Qazaqstannan arnaıy kelgen jýrnalıske suhbat bergen ol: «men Ýkraınadan keıin Qazaqstanǵa kirisemiz dep aıtpadym» depti. «Reseılikter Qazaqstandy jaqsy kóredi, onyń ishinde men de barmyn» degen eken. Bizdi bala kóretin sıaqty...
Suhbatynda qyrǵyzdarǵa tıise ketipti. «Ózi joqtyń, kózi joq» degenge salsa kerek.
Jýrnalısiń alǵashqy saýaly kóp kúmán týǵyzdy. Jırınovskııge jaqtasyp otyrǵandaı áser qaldyrdy. Sondyqtan keıbir saýaldardy qysqartyp alǵandy jón kórdik.
– Sizdiń Qazaqstanǵa degen kózqarasyńyz qandaı? Qazaqstannyń táýelsizdigin, egemendigin moıyndaısyz ba? Onyń ústine Almaty sizdiń týǵan qalańyz ǵoı...
– Alma-ata (Jırınovskııdiń sózi, avt.) meniń týǵan qalam. 18 jyl Qazaqstanda turdym.
Reseıde eshbir adam Qazaqstannyń statýsyna kúmán keltirmeıdi. Onyń shekarasyna kóz alartpaıdy. Keıbir jýrnalıser bizdiń sózimizdiń óńin aınaldyryp jiberedi.
Byltyr «Eho Moskvy» radıosynda Plúshev degen jýrnalıske suhbat berdim. Ýkraınany talqyladyq. Donbass bári kirdi. Bir kezde ol «Ýkraınadan keıingi kezekte kim tur?» degen suraq qoıdy. Menen suraǵany ǵoı...Men bolsam «bul týraly keıin, keıin...biz qazir Ýkraınamen aınalysyp jatyrmyz» dedim.
Qazaqstanǵa qandaı aqpar jetti? «Ýkraınadan keıingi el Qazaqstan bolady» dep estidi. Biz tek Ýkraınanyń taǵdyryn, Donbassty, azamattyq soǵysty ǵana talqyladyq.
Qazaqstanǵa múlde basqa aqpar jetti. «Men Ýkraınany bitirip alaıyq, odan keıin Qazaqstanǵa kirisemiz» dep aıtyppyn. Mundaı múlde bolǵan joq. Bul máseleni eshkim kótermeıdi.
Qazaqstanmen baılanysymyz óte jaqsy. Onyń jetekshisi Nursultan Ábishulymen jaqsy syılaspyz.
Qazaqstan kún tártibinde turǵan joq. Shekarany ózgertý týraly másele kóterilmeıdi. Biz tatý kórshimiz.
Qazaqstanda kórshilerińiz Qyrǵyzstandaǵydaı (Osh oblysy) nemese Tájikstandaǵydaı (Aýǵanstanmen shekaralas) máseleler joq. Biraq, bireýlerdiń Qazaqstan men Reseıdiń araqatynasyna kóleńke túsirmek oıy bar.
Aıtalyq, Armenıa. Ol jaqta turmystyq qylmys boldy. Áskerı bazadaǵy orys soldaty birneshe armándy óltirdi. Budan keıin ile shala bir orysty óltirdi. Ne úshin? Qaqtyǵys týǵyzý úshin. Armenıa Kedendik odaqqa qosylmaý úshin. Muny bizdiń ortaq jaýlarymyz jasap otyr. Aıtalyq, Samarqan men Buqara úshin Tájikstan men Ózbekstandy arazdastyryp qoıǵan da solar.
Qazaqstanmen eshqandaı másele joq. Jýrnalıser tek asyryp aıtady.
Qyrǵyzstanmen dál sondaı jaǵdaı bolǵan. Olardyń syrtqy qaryzy basynan asady. Qaryzǵa belshesinen batqan el. Men «endeshe Ystyqkóldi satyńdar. Aqshaǵa kómilesińder» dedim. Mysal retinde aıttym. Bitti, shý kóterildi. «Jırınovskıı Ystyqkóldi tartyp almaq» dedi.
Qyrǵyzdardyń qolynda úlken baılyq jatyr. Ystyqkól degen. Teńizden de artyq. Qara teńizdi aıtamyn. Kóldi jalǵa berińder, satyńdar tipti bolmasa atyn ózgertińder. Aıtalyq, ony Orys kóli dep atańdar. Mine, sol kezde Sibirdegi qalyń halyq qyrǵyzdarǵa qaraı aǵylady.
Al Ystyqkól degen ne? Adam atynan qorqady. Qara teńizdi biledi, Azov teńizin biledi. Ystyqkólge barǵansha Túrkıaǵa ketip qalǵandy jón kóredi. Sol-aq eken qyrǵyzdar meni qara tizimge kirgizip tastady. Men tek olarǵa ekonomıkalyq tyǵyryqtan shyǵýdyń jolyn usyndym.
Biz de bir kezderi Aláskany satyp jibergenbiz. Jarty Sahalındi satyp jibere jazdadyq. Bul tarıh.
Qazaqstanda eshqandaı sharýamyz joq. Arandatyp otyrǵan jýrnalıser. Batysshyl jýrnalıser... Olar TMD, Kedendik odaq elderin urystyryp qoıǵysy keledi. Buǵan nazar aýdarmańyzdar.
Árıne, eger ultarazdyq qaqtyǵystar týyndasa (Qazaqstan týraly mundaıdy estigen joqpyn) biz tıisinshe Úkimetten ol jaqtaǵy baýyrlarymyzdy qorǵaýdy talap etemiz. Aıtalyq, Moldavıada, bolmasa Baltyq elderinde orystardy el azamattary dep eseptemeıdi. Qazaqstanmen mundaı jaǵdaı bolǵan joq.
Reseılikter Qazaqstandy qatty qurmetteıdi. Onyń ishinde men de barmyn.
Qazaqstan meniń kishi otanym. Almatydaǵy Masanchı kóshesin meniń atyma berse qarsylyǵym joq. Men oqyǵan №25 mektepke meniń atymdy berse tipti qatyp keter edi. Men turǵan úıdi murajaıǵa aınaldyrsa...Bolashaqta degenim ǵoı. Esesine sizderge týrıser keledi. Bul sizderge paıda.
– Tek qana jýrnalıser emes, jaqynda Reseıdiń memlekettik arhıviniń dırektory: «eshqandaı 28 panfılovshylardyń erligi bolǵan joq!» dedi. Tarıhta panfılovshylar da, general Panfılov ta bolǵan. Biraq, álgi dırektor «olar erlik jasaǵan joq!» deıdi. Buǵan ne deısiz? Bul da arandatý ma?
– Ony taǵy da durys túsinbedińizder. Batyrlar bolǵan. Panfılovshylardyń barlyǵy batyr. Biraq, arhıvterge olardyń erligin dáleldeıtin materıaldar jetispeıdi. Bálkim, bizdiń sarbazdar keıin shegingen shyǵar... Mundaı da bolýy múmkin. Biraq, jalpy alǵanda erlik jasaldy. Máskeýdi qorǵap qaldy.
Olar arhıvshiler olarǵa dálel kerek. Sizder muny aýyr qabyldaısyzdar. Eshkim de panfılovshylardyń erligine kúdiktenbeıdi.
Sol sıaqty eshkim de Qazaqstan shekarasyna kúmán keltirmeıdi. Biraq...Kishi júzdiń hany Ábilqaıyr Sankt-Peterbýrgke ımperatorǵa baryp, qazaqtardy qorǵap qalý týraly ótinish aıtty ǵoı. Bul Reseımen shekaralas aımaq. Birinshiden, jaı ǵana kómek suraǵan joq, qazaqtardyń Reseıdiń qol astyna qaraǵysy keletinin aıtty. Mundaı jaıttardy da jasyrýǵa bolmaıdy. Osylaısha Qazaqstannyń soltústigindegi qazaqtar Reseı ımperıasynyń baǵynyshtylary atandy.
Sizder bizdiń sózimizdi aýyr qabyldaısyzdar. Tarıhtyń qyrlary kóp. Faktiler jetip artylady.
Bastysy, Qazaqstan bizdiń eń jaqyn ári eń tatý kórshimiz.
– Qazaqstandaǵy júzege aspaq reformalar týraly ne oılaısyz?
– Barlyq reformalarǵa baısaldylyqpen jáne saqtyqpen qaraý kerek. Bul em, dári sıaqty. Reforma eldiń ekonomıkasyn jaqsartýy da qurdymǵa ketirýi de múmkin. Reforma jasaǵanda kálkanyń qajeti joq. Iaǵnı, bireýden kóshirý paıda ákelmeıdi. Mysalǵa, Batystan, AQSH-tan. Ol jaqtaǵy jaǵdaı bólek. Jalpy sońǵy 30-40 jylda qolǵa alynǵan reformalardyń kópshiligi sátsiz aıaqtaldy...Sebebi, kópshiligi kóshirme. Reforma eldiń óz ishinen shyǵýy kerek. Kóshirilmegen. Túpnusqa bolsa nátıjesi de boldy. Batystan úlgi alýdyń qajeti joq.
