ەرەكشە قاجەتتىلىكتەرى بار ادامداردى قوعام ومىرىنە تولىققاندى ارالاستىرۋ، ولاردىڭ ءبىلىم الۋ، ەڭبەك ەتۋ جانە ءوزىن-وزى دامىتۋ مۇمكىندىگىن كەڭەيتۋ – قازىرگى قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك ساياساتىنىڭ ماڭىزدى باعىتىنىڭ ءبىرى. الايدا ينكليۋزيا ۇعىمى تەك ءبىلىم بەرۋ سالاسىمەن شەكتەلمەيدى، ول قوعامنىڭ ءار سالاسىندا – جۇمىس ورنىندا، قوعامدىق كەڭىستىكتە، مادەنيەت پەن سپورتتا كورىنىس تابۋى ءتيىس.

وسى تاقىرىپ اياسىندا Dalanews.kz ءتىلشىسى ارنايى جانە ينكليۋزيۆتى ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋدىڭ ۇلتتىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، PhD، قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسور لاۋرا اسقار قىزى بۇتابايەۆامەن اڭگىمەلەستى. ساراپشى ينكليۋزيۆتى قوعام قۇرۋدىڭ باستى شارتتارى، ەرەكشە قاجەتتىلىكتەرى بار ادامدارعا قوعام مەن بيزنەستىڭ كوزقاراسى جانە ينكليۋزيا مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ جولدارى تۋرالى وي ءبولىستى.

- ەرەكشە قاجەتتىلىكتەرى بار ادامداردى قوعامعا تولىققاندى ەنگىزۋ ءۇشىن ەڭ باستى نە ىستەۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟

- ەڭ الدىمەن، قوعامنىڭ كوزقاراسىن وزگەرتۋ قاجەت. ەرەكشە قاجەتتىلىكتەرى بار ادامداردىڭ دا وسى قوعامنىڭ تولىققاندى مۇشەلەرى ەكەنىن تەرەڭ ءتۇسىنۋ ماڭىزدى. ينكليۋزيا — تەك ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل قوعامنىڭ ورتاق جاۋاپكەرشىلىگى. بۇل باعىتتا ءبىلىم بەرۋدە تەڭ مۇمكىندىكتەردى قامتاماسىز ەتۋ، ەڭبەك نارىعىندا قولايلى جاعداي جاساۋ، سونداي-اق فيزيكالىق جانە سيفرلىق ينفراقۇرىلىمدى بارشاعا قولجەتىمدى ەتۋ — نەگىزگى باسىمدىقتاردىڭ ءبىرى بولۋى ءتيىس.

ەلىمىزدە ەرەكشە ءبىلىم بەرۋ قاجەتتىلىكتەرى بار بالالاردىڭ سانى جىل سايىن ارتىپ كەلەدى. بۇل تەك ستاتيستيكالىق دەرەك ەمەس، مەملەكەت پەن قوعامعا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيتىن فاكتور. وسى ورايدا ينكليۋزيۆتى ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋ باعىتىندا جۇيەلى ءارى ناقتى مەملەكەتتىك شارالار جۇزەگە اسىرىلۋدا.

مىسالى، 2021 جىلدان باستاپ جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردىڭ شتاتتىق كەستەسىنە پەداگوگ-اسسيستەنت جانە ارنايى پەداگوگ لاۋازىمدارى ەنگىزىلدى. بۇل ماماندار ەرەكشە بالالاردىڭ جەكە ءبىلىم الۋ جولىن سۇيەمەلدەپ، ولاردىڭ وقۋ پروسەسىنە بەلسەندى قاتىسۋىنا جانە الەۋمەتتىك ورتاعا بەيىمدەلۋىنە كومەكتەسەدى.

ينفراقۇرىلىمدىق جاعىنان دا وڭ وزگەرىستەر بار. قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە 509 ارنايى ءبىلىم بەرۋ ۇيىمى جۇمىس ىستەيدى: 46 ارنايى بالاباقشا، 99 ارنايى مەكتەپ، 110 پسيحولوگيالىق-مەديسينالىق-پەداگوگيكالىق كونسۋلتاسيا (پمپك)، 230 پسيحولوگيالىق-پەداگوگيكالىق تۇزەتۋ كابينەتى (پپتك)، 11 اۋتيزم ورتالىعى جانە 13 وڭالتۋ ورتالىعى بار. سونداي-اق، ينكليۋزيۆتى قولداۋ كابينەتتەرىنىڭ سانى سوڭعى جىلدارى 1000-نان استى، بۇل قوعامدا ينكليۋزيۆتى ءبىلىم بەرۋگە دەگەن سەنىمدى كۇشەيتتى. ەلىمىزدەگى مەكتەپتەردىڭ 91 پايىزى ەرەكشە بالالار ءۇشىن قولايلى جاعداي جاساعان.

ينكليۋزيۆتى ءبىلىم بەرۋ ساپاسىن ايقىندايتىن نەگىزگى فاكتورلاردىڭ ءبىرى – پەداگوگ كادرلاردىڭ كاسىبي بىلىكتىلىگى مەن جاڭا تەحنولوگيالاردى مەڭگەرۋ دەڭگەيى. وسى تۇرعىدا ارنايى جانە ينكليۋزيۆتى ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋدىڭ ۇلتتىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعى پەداگوگتەرگە ادىستەمەلىك جانە عىلىمي-ادىستەمەلىك قولداۋ كورسەتىپ كەلەدى. سوڭعى ەكى جىلدا ورتالىق ق ر وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ تاپسىرماسىنا سايكەس 97 وقۋلىق پەن وقۋ-ادىستەمەلىك كەشەن، 16 ادىستەمەلىك ۇسىنىم جانە 88 تيپتىك وقۋ باعدارلاماسىن ازىرلەپ، مەكتەپ تاجىريبەسىنە ەنگىزدى. سونىمەن قاتار، ينكليۋزيۆتى ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋعا نيەتتى پەداگوگتەردىڭ سانى جىل سايىن ارتىپ كەلەدى. بۇل – كادرلىق الەۋەتتىڭ تۇراقتى تۇردە نىعايىپ كەلە جاتقانىن كورسەتەدى.

- ينكليۋزيۆتى قوعام قۇرۋدىڭ باستى شارتى نە؟

ينكليۋزيۆتى قوعام قۇرۋدىڭ باستى شارتى – ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندەگى تەڭدىكتى قامتاماسىز ەتۋ. ءار بالا، ونىڭ ىشىندە ەرەكشە قاجەتتىلىكتەرى بار بالالار دا، ساپالى جانە قولجەتىمدى ءبىلىم الۋعا تولىق قۇقىلى. ءقاۋىپسىز، ىڭعايلى جانە قولجەتىمدى ورتا بالالاردىڭ الەۋەتىن تولىق اشۋعا، قوعامدا ءوزىن سەنىمدى ءارى ەركىن سەزىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

بۇل باعىتتا مەملەكەت تاراپىنان ناقتى جانە جۇيەلى قادامدار جاسالۋدا. زاڭنامالىق بازا جەتىلدىرىلىپ، ينكليۋزيۆتى كابينەتتەر مەن رەسۋرستىق ورتالىقتار قۇرىلدى. «ءبىلىم تۋرالى» زاڭ ءار بالانىڭ ساپالى ءبىلىم الۋ قۇقىعىن زاڭمەن كەپىلدەندىرسە، جاقىندا «مۇمكىندىگى شەكتەۋلى بالالاردى (تۇلعالاردى) كەشەندى قولداۋ تۋرالى» جاڭا زاڭ جوباسى ازىرلەندى. بۇل قۇجات تۋعاننان باستاپ كامەلەتكە تولعانعا دەيىنگى كەزەڭدە بالالاردى جان-جاقتى قولداۋدى كوزدەيدى.

دەگەنمەن، ينكليۋزيۆتى قوعام تەك قۇقىقتىق نەمەسە ينفراقۇرىلىمدىق ماسەلە عانا ەمەس، ەڭ الدىمەن قوعامدىق سانانىڭ، قۇندىلىقتار مەن مادەنيەتتىڭ وزگەرۋىنەن باستالاتىن الەۋمەتتىك پروسەسس. سوندىقتان ينكليۋزيۆتى تاربيە وتباسىنان باستالىپ، بالاباقشا، مەكتەپ پەن جوعارى وقۋ ورىندارىندا جالعاسۋى كەرەك. سوندا عانا قوعامنىڭ ءاربىر مۇشەسى وزگەلەردىڭ ەرەكشەلىگىن قابىلداپ، تەڭ قۇقىلى ءومىر ءسۇرۋ مادەنيەتى قالىپتاسادى.

- ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، قازاقستاندا ينكليۋزيا دەڭگەيى قانداي؟

- قازاقستاندا ينكليۋزيا دەڭگەيى كەزەڭ-كەزەڭىمەن دامىپ كەلەدى. زاڭنامالىق بازا نىعايىپ، ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىندا رەسۋرستىق ورتالىقتار مەن ينكليۋزيۆتى كابينەتتەر اشىلىپ، سالاداعى ارنايى مامانداردىڭ ءرولى ارتۋدا. پەداگوگتەردىڭ كاسىبي بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ جانە عىلىمي زەرتتەۋلەرگە نەگىزدەلگەن وقۋ-ادىستەمەلىك قۇرالدارمەن قامتاماسىز ەتۋ جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىلۋدە. سونىمەن قاتار، ەرەكشە ءبىلىم بەرۋ قاجەتتىلىكتەرى بار بالالارعا پسيحولوگيالىق-پەداگوگيكالىق قولداۋ كورسەتۋ باعىتىندا ناقتى ءىس-شارالار قولعا الىنعان.

جاقىندا الماتىدا وتكەن WIC 2025 – دۇنيەجۇزىلىك ينكليۋزيۆتى ءبىلىم بەرۋ كونگرەسى ەلىمىز ءۇشىن تاريحي وقيعا بولدى. ونىڭ ناتيجەسىندە الماتى قالاسى ينكليۋزيۆتى ءبىلىم بەرۋدىڭ جاھاندىق حابى رەتىندە تانىلدى. بۇل قازاقستاننىڭ ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى رەفورمالارى مەن ينكليۋزيۆتىك ساياساتتىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدە مويىندالعانىنىڭ ايقىن كورىنىسى.

كونگرەسس اياسىندا الەمدىك ساراپشىلاردىڭ قاتىسۋىمەن تالقىلانعان الماتى دەكلاراسياسى حالىقارالىق دەڭگەيدەگى ماڭىزدى قۇجاتقا اينالدى. ول ءار بالانىڭ الەۋەتىن اشۋعا، ادامي كاپيتالدى دامىتۋعا، الەۋمەتتىك بىرلىكتى نىعايتۋعا جانە زاماناۋي تەحنولوگيالار ارقىلى تەڭ مۇمكىندىكتەردى قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان. بۇل باستاما قازاقستاننىڭ ينكليۋزيۆتى ءبىلىم بەرۋدى جاھاندىق دەڭگەيدە ىلگەرىلەتۋگە قوسقان ۇلەسى بولىپ تابىلادى.

بۇل ەلىمىزدىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە تەڭدىك پەن قولجەتىمدىلىكتى قامتاماسىز ەتۋ جولىنداعى ماڭىزدى قادام. الايدا تولىققاندى ينكليۋزيۆتى قوعام قالىپتاستىرۋ ءۇشىن بۇل جەتكىلىكسىز. بۇل سالاعا قوعامنىڭ كوزقاراسى، پەداگوگتەردىڭ كاسىبي قۇزىرەتتىلىگى، اتا-انالار مەن ارنايى مامانداردىڭ ءوزارا ىنتىماقتاستىعى تىكەلەي اسەر ەتەدى. ينكليۋزيا — تەك ءبىر سالانىڭ ەمەس، بۇكىل قوعامنىڭ ورتاق جاۋاپكەرشىلىگى. ول ءبىلىم بەرۋ، الەۋمەتتىك قولداۋ، قوعامدىق سانا مەن مادەنيەت سياقتى بارلىق باعىتتاردا جۇيەلى ارەكەت پەن تۇراقتى ىنتىماقتاستىقتى تالاپ ەتەتىن كوپقىرلى، ۇزدىكسىز ۇدەرىس.

- ەرەكشە قاجەتتىلىكتەرى بار ادامداردى جۇمىسقا قابىلداۋعا قوعام مەن بيزنەس قالاي قارايدى؟

قازاقستاندا مۇمكىندىگى شەكتەۋلى تۇلعالاردى جۇمىسپەن قامتىپ وتىرعان كومپانيالار مەن الەۋمەتتىك باستامالار بار. مۇنداي ۇيىمدار ينكليۋزيۆتى قوعام قۇرۋعا، ەرەكشە قاجەتتىلىكتەرى بار ازاماتتاردىڭ ومىرگە بەلسەندى ارالاسۋىنا جانە ءوزىن-وزى جۇزەگە اسىرۋىنا ەلەۋلى ۇلەس قوسىپ كەلەدى. سوندىقتان بۇل باعىتتاعى جۇمىستاردى كەڭەيتۋ جانە دامىتۋ اسا ماڭىزدى.

مەن ءوزىم كۋا بولعان جاقسى باستامامەن بولىسكىم كەلەدى. جاقىندا ەلىمىزدە ەرەكشە جانداردى جۇمىسپەن قامتۋ ىسىنە ۇلەس قوسىپ جۇرگەن «كۇندە» ينكليۋزيۆتى كافەسىنىڭ قىزمەتىن كورىپ، ەرەكشە اسەر الدىم. بۇل كوفەينيا داۋن سيندرومى، اۋتيزم سپەكترىندەگى بۇزىلىستار جانە باسقا دا دامۋ ەرەكشەلىكتەرى بار ازاماتتاردى ەڭبەككە تارتۋعا باعىتتالعان جارقىن الەۋمەتتىك جوبا. مۇنداي باستامالار تەك جۇمىسپەن قامتۋدى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قوعامداعى ينكليۋزيۆتى مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋعا دا ىقپال ەتەدى.

ويتكەنى مۇگەدەكتىك ساناتى بەرىلگەن جاسوسپىرىمدەر مەن جاستاردىڭ اراسىندا ەڭبەككە قابىلەتتى، تالانتتى ءارى ىنتالى تۇلعالار از ەمەس. ەڭ باستىسى — ولارعا سەنىم ارتىپ، مۇمكىندىك بەرۋ.

- قوعامنىڭ مۇنداي ادامدارعا دەگەن كوزقاراسىن قالاي وزگەرتۋگە بولادى؟

ارينە، قوعامداعى وزگەرىس ءبىر كۇندە بولمايدى. دەگەنمەن، جۇيەلى جۇمىس، وڭ تاجىريبەلەر مەن اشىق ديالوگ ارقىلى عانا ينكليۋزيۆتى ورتانى قالىپتاستىرۋعا بولادى. ءار ادام ءومىر جولىندا جەتىستىككە جاقىندارىنىڭ قولداۋىمەن، بىلىمگە جانە ەڭبەككە دەگەن تالپىنىسىمەن جەتەدى. سوندىقتان ينكليۋزيا تەك ەرەكشە قاجەتتىلىكتەرى بار ادامدارعا قاتىستى ماسەلە ەمەس، جالپى جەكە تۇلعاعا دەگەن قوعامنىڭ قارىم-قاتىناسى مەن تۇسىنىگىنىڭ كورسەتكىشى بولىپ تابىلادى.

قوعامنىڭ ەرەكشە قاجەتتىلىكتەرى بار ادامدارعا دەگەن كوزقاراسىن وزگەرتۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن ستەرەوتيپتەر مەن ستيگمالاردان ارىلۋ قاجەت. بۇل ۇزاق مەرزىمدى پروسەسس بولسا دا، الەۋمەتتىك ماڭىزدى قادام بولىپ تابىلادى. كوزقاراستى وزگەرتۋدىڭ باستى جولى – ينكليۋزيۆتى مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋ جانە ارتۇرلىلىكتى قۇندىلىق رەتىندە قابىلداۋعا تاربيەلەۋ.

بۇل وزگەرىس ەڭ الدىمەن وتباسى مەن ءبىلىم سالاسىنداعى مامانداردىڭ بىرلەسكەن قولداۋىنان باستالۋى ءتيىس. وتباسىنىڭ پسيحولوگيالىق جانە الەۋمەتتىك تۇرعىدان دايىن بولۋى، ياعني بالانىڭ قابىلەتىن ەرتە جاستان انىقتاپ، ەرەكشەلىگىنە قاراي دامىتۋ، بالانىڭ الەۋمەتتەنۋ جولىنداعى ماڭىزدى كەزەڭ بولىپ تابىلادى. سونىمەن قاتار، پەداگوگتەر مەن ارنايى ماماندار بالانىڭ دامۋ ەرەكشەلىكتەرىن ءتۇسىنىپ، وعان قولداۋ كورسەتۋگە دايىن بولۋى قاجەت. اتا-انالار مەن ماماندار بىرلەسە جۇمىس ىستەگەندە، ەرەكشە قاجەتتىلىكتەرى بار ادام قوعامنان وقشاۋلانباي، بەلسەندى ومىرگە قوسىلىپ، ءوزىن تولىققاندى تۇلعا رەتىندە سەزىنەدى. سول كەزدە عانا شىنايى ينكليۋزيۆتى قوعام قالىپتاسادى.

- پايدالى ويلارىڭىز بەن شىنايى كوزقاراسىڭىز ءۇشىن العىس ايتامىز، لاۋرا اسقار قىزى. ەرەكشە جاندارعا تەڭ مۇمكىندىك بەرەتىن قوعام قۇرۋ جولىندا ەڭبەگىڭىز تابىستى بولسىن.