqtyń 45%-y aýylda turyp, mal sharýashylyǵymen aınalysady. Demek, qazaq tiliniń aýylda turatyn qazaqpen baılanysy bar.

Ǵylymda «stadıalnaıa teorıa razvıtıa» degen uǵym bar. Ol – qoǵamdardyń bólinýin bildiretin uǵym. Bundaı jaǵdaı tarıhta talaı ret bolǵan. Qoǵamda ındýstrıa paıda bolǵannan keıin, «sıvılızasıonnyı razlom», «órkenıettik jarylys», «órkenıetti ekiudaılyq» deıtin túsinik oryn aldy. Ol halyqtardyń ishki rýhanı ekiudaılylyǵyna alyp keldi. Mysaly, Reseıde halyq batysshyldar jáne slavánofılder bolyp bólinedi. Batysshyldarǵa –İ Petr, Ekaterınalar jatady, al Lenın, Stalın, Pýtın – slavánofılder.

Qazaqtarda da osy jaǵdaı qalyptasyp otyr. Qazaqtardyń ekiudaılylyǵynyń ereksheligi – birinshileri aýylda turyp, mal sharýashylyǵymen aınalysady, ekinshileri – qalada turyp, óndirispen aınalysady. Aýylda turǵandar – qazaq tildi bolady da, qalada turyp, óndirispen aınalysqandar – orys tildi. Osy túısikterdiń ornyǵýy «órkenıettiń ekiudaılyǵyna» alyp keldi. Árıne, bul jerde Keńes Odaǵy saıasatynyń sarqynyda jatyr.

 

• Bizdiń búgingi ádebıetimiz keńes zamanynda qalyptasqan obrazdan shyǵa almaı jatqan sıaqty. Bórik kıgen aqsaqal men kımeshek kıgen ájemizdiń obrazdaryn qazirgi jas jazýshylarymyz jalǵastyryp keledi. Qalany jazaıyq desek te, aýylda da adamdar turyp jatyr ǵoı. Olardy qaıda jiberemiz?

Qazirgi aldyńǵy qatarly memleketterde aýyl turǵyndarynyń sany 5%-dy quraıdy. AQSH-ta 300 mln adamnyń 3 mıllıony ǵana aýyl turǵyny bolyp esepteledi. Sonyń ózi 1 mlrd adamdy tamaqpen qamtamasyz etetin deńgeıge jetken.

Qazir aýyl-qala dep bólinýden shyǵyp ketý kerek. «Qazaq aýylda turady», «aýylda tura berý kerek»dep, osy ýaqytqa deıin solaı jazyp keldik. Al solaýyl qazaqty mandytpady. Eger qazaq osy kúıde qala berse, onda bizdiń rýhanı damýymyzda ózgerister bolmaıdy. Demek, qazaq aýylda malyn baǵyp, aptasyna bir qoıyn soıyp, tyńqıyp jata bergennen ne paıda?! Qazaqty ónerkásipke tartý kerek.

Al onyń ishinde qaı ónerkásip? Qazaq birden kosmos pen joǵary tehnologıaǵa bara almaıdy jáne barmaıdy da. Óıtkeni onyń mıynda mentaldyq apparat joq. Máselen, Temirtaýdaǵy qazaqtardyń ketip qalǵany da sol. Qazaqtyń damýy eń aldymen sol qazaqtyń qolyndaǵy shıkizatqa baǵyttalý kerek. Qazaqtyń qolynda teri bar ma: endeshe, mysaly úshin,bylǵarydan aıaq kıim, sómke, eltiri ónerkásibin jasaýy kerek. Qazaqtyń qolynda jún bar ma: onda toqyma ónerkásibine;sút bar ma: demek, sút óndirisine tartý kerek. Osynyń bárin Almaty, Astana, Qaraǵandyda emes, sol aýyldardyń aýdan ortalyqtarynda, monoqalalardajúzege asyrýǵa tıispiz. Minekı, osy arqyly birtindep, sala men sanany ındýstrıalandyramyz. Qazaq myna órkenıetke, jahandanýǵa qarsy, «Batys elderi jaman» degen sóz ben ıdeologıadan arylýy kerek.

 

• Siz jınaqtalǵan úsh myń sóz bolý kerek, tildi damytýdy sodan bastaýymyz qajet dedińiz. Sonyń osy ýaqytqa deıin qandaıda bir balamasy boldy ma?

Balamasy bolǵan joq. Bizdiń lıngvıser ony uqpaıdy. Mysaly, aǵylshyn tilinen úsh myń sózdi bilgen adam kınony kórip, kórkem ádebıetti oqyp, sóılesip, ózara túsinise alady eken. Al biz aıtyp ótken 10-12 myń sóz degen – ol da orys lıngvıseriniń tujyrymy. Kez kelgen salaýatty adam óz salasyndaǵy 10-12 myń sózdi bilse, ol tolyqqandy til biledi jáne óziniń oıyn jetkize alady dep esepteledi. Men aıtyp otyrǵan 10 myń standarttalǵan sózder bizdiń jaǵdaıymyzda jetip jatyr. Ázirshe osyǵan qol jetkizýimiz kerek. Ol sózderdi terip alyp, jıilik sózdigin jasaý kerek. Ol úshin ártúrli taqyryptaǵy materıaldardy kompúterge salyp, eń jıi kezdesetin sózderdi iriktesek bolady. Ol qıyn emes: tek kúsh pen ynta jáne kishkene qarajat kerek. Osy ýaqytqa deıin qazaq tilin damytýǵa ketken aqshanyń kóbi dalaǵa ketken qarjy dep aıtýǵa bolady. Sebebi – ol qarjy eshqandaı nátıje bergen joq.

 

• Siz tildi progreske túsirý arqyly qoǵamǵa progres jasaýǵa bolady deısiz. Biraq bunyń kórkem ádebıetke kerisinshe yqpal etýi múmkin be, ádebıetimiz artta qalyp qalady dep oılamaısyz ba?

Birinshiden, ádebıetimiz baıaǵyda artta qalyp qalǵan. Qazir bizde ádebıet toqtap tur degen pikirler bar. Júzdegen romandardyń ishinen «Juldyz» jýrnalyna basatyn eshteńe taba almadym degen sózderdi de estigem. Qazirgi qazaq ádebıetiniń ishinde oqýǵa tatıtyn nárse joq deı almaımyn, biraq ádeıbet toqyraý kezeńinde ekenin moıyndamasqa amal joq.

Ekinshiden, til memlekettik deńgeıge kóterilse, is júrgizilse, sol tilde sheneýlikter sóılep tursa, jınalystar qazaq tilinde júrgizilip jatsa, bul jaǵdaı ádebıetke kedergi jasaıdy degenge kelispeımin. Kerisinshe, ádebıettiń damýyna yqpal etedi.

Men qazir taqyryptyń da shekteýliligin kórip otyrmyn. Bizde poezıa bar deımiz. Iá, poezıa bar, biraq taǵyda sol – ottyń basy, oshaqtyń qasy, adamnyń jeke sezimi, týǵan jer, «tabıǵatty súıemin» degennen aspaımyz. Al saıası maǵynasy bar, áleýmettik máni bar azamattyq poezıa, bir kezderi eldi dúrliktiretindeı, kóteretindeı taqyryptar qaıda ketti? Bizge keregi – qazaq aqyndaryhalyqtyń áleýmettik jaǵdaıyn jazýy, osy taqyrypty kóterýi.

 

• Bizde saıasat pen ádebıet aralaspaý kerek degen kózqaras bar. Ol jóninde ne aıtasyz?

Ondaı kózqarasqa men qosylmaımyn. Kez kelgen is, kez kelgen adam, kez kelgen áreket saıasattan tys qala almaıdy. Ol múmkin emes. Ádebıet – ol baryp turǵan saıasat. Saıasat ádebıetke baılanysty. Ádebıet halyqty ósiredi, ádebıet halyqtyń dúnıetanymyn keńeıtedi jáne ádebıet kende qalsa, dúnıetanymdy taryltady. Qazirgi qazaq saıasatpen aınalyspaıdy, mıtıńilerden esh habarsyz, saıası partıa, saılaý degenmen jumysy joq. Tolyqqandy ıntertti massaǵa aınalǵan.

Osyndaı jaǵdaı qazaqtyń basynan buryn da ótken. Ol kezde qazaqty kim kóterdi? Uıqyda jatqan qazaqty Alashordashylar oıatty, Mirjaqyp, Ahmet, Alıhandar oıatty. Sol kezde qazaq óziniń tiriekenin tanyp, avtonomıa bolý kerek eken dep, tóbesin kórsete bastady. Alashordashylardan bastalǵan ádebıet pen poezıa ózgeriske ushyrady. Máselen, «Oıan, qazaq!» – týǵan-týysqan týraly shyǵarma ma, álde saıası uran ba?! Baıtursynovtyń «Masasyn» alyńyz – ol saıasattan aýlaq pa?! Osydan keıin kóptegen romandarda, povester de, poemalar da jazyldy. Teatrlarda spektáklder qoıyldy. Túgeldeı bir renesans jasaldy.

Taǵy bir mysal keltireıin – 60-jyldar. Ol kezde «qazaqtyń tarıhy joq», «ult joıylady», «til joıylady»... degen sózder kóp aıtyldy. Sol kezde qazaqty bir kóterý kerek boldy. Sonda qazaqty ne kóterdi? Ony kótergen – óner boldy. Áýezov bastaǵan romandar jazyldy, poezıa dúrkirep ketti, tarıhı romandar – Esenberlınniń, Smataevtyń kezeńi bastady.

Qazir sol senarıdi qaıtalaý kerek dep oılaımyn. Bul bizge aýadaı qajet bolyp tur. Sondyqtan men jas ádebıetshilerge úlken úmit artamyn. Qazir olar azamattyq poezıa jasaýy kerek. Áleýmettik taqyryptardy kóterip, «óıttim-búıttim», «óldim-kúıdim», «saǵyndym», «óldim-taldym» degendi shekteý kerek. Onyń ornyna «qaıda júrsiń qazaq», «el qaıda ketip barady», «eńseńdi kóter», «biz qaıdamyz» degen taqyryptardy jazý kerek. Qazaqı saryndaǵy bardty, jazdy, saksafondy orkestrge qosý kerek. Búgingi órkenıette «týysqandar» taqyryby kórkem ádebıettiń obektisi bola almaıdy. Kórkem ádebıttiń obektisi –qoǵam.

Dúnıejúzilik ádebıetti qarańyz: ózekti, halyqtyq, qoǵamdyq, áleýmettik. Biz de osy taqyryptardy jazýǵa tıispiz. Al endi onyń kórkemdik jaǵy – ol adamnyń óz tilin meńgerýine baılanysty dep oılaımyn.Qaıtkende de sol kórkemdilikkenormalanǵan ádebı til arqyly kelý kerek.

 

• Búgingi tańda latyn alfavıtine kóshý máselesi qarastyrylyp jatyr. 10-12 myń sóz qazaq tilin meńgerip ketýge azdyq etpeı me? Onyń ishinde kirme sózder deaz emes. Sonda biz basqalardan engen sózderdi ózderine qaıtaryp beremiz be?

Bul máseleniń bári Batys lıngvısıkasynda talaı qozǵalǵan, san ret kóterilgen. Sondyqtan bizge úlgi bar. Eger men aıtyp ótken jumystar bastalsa, bárin aqyldasyp otyryp júzege asyrýǵa bolady. Ony jalpy lıngvısıkanyń zańdaryna súıenip otyryp jasaǵan jón.

Qaziq tili, rasynda da, agrarlyq qoǵamda óte baı bolǵan. «Qyrymnyń qyryq batyry» júz tomyn túgel aqtaratyn bolsaq, talaı-talaı sózderdi taýyp alýǵa bolady. Osydan 30 jyl buryn Qytaı eli balaqtaryn túrip alyp, plantasıadan shyqpaıtyn, kúrishten basqa eshteńe bilmeıtin. Al qazir qytaıtili túgeldeı ındýstrıaldy tilge aınaldy. Kezinde aǵylshyndar, bizde óndiris damymaı turǵan shaqta, tek metaforalar men teńeýler estýshi edik deıdi. Al ındýstrıalandyrý qalaı bastaldy – aǵylshyn tili normalanyp, qatyp qaldy. Barlyq uǵym óz ornynda, shegeleýli. Biraq uǵymdardyń bári qatyp qalsa, qazaq tili de «qatyp qalady» degen sóz joq. Aǵylshyndardyń ádebıeti damymaı qaldy ma?! Sondyqtan órkenıetke qosylý, ený, bas ıý arqyly tildi ámbebep qaǵıdalarǵa súıene otyryp damytýǵa barlyq múmkindik bar. Tek talmaı jumys jasasaq bolǵany.

 

• Mysaly, avtoındýstrıany alaıyq, dóńgelek pen tejeýishten basqa qazaq sózderi joq. Ondaı jaǵdaıda qaıtemiz?

Jańa aıtyp ótkenimdeı, qazaq tiliniń ındýstrıalanýy aıaqkıim fabrıkasynan, sút ónimderinen, jún, teri óndiristerinen bastap birtindep bastalýy kerek. Bizder bir mezette mashınajasaýǵa bara almaımyz, ondaıǵa tek qazaq tili ǵana emes, kóptegen halyqtyń tilderi daıyn emes. Bizge eń bolmasachehtar men poláktardyń deńgeıine jetip alý qajet. Tilimizdi áleýmettik jáne gýmanıtarlyq salada isjúrgizetin deńgeıge jetkizý maqsatyn qoıýymyz kerek. Al joǵary tehnıkalyq sala – biz úshin ǵımarattyń 30-qabatymen para-par. Biz aldymen birinshi qabatty ıgerip, sosyn 2-qabatqa shyǵýymyz kerek. Sosyn baryp 3-qabatqa kóz salýymyzǵa bolady. Ary qaraı bári aǵylshynsha ketetin shyǵar. Biz úshin ol da jaman emes.

 

• Abaıdyń qara sózderin qarańyzshy: onyń tili tipti keıingi aqyndardan ózgeshe til. Abaıda artyq, kóp sóz joq. Biraq biz sodanshyǵyp ketken sekildimiz. Kóp sózdilik keıinnen qosylǵan sıaqty. Osynyń sebebi nede?

Bul suraqtyń túpkilikti sebebi – qazaq áli agrarly qoǵamda ómir súrip otyr, al Qazaqstan bolsa –ındýstrıaldy qoǵamǵa ótip ketti. Osy eki nárse qatar júrýi kerek edi. Qazaq ózi ındýstrıaldy qoǵamǵa ótip, ózimen qosa tilin de,rýhyn da sol qoǵamǵa ótkizýi kerek. Eger qazaqtyń ózi ótpeı, aýyldan shyǵa almasa, orystar kelip, qazaq tilin jasap bere ma?!

Men Abaıdyń toqsan toǵyz óleńin jattap óskenderdiń birimin. Mektepten bastap Abaıdyń óleńderin qoldy siltep qoıyp júripjatqa aıttyq. Biraq búgin biz Abaıdan ozýymyz kerek deseń, «sen Abaıdan ozatyn kimsiń» degender shyǵady. Eger Abaıdan ozbasaq, onda qoǵam aldyǵa jyljymaıdy – osyny túsinýimiz kerek. Abaı – óz zamanynyń adamy. Abaıdyń ulylyǵyn ábden tanydyq, oǵan kúmán joq. Kez kelgen jerde ádebıet pen mádenıetke qatysty sóz bolsa, Abaısyz sóılemeımiz.

Árıne, Abaıǵa kir keltirý – kúná. BiraqAbaıdyń zamany – qazaqtyń agrarly qoǵamynyń zamany. Abaıdyń tusynda úıir-úıir jylqy, myńǵyrǵan jaılaýboldy. Biraq qazir zaman múlde basqa. Sol zamandy ańǵarý kerek. Ony seziný kerek. Altynbek Sarsenbaev aıtqandaı, qazaq tili – qalalyq til bolǵan zamanda ǵana memlekettik deńgeıge kóteriledi. Sol sıaqty qazaq ádebıeti de qalalyq bolǵanda ǵana dárejesi ósedi.

Ol ne degen sóz? Ol qalada júrgen adamnyń jan dúnıesin qazirgi zamannyń deńgeıinde asha bilý kerek degen sóz. Ádebıet osymen aınalysýy kerek. Basqa jol joq.

Jazyp alǵan –

Azamat SHORMANHANULY,

«D»