Erekshe qajettilikteri bar adamdardy qoǵam ómirine tolyqqandy aralastyrý, olardyń bilim alý, eńbek etý jáne ózin-ózi damytý múmkindigin keńeıtý – qazirgi Qazaqstannyń áleýmettik saıasatynyń mańyzdy baǵytynyń biri. Alaıda ınklúzıa uǵymy tek bilim berý salasymen shektelmeıdi, ol qoǵamnyń ár salasynda – jumys ornynda, qoǵamdyq keńistikte, mádenıet pen sportta kórinis tabýy tıis.
Osy taqyryp aıasynda Dalanews.kz tilshisi Arnaıy jáne ınklúzıvti bilim berýdi damytýdyń Ulttyq ǵylymı-praktıkalyq ortalyǵynyń dırektory, PhD, qaýymdastyrylǵan profesor Laýra Asqarqyzy Butabaevamen áńgimelesti. Sarapshy ınklúzıvti qoǵam qurýdyń basty sharttary, erekshe qajettilikteri bar adamdarǵa qoǵam men bıznestiń kózqarasy jáne ınklúzıa mádenıetin qalyptastyrý joldary týraly oı bólisti.
- Erekshe qajettilikteri bar adamdardy qoǵamǵa tolyqqandy engizý úshin eń basty ne isteý kerek dep oılaısyz?
- Eń aldymen, qoǵamnyń kózqarasyn ózgertý qajet. Erekshe qajettilikteri bar adamdardyń da osy qoǵamnyń tolyqqandy músheleri ekenin tereń túsiný mańyzdy. Inklúzıa — tek bilim berý salasynyń ǵana emes, búkil qoǵamnyń ortaq jaýapkershiligi. Bul baǵytta bilim berýde teń múmkindikterdi qamtamasyz etý, eńbek naryǵynda qolaıly jaǵdaı jasaý, sondaı-aq fızıkalyq jáne sıfrlyq ınfraqurylymdy barshaǵa qoljetimdi etý — negizgi basymdyqtardyń biri bolýy tıis.
Elimizde erekshe bilim berý qajettilikteri bar balalardyń sany jyl saıyn artyp keledi. Bul tek statısıkalyq derek emes, memleket pen qoǵamǵa úlken jaýapkershilik júkteıtin faktor. Osy oraıda ınklúzıvti bilim berýdi damytý baǵytynda júıeli ári naqty memlekettik sharalar júzege asyrylýda.
Mysaly, 2021 jyldan bastap jalpy bilim beretin mektepterdiń shtattyq kestesine pedagog-assıstent jáne arnaıy pedagog laýazymdary engizildi. Bul mamandar erekshe balalardyń jeke bilim alý jolyn súıemeldep, olardyń oqý prosesine belsendi qatysýyna jáne áleýmettik ortaǵa beıimdelýine kómektesedi.
Infraqurylymdyq jaǵynan da oń ózgerister bar. Qazirgi tańda elimizde 509 arnaıy bilim berý uıymy jumys isteıdi: 46 arnaıy balabaqsha, 99 arnaıy mektep, 110 psıhologıalyq-medısınalyq-pedagogıkalyq konsýltasıa (PMPK), 230 psıhologıalyq-pedagogıkalyq túzetý kabıneti (PPTK), 11 aýtızm ortalyǵy jáne 13 ońaltý ortalyǵy bar. Sondaı-aq, ınklúzıvti qoldaý kabınetteriniń sany sońǵy jyldary 1000-nan asty, bul qoǵamda ınklúzıvti bilim berýge degen senimdi kúsheıtti. Elimizdegi mektepterdiń 91 paıyzy erekshe balalar úshin qolaıly jaǵdaı jasaǵan.
Inklúzıvti bilim berý sapasyn aıqyndaıtyn negizgi faktorlardyń biri – pedagog kadrlardyń kásibı biliktiligi men jańa tehnologıalardy meńgerý deńgeıi. Osy turǵyda Arnaıy jáne ınklúzıvti bilim berýdi damytýdyń Ulttyq ǵylymı-praktıkalyq ortalyǵy pedagogterge ádistemelik jáne ǵylymı-ádistemelik qoldaý kórsetip keledi. Sońǵy eki jylda ortalyq QR Oqý-aǵartý mınıstrliginiń tapsyrmasyna sáıkes 97 oqýlyq pen oqý-ádistemelik keshen, 16 ádistemelik usynym jáne 88 tıptik oqý baǵdarlamasyn ázirlep, mektep tájirıbesine engizdi. Sonymen qatar, ınklúzıvti bilim berý salasynda biliktiligin arttyrýǵa nıetti pedagogterdiń sany jyl saıyn artyp keledi. Bul – kadrlyq áleýettiń turaqty túrde nyǵaıyp kele jatqanyn kórsetedi.
- Inklúzıvti qoǵam qurýdyń basty sharty ne?
Inklúzıvti qoǵam qurýdyń basty sharty – bilim berý júıesindegi teńdikti qamtamasyz etý. Ár bala, onyń ishinde erekshe qajettilikteri bar balalar da, sapaly jáne qoljetimdi bilim alýǵa tolyq quqyly. Qaýipsiz, yńǵaıly jáne qoljetimdi orta balalardyń áleýetin tolyq ashýǵa, qoǵamda ózin senimdi ári erkin sezinýge múmkindik beredi.
Bul baǵytta memleket tarapynan naqty jáne júıeli qadamdar jasalýda. Zańnamalyq baza jetildirilip, ınklúzıvti kabınetter men resýrstyq ortalyqtar quryldy. «Bilim týraly» Zań ár balanyń sapaly bilim alý quqyǵyn zańmen kepildendirse, jaqynda «Múmkindigi shekteýli balalardy (tulǵalardy) keshendi qoldaý týraly» jańa zań jobasy ázirlendi. Bul qujat týǵannan bastap kámeletke tolǵanǵa deıingi kezeńde balalardy jan-jaqty qoldaýdy kózdeıdi.
Degenmen, ınklúzıvti qoǵam tek quqyqtyq nemese ınfraqurylymdyq másele ǵana emes, eń aldymen qoǵamdyq sananyń, qundylyqtar men mádenıettiń ózgerýinen bastalatyn áleýmettik proses. Sondyqtan ınklúzıvti tárbıe otbasynan bastalyp, balabaqsha, mektep pen joǵary oqý oryndarynda jalǵasýy kerek. Sonda ǵana qoǵamnyń árbir múshesi ózgelerdiń ereksheligin qabyldap, teń quqyly ómir súrý mádenıeti qalyptasady.
- Sizdiń oıyńyzsha, Qazaqstanda ınklúzıa deńgeıi qandaı?
- Qazaqstanda ınklúzıa deńgeıi kezeń-kezeńimen damyp keledi. Zańnamalyq baza nyǵaıyp, bilim berý uıymdarynda resýrstyq ortalyqtar men ınklúzıvti kabınetter ashylyp, saladaǵy arnaıy mamandardyń róli artýda. Pedagogterdiń kásibı biliktiligin arttyrý jáne ǵylymı zertteýlerge negizdelgen oqý-ádistemelik quraldarmen qamtamasyz etý júıeli túrde júrgizilýde. Sonymen qatar, erekshe bilim berý qajettilikteri bar balalarǵa psıhologıalyq-pedagogıkalyq qoldaý kórsetý baǵytynda naqty is-sharalar qolǵa alynǵan.
Jaqynda Almatyda ótken WIC 2025 – Dúnıejúzilik ınklúzıvti bilim berý kongresi elimiz úshin tarıhı oqıǵa boldy. Onyń nátıjesinde Almaty qalasy ınklúzıvti bilim berýdiń jahandyq haby retinde tanyldy. Bul Qazaqstannyń bilim berý salasyndaǵy reformalary men ınklúzıvtik saıasattyń halyqaralyq deńgeıde moıyndalǵanynyń aıqyn kórinisi.
Kongres aıasynda álemdik sarapshylardyń qatysýymen talqylanǵan Almaty deklarasıasy halyqaralyq deńgeıdegi mańyzdy qujatqa aınaldy. Ol ár balanyń áleýetin ashýǵa, adamı kapıtaldy damytýǵa, áleýmettik birlikti nyǵaıtýǵa jáne zamanaýı tehnologıalar arqyly teń múmkindikterdi qamtamasyz etýge baǵyttalǵan. Bul bastama Qazaqstannyń ınklúzıvti bilim berýdi jahandyq deńgeıde ilgeriletýge qosqan úlesi bolyp tabylady.
Bul elimizdiń bilim berý júıesinde teńdik pen qoljetimdilikti qamtamasyz etý jolyndaǵy mańyzdy qadam. Alaıda tolyqqandy ınklúzıvti qoǵam qalyptastyrý úshin bul jetkiliksiz. Bul salaǵa qoǵamnyń kózqarasy, pedagogterdiń kásibı quzyrettiligi, ata-analar men arnaıy mamandardyń ózara yntymaqtastyǵy tikeleı áser etedi. Inklúzıa — tek bir salanyń emes, búkil qoǵamnyń ortaq jaýapkershiligi. Ol bilim berý, áleýmettik qoldaý, qoǵamdyq sana men mádenıet sıaqty barlyq baǵyttarda júıeli áreket pen turaqty yntymaqtastyqty talap etetin kópqyrly, úzdiksiz úderis.
- Erekshe qajettilikteri bar adamdardy jumysqa qabyldaýǵa qoǵam men bıznes qalaı qaraıdy?
Qazaqstanda múmkindigi shekteýli tulǵalardy jumyspen qamtyp otyrǵan kompanıalar men áleýmettik bastamalar bar. Mundaı uıymdar ınklúzıvti qoǵam qurýǵa, erekshe qajettilikteri bar azamattardyń ómirge belsendi aralasýyna jáne ózin-ózi júzege asyrýyna eleýli úles qosyp keledi. Sondyqtan bul baǵyttaǵy jumystardy keńeıtý jáne damytý asa mańyzdy.
Men ózim kýá bolǵan jaqsy bastamamen bóliskim keledi. Jaqynda elimizde erekshe jandardy jumyspen qamtý isine úles qosyp júrgen «Kúnde» ınklúzıvti kafesiniń qyzmetin kórip, erekshe áser aldym. Bul kofeıná Daýn sındromy, aýtızm spektrindegi buzylystar jáne basqa da damý erekshelikteri bar azamattardy eńbekke tartýǵa baǵyttalǵan jarqyn áleýmettik joba. Mundaı bastamalar tek jumyspen qamtýdy ǵana emes, sonymen qatar qoǵamdaǵy ınklúzıvti mádenıetti qalyptastyrýǵa da yqpal etedi.
Óıtkeni múgedektik sanaty berilgen jasóspirimder men jastardyń arasynda eńbekke qabiletti, talantty ári yntaly tulǵalar az emes. Eń bastysy — olarǵa senim artyp, múmkindik berý.
- Qoǵamnyń mundaı adamdarǵa degen kózqarasyn qalaı ózgertýge bolady?
Árıne, qoǵamdaǵy ózgeris bir kúnde bolmaıdy. Degenmen, júıeli jumys, oń tájirıbeler men ashyq dıalog arqyly ǵana ınklúzıvti ortany qalyptastyrýǵa bolady. Ár adam ómir jolynda jetistikke jaqyndarynyń qoldaýymen, bilimge jáne eńbekke degen talpynysymen jetedi. Sondyqtan ınklúzıa tek erekshe qajettilikteri bar adamdarǵa qatysty másele emes, jalpy jeke tulǵaǵa degen qoǵamnyń qarym-qatynasy men túsiniginiń kórsetkishi bolyp tabylady.
Qoǵamnyń erekshe qajettilikteri bar adamdarǵa degen kózqarasyn ózgertý úshin eń aldymen stereotıpter men stıgmalardan arylý qajet. Bul uzaq merzimdi proses bolsa da, áleýmettik mańyzdy qadam bolyp tabylady. Kózqarasty ózgertýdiń basty joly – ınklúzıvti mádenıetti qalyptastyrý jáne ártúrlilikti qundylyq retinde qabyldaýǵa tárbıeleý.
Bul ózgeris eń aldymen otbasy men bilim salasyndaǵy mamandardyń birlesken qoldaýynan bastalýy tıis. Otbasynyń psıhologıalyq jáne áleýmettik turǵydan daıyn bolýy, ıaǵnı balanyń qabiletin erte jastan anyqtap, ereksheligine qaraı damytý, balanyń áleýmettený jolyndaǵy mańyzdy kezeń bolyp tabylady. Sonymen qatar, pedagogter men arnaıy mamandar balanyń damý erekshelikterin túsinip, oǵan qoldaý kórsetýge daıyn bolýy qajet. Ata-analar men mamandar birlese jumys istegende, erekshe qajettilikteri bar adam qoǵamnan oqshaýlanbaı, belsendi ómirge qosylyp, ózin tolyqqandy tulǵa retinde sezinedi. Sol kezde ǵana shynaıy ınklúzıvti qoǵam qalyptasady.
- Paıdaly oılaryńyz ben shynaıy kózqarasyńyz úshin alǵys aıtamyz, Laýra Asqarqyzy. Erekshe jandarǵa teń múmkindik beretin qoǵam qurý jolynda eńbegińiz tabysty bolsyn.
