Árqashan kózi kirtıip, óńiniń bozaryp júrgenin kóresiń. Árıne, uıqysy qanbaǵandyqtan. Túnniń bir ýaǵyna deıin oınap, ertesi kózin tyrnap asha salyp jumysyna ketedi. Keıde uıyqtap qalyp, keshigip te jatady. Áıtsede oıynǵa degen «mahabbaty» sýyǵan emes. Jumystan kele sala úırenshikti ádetine basady. Iaǵnı, óziniń kún tártibine endirip qoıǵan. Aınalada ne bolyp jatqany ol úshin qyzyq emes. Bar nazary monıtorda, qoldary tintýir men pernetaqtada. Oıyn ústinde onymen áńgimelesem dep úmittenýdiń qajeti joq. On suraǵyńyzǵa bir jaýap ala almaýyńyz ábden múmkin. Eger taqýyrlap qoımaı jatsańyz, ne sóz estısiz, ne jaǵa jyrtysyp tynasyz. Keıde ony osyndaı táýeldilikke uryndyryp, sanasyn otarlaǵan qandaı sıqyrly kúsh degen oıǵa qalasyń. Árıne, bala bolsa «bala ǵoı» dep jyly jaýyp qoıýǵa bolar edi. Biraq ol jaryqtyq tepse temir úzetin atpal azamat qoı. Búginde ondaılardyń qatary kóbeıip kele jatqany jasyryn emes. Nelikten sol «azamattar» balanyń tirligin istep, quryp ketkir oıynnyń qulyna aınaldy? Bir sát osy jaıly oılanyp kórdik pe? Oıynnyń tek kompúterlik túri bolady dep taǵy aıta almaımyz. Qazir ne kóp, oıynnyń túri kóp. Sonyń árbiriniń sońynda júrgen jigitterdi, el aǵalaryn kórgende, osy suraqtar tipten mazalaı túsedi.
Oıyn men bala – egiz uǵym. Balasyz oıyndy, oıynsyz balany elestete almaıtynymyz shyndyq. Óıtkeni bala oıyn arqyly jetiledi, aınalasyn tanıdy, adam bolyp qalyptasady. Bárimizde balalyq deıtin baldáýrenniń baspaldaǵynan attaǵanymyz keshe ǵana. Oıyn úshin ystyq tamaq pen qaımaqty qoıý shaıǵa qaramaı, qoıynǵa tyǵyp shyqqan nanymyz ben qara sýdy talǵajaý etkendi artyq kóretin edik. Tipten, qas qaraıyp, qarańǵy tússe de úıge qaıtýǵa asyqpaıtynbyz. Shyjyǵan ystyq pen shyńyltyr aıazda oınaýǵa kedergi keltirmeıtin. Oıyn degende áste sharshamaısyń ári eshqashan jalyqpaısyń. Bul da oıynnyń qudireti. Desede joǵarydaǵy oıynmen salystyrýǵa kelmeıtin. Eger sol adamdarǵa ózińizdiń bala kezińizde oınaǵan oıyndaryńyzdy oınaýdy usynsańyz sizdi mazaq eteri anyq. «Bala emespin ǵoı» degen ýáj aıtýy da múmkin. Osy sózdi aıtýyn aıtsa da óz isinen bas tartpasy túsinikti. Ol da bala bolǵan. Ol da biz oınaǵan oıyndy oınaǵan. Qazir ony oınaǵysy kelmeıdi. Óıtkeni, eresek boldy, esi kirdi. Dese de kompúterlik oıyndarǵa ne úshin sonshalyqty qumar? Bul siz ben biz úshin ǵana emes, jalpy qoǵam úshin ózekti másele.
Oıyn ata-babalarymyzdan beri úzilissiz jalǵasyp keledi. Sol sebepti de ár ulttyń ózine tán oıyndary bar. Qazaqtyń ulttyq oıyndary da birshama. Oıynnyń geografıalyq aýmaqqa, maýsymdyq aýysýlarǵa, oınaýshynyń jas ereksheligi men jynysyna t.b. baılanysty ózgerip otyratyny bar. Biraq ýaqyttyń ótýimen oıynda zamanyna saı ózgere bastady. Burynǵy oıyndar kóbinese qımyl-qozǵalysqa qurylsa, endi ornyńnan turmaı-aq oınaı beretin oıyndar paıda boldy. Paıdasynan zıany basymdaýy kóbirek. Tehnıkanyń damýyna saı oıynnyń da sany artyp, damı kele bızneske aınalyp shyǵa keldi. Bul qubylys adamdardyń qyzyǵýshylyǵyn týdyrmaı qoımaıtyny zańdylyq. Basynda qyzyǵýshylyqpen bastalyp, sońynda shyrmaýynan shyǵa almaı jatatyny taǵy bar.
Endi biraz artqa sheginis jasap kóreıikshi. Burynǵy qazaqtar qandaı oıyn oınaýshy edi? Oıyndary bala kezinde asyqpen bastalyp, eseıe kele altybaqan men aqsúıek arqyly óz jalǵasyn taýyp jatatyn. Úlkenderden estigen ertegiler men batyrlar jyryna eliktep, biri – Alpamys, biri – Qobylandy bolyp shyǵa keletin. Er Tarǵynnyń elesi de qylań berip jatatyn. Shybyq tulparyna minip, aǵash qylyshyn asynyp, attandap «jaýǵa» shabatyn. Tobylǵy sadaǵyn tolǵaı tartyp tyshqan atatyn. Áıteýir, aýyldy azan-qazan qyp dýmanǵa bóleıtin. Úlkender balalarǵa qarap baldáýren shaǵyn esine alatyn. Bul oıyndardy sol atalarymyzdyń atasy da oınaǵan. Olar nemeresiniń de osy oıyndardy oınaıtynyna senimdi bolatyn. Sondyqtan olar balalarynyń ne oınap júrgenin jaqsy biletin. Ol oıynnyń qanshalyqty paıda-zıany bar ekenin de baǵamdaı alatyn. Al qazir she?Oıynnyń túr-túri bar. Qazirgi ata-analar balasynyń ne oınap júrgeninen de habarsyz. Baıqaǵanymen, túsine qoıýy ekitalaı. Óıtkeni óziniń balalyq shaǵynda bolmaǵan, kórmegen oıyny. Ózi oınap kórmegen soń onyń paıda men zıanyn da aıyra almaıtyny anyq. Qazir asyqtyń ne ekenin bilmeıtin balalar kóp. Burynǵy Qobylandy Konanǵa, Alpamys Sýpermenge, Er Tarǵyn Betmanǵa aınalǵan. Úı betin kórmeıtin júgirmekter úıkúshik bola bastaǵan. Endi ata-ana qaıtpek kerek? Árıne, ol oıyndardan balasyn shekteıtini anyq. Biraq shekteý qanshalyqty oń nátıje ákelmek?
Máselen, siz balańyzdyń bizdiń sóz etip otyrǵan kompúterlik oıyndar oınaýyna qarsysyz deıik. Siz balańyzǵa oınatpaý úshin kompúter alyp bermedińiz, kompúterlik klýbqa barýyna shekteý qoıdyńyz delik. Biraq balańyz siz aıtty eken dep tyıyla qoıýy ekitalaı. Ózinde kompúter joq bolsa da, dostarynda bar ekeni anyq. Sizden tyǵylyp júrip oınaıtyny da ras. «It qoryǵan jerge ósh» degendeı, balańyzdyń qumarlyǵy shektegen saıyn arta túsetini daýsyz. Bala kezinde oınamaǵanymen, oǵan degen qyzyǵýshylyǵy kóńiliniń bir túkpirinde qalyp qoıady. Ýaqyt ótken saıyn ol qyzyǵýshylyǵy arta beredi. Kele-kele qyzyǵýshylyq qumarlyqqa, qumarlyq táýeldilikke uryndyrady. Osylaı jasy kelse de kompúterlik oıyndardyń qulyna aınalǵan jartykesh adam paıda bolady.
«Oıyny qanbaǵan bala» túsinigi psıhologıada tereń zerdelengen taqyryp. Balalyq shaǵynda oıyny qanbaǵan adam ómirlik jolynda talaı kedergige tap bolady, ıakı neshe túrli bógesindi ózi ózine jasaıdy. Ondaı adamdar ne nársege bolsa da tez táýeldi bolýǵa shaq turady.
Sizdiń de balańyzdyń osyndaı keıipke túspesi úshin ne isteýińiz kerek. Ol úshin balany qatań shekteýden aýlaq bolǵan jón. Biraq bul balany erkine jiberý degen sóz emes. Meıli qandaı oıyn bolsyn balalyq shaǵynda oınap kórgeni abzal. Sonda ǵana onyń ne nárse ekenine balańyzdyń kózin jetkize alasyz. Kez-kelgen balanyń tez jalyqqysh keletini belgili. Siz shekteý qoımaǵan soń balańyzda paıdasyz oıynnan jalyǵyp, birtindep jırenish sezimi týady. Sol kezde oǵan basqa oıyn túrin usynyp, jaqsy jaqqa jol ashyp berseńiz bolǵany. Eń bastysy, balany qyzyqtyra bilý. Mysaly, ensıklopedıa oqytý, qyzyqty hıkaıattardyń jınaqtaryn berý, til úırenýge, sol arqyly ǵalamtordaǵy qyzyqty derekti jáne múltfılmderdi kórsetýge daǵdylandyrý ata-ananyń qolynan keletin is. Ár ata-ana balalaryn oınata bilýdi de meńgergeni durys. Óıtkeni oıyn da tárbıeniń bir bólshegi.
Nurserik Tileýqabyl.
