– Qazir álem jahandaný úrdisimen júrip keledi. Sonyń áserinen ulttyq negizderimiz toqyraýǵa ushyraýy múmkin. Biz halyq retinde osy bir ótkelden aman ótý úshin ne isteýimiz kerek? Bul jaǵdaıda ónerdiń mańyzy qandaı?
– Osy suraǵyńa baılanysty ótkende áleýmettik jelilerde jazǵan bolatynmyn. Qazirgi qalyptasqan qoǵamdyq júıe tarıhı taǵdyrlardy sheshýde dármensiz bolyp tur. Endi mynaý jahandaný degen julymyr zaman keldi. Mine, osy jahandyq jasandy turpaıy mádenıetten týyndaıtyn teris tárbıe, jat ónege, jabaıy úlgi, jaǵymsyz úgit, keri nasıhat sanamyzdy ýlap jatyr. Qazir búkil álemniń qaltalylary bolsyn, mısıonerleri bolsyn bizge kelip, bizdiń ulttyq rýhanı qundylyǵymyzdyń, qazaqı qasıetterimizdiń kúl-talqanyn shyǵaryp jatyr. Ony moıyndaý kerek. Al endi osy elimizge kimder kelip, kimder ketip jatyr, olar qandaı maqsatty kózdeıdi, ne paıdasy, ne zıany bar, muny baqylap otyrǵan eshkim joq. Eń sumdyǵy adamdardyń janynyń, tániniń, balalarynyń, arynyń, namysynyń, jeriniń, baılyǵynyń báriniń satylýy. Bul eldigimizdi, qazaqy qadir-qasıetimizdi túgel satý degen sóz. Kindigi ashylǵan zamanda satylmaǵan ne qaldy?! Elin, jerin satqan, saıtanyn semirtip baqqan, jumyrtqadaı shirip, tabyttaı taǵdyrdy aýyrlatyp jatqan qazirgi ózimizdiń qazaqtardy kórgen kezde «eı, qazaq bolyńdarshy» degim kep turady. Mysaly, biz qazirgi qazaq pen keshegi qazaqty salystyrýǵa múlde kelmeıdi. Qazir usaqtalyp ketken tuqymymyzdy kóremiz. Keshegi bizdiń jeńgenin maqtamaıtyn, jeńilgenin dattamaıtyn qazaq tek ar aldynda ǵana ıilgen, dar aldynda emes. Búgingi qazaqty olaı deýge bolmaıdy. Biz osy eldigimizge qalaı ıe bolamyz?
Baıyrǵy qazaq attap basqanda esigine ala jip baılap, alty aılyq saparǵa alańsyz attanǵan. Eshkim eshkimniń ala jibin attamaı, el bolýdyń eshkimge uqsamaıtyn bir keremet úlgisin kórsetken. Al búgin jahandyq jasandy mádenıet bizdiń sanamyzdy, ásirese, búgingi jas urpaqtyń sanasyn ýlaýda. Qazirgi qoǵamdaǵy ózekti máseleler jastarǵa kep tireledi. Ókinishtisi, qyzdan qylyq, uldan rýh ketip barady. Bizdiń mindet ónerdiń tilimen osy máselelerdi jetkizý bolsa kerek. Keıde biz ónerdiń tóńireginde ǵana qap qoıamyz. Al ult jaıyna kelgen kezde oılanbaımyz, oǵan óner adamdary kishkene sylbyr qaraıdy. Ult bolyp uıysýda, jurt bolyp jumylýda, halyq bolyp qaırat tanytýda keshegi úlken aǵalarymyzdyń qosqan eńbekteri eren edi. Sol amanat bizderge júktelgen. Ulttyq múddeni qorǵap, Táýelsizdikti bekemdeı túsýde bizdiń únimiz óktem shyǵýǵa tıis edi... Tym qumyǵyńqy únimizdi kóp eshkim estı bermeıtini jasyryn emes. Bulaı bolmaýy kerek. Aıtar sózdiń mysy pás. Tyńdar qulaq qulyqsyz...
Bizdiń mekteptiń Áýezov pen Músirepov negizin salyp ketken sara joly bar. Bizdiń Batys pen orystarǵa negizdelip, solardaǵy element pen jańashyldyqty alǵymyz kep turady. Biz, kerisinshe, olardan qashýymyz kerek. Bizder olardan ne aldyq dep emes, olarǵa ne usynamyz dep oılaýymyz kerek. Al olardyń alary, bizdiń bererimiz qaısy? Olarǵa neni kese kóldeneń tartamyz? Ol Áýezov pen Músirepov negizin qalaǵan mektep bolýy tıis.
– Qazirgi kezde óner juldyzdarynyń kóbi «shoý» jasaýmen álek. Sonyń nátıjesinde taza óner men haltýrany almastyryp alǵan sıaqtymyz. Mundaı proseske qarsy turar qaýqar bar ma?
– Qazirgi kóp jerde aıtylyp júrgenderdiń deni aıǵaı-shýdan quralǵan jalǵan patrıotızm. Bul bizdiń bolashaǵymyzǵa bedel, keleshegimizge kemel bola almaıdy. Biz keıde jańalyq izdeımiz dep, jar jaǵalap ketemiz. Ózgeniń qańsyǵyn tańsyq kórýge beıilmiz. Ne izdesek te, jańalyqty da, jaqsylyqty da, tárbıeni de, tájirıbeni de óz tarıhymyzdan, óz qundylyǵymyzdan izdeýimiz kerek. Biz qazir ózimizden izdemeımiz. Ózimizdikine alakózdene qarap, eskirgen dúnıeniń sapyna qosa salamyz. «Jańanyń ózi – umytylǵan eski» emes pe edi?! Qazir qulaqtan kirip, boıdan turaq tabatyn áýezdi ánder joqtyń qasy desek bolady. Dástúrli ánderimizdi biz áli de dáripteı almaı júrmiz. Bizdiń nebir bulbul kómeı, jeztańdaı ánshilerimiz bar. Endi ánniń ózi amanat qoı. Sonyń aman-saý qalpynda jetkizilýi lázim. Sol amanatqa obal jasamaı, salaýatqa saýap jasamaı, bútin qalpynda jetkizý – búgingi ánshilerdiń mindeti. Qazirgi ánder «digidik, digidik shabamyn, baıdyń qyzyn alamynnyń» tóńireginde. Has ónerdiń qadirin shoýǵa toly baǵdarlamalar ketirip bitti. Estradashylardyń aıǵaıyna qulaq tunady. Olar eshkimdi elemeıdi. Dástúrli ánshiler men estradashylar birin biri jamandaýdan aspaı júr. Bizge daý-damaı qýyp, ónbes istiń sońyn qýatyn ýaqyt joq. Baǵlan ónerdiń basyn tórge súıreıtin shyn ónerpazdar ózara birigip, ult bolmysyna zıan keltirer istermen kúresýdi úırengeni abzal-aq.
– Bizdiń teatrlardyń álemdik deńgeıdegi orny qandaı?
– Keshegi taqyr jerden teatr ashqan aǵalarymyzdyń mektebi – óte myqty mektep. Olar ulttyq bolmystyń taza qaınarynan órip shyǵyp, qazaqtyń óz álemin kórkem deńgeıde qaıta ózine usyndy. Men ózimizdiń mektep pen odan shyqqan akterlerdiń shetelmen salystyrǵanda artyq bolmasa, kem túsken tustaryn baıqaǵan joqpyn. Shetelderge shyǵa júrip qazaq teatr mektebiniń myqty ekenine kózim jetti. Shetelderde óner kórsetkenimizde halyq ornynan tik turyp qurmet kórsetip jatady. Qazir bizdiń teatrdy álem tanıdy. Bizdiń mekteptiń Áýezov pen Músirepov negizin salyp ketken sara joly bar. Bizdiń Batys pen orystarǵa negizdelip, solardaǵy element pen jańashyldyqty alǵymyz kep turady. Biz, kerisinshe, olardan qashýymyz kerek. Bizder olardan ne aldyq dep emes, olarǵa ne usynamyz dep oılaýymyz kerek. Al olardyń alary, bizdiń bererimiz qaısy? Olarǵa neni kese kóldeneń tartamyz? Ol Áýezov pen Músirepov negizin qalaǵan mektep bolýy tıis. Qazaqstandaǵy barlyq teatrlar Áýezov teatrynan bólinip shyqqan. Sol sebepti bizder áke-teatr sanalamyz. Iaǵnı, bas teatr. Búginde bas teatr babynda dep senimdi túrde aıta alamyn.
– Siz akter retinde teatrǵa adaldyq tanytyp kelesiz. Kıno salasynda birneshe serıaldan kórgenimiz bolmasa, kózge túspeısiz. Kınoǵa túsýge qulqyńyz joq pa, álde usynys túspeı júr me?
– Men mamandyǵym boıynsha kıno jáne teatr akterimin. Kınoǵa túsýdi unatpaımyn desem, artyq aıtqandyq bolar. Men o basta teatrdyń bosaǵasyn attaǵanymda aldyńǵy býyn aǵa-apalarymyzdyń aıtqan sózderi: «Osy teatr seniń tóriń bolsyn», – degen edi. Biz sol kisilerdiń teatr sahnasyn óz úıiniń tórindeı kórgen áz mektebinen óttik qoı. Aldymen aǵalardyń qolyna sý quıyp, sol kisilerdiń batasyn aldyq. Ol kisiler bizge kóbinese teatrǵa degen adaldyqty aıtatyn. Teatrdy eshteńemen aıyrbastamaý týraly. Aǵalardyń aıtqan aqylyn buljytpaýǵa ant etkenbiz.
Kıno salasynda maǵan asa bir suranysta joq. Birneshe serıalǵa tústik. Biraq meniń qatyp qalǵan qaǵıdam, tártibim bar. Televıdenıe de bolsyn, kınoda bolsyn men basqa jerde jumys istegende, teatrǵa kedergim tımese eken deımin. Men úshin teatr tórindeı qudiretti álem joq. Ustazdarym sony úıretti. Sondyqtan meniń sanama sińip qalǵan bolýy kerek. Men úshin birinshi kezekte teatr turady. Bárimiz suhbat bergen kezimizde myqtymyz ǵoı, qatyramyz. Al kúndelikti tirligimizde sóz ben is qabyspaı jatady. Bizdiń akterlerdiń kóbi kınoǵa túsip jatady. Olar nege kıno men teatrdy birge alyp júrmeske, teatrdaǵy jumysyma kedergi keltirip jatqan joqpyn ǵoı deıdi. Bos sóz. Solardyń talaıy úshin osy jerde aıǵaı-shý bolǵan. Talaı ret teatr sahnasyna ýaqtyly kelmeı qalǵan kezderi de bar. Sonyń bárin jasyryp, jaýyp qoıǵan bolatynbyz. Bul ózimizdiń qateligimiz. İshimizde buǵyp jata beredi. Olar sonan keıin suhbat bergen kezde «meniń teatrǵa degen adaldyǵym sumdyq» dep beti búlk etpesten saırap beredi. Ózimizden keıingi býyndy tárbıeleý – bizdiń mindetimiz. Keı kezderi aqyl aıtyp, durys jolǵa salǵyń-aq keledi. Olar bolsa, ózińe aqyl aıtýǵa qushtar. «Bekjan aǵamyzdyń jastarǵa kóńili tolmaıdy» dep aıtýy múmkin.
«Meniń siz sıaqty bolǵym kelmeıdi, bul ne tirlik» deıtinder de kezdesedi. Talǵamǵa talas joq. Tańdaǵan joly ózine unasa, biz ne istemekpiz?
Qudaıǵa shúkir, Alla taǵalam teatrdan bolsa da óz nesibemdi berip, halyq ortasynda jaýapkershiligimdi arttyrdy.
Akter qalaı bolýy kerek? Dúnıeden ozǵanyna kóp bolmaǵan Ásh-aǵamyz (Áshirbek Syǵaı) aıtqandaı, ol ánshi, jyrshy, kúıshi bolýy kerek, ol tarıhshy bolýy kerek. Nemese sol ónerdi tereń zerdeleı alatyn qabileti bolǵany jón. Ókinishke oraı, qazirgi jastarymyz mundaıǵa salǵyrttyq tanytady. Óıtkeni, kitap oqymaıdy. Óziniń tegin, urqyn bilmeıtin urpaq ósip keledi. Óziniń tarıhyn bilmegen adam – tamyrsyz daraq dersiz. Olar kóp bolsa, ónerdiń de kósegesi kógermeıdi.
– Siz oınaǵan rólderdi halyq jyly qabyldaıdy. Keıbir kórermenderdiń «Bekjan Turys oınaǵan Shámshini, Qojanasyrdy kórý úshin keldik» degenin de estip qalamyz. Tarıhı, klasıkalyq, zamanaýı keıipkerlerdiń kóbin oıdaǵydaı alyp shyqtyńyz. Belgili bir ról tapsyrylǵanda, oǵan qalaı daıyndalasyz?
– Oınaǵan rólderimniń árqaısysy men úshin qymbat. Eń bastysy, sahnaǵa alyp shyqqan dúnıelerimniń bári kórermenniń kóńilinen shyǵyp jatsa, eńbegimniń elengeni, jumysymnyń nátıjesi dep oılaımyn. Obraz somdaǵanda shynaıy berilýdiń ózi úlken dúnıe. Árbir róldi alǵan kezimde oǵan úlken daıyndyqpen kelemin. Ol kezde men bárin umytam, sonyń jeteginde ketem. Adam balasynyń bir ǵana ómiri bolatyn bolsa, akter adamdardyń ómiri ekeý. Biri – óz basynyń tirshiligi, ekinshisi – shyǵarmadaǵy keıipkerler. Biz de keıde sol keıipkerlermen ómir súremiz. Shyn talanttyń oıynda basqa dúnıe bolmaýy kerek. Qazir biz dúnıeni kúıttep kettik. Qaıtsek turmysty túzeımiz, qaıtsek baıımyz dep. Árıne, kim turmysynyń jaman bolǵanyn qalaıdy deısiz. Jaqsy bolamyn, odan da jaqsy bolamyn dep júrip, bir kúni burq ete qalamyz. Men ylǵıda keıipkerlerimmen bir júremin. Olarmen syrlasý, suhbattasýdan artyq baqyt joq. Keıde maǵan nege oı ústinde júresiń dep aıtyp jatady. Qaı kezde de oısyz, muńsyz adamnan eshteńe de shyqpaıtyny belgili. Oısyzdyq – bar adamnyń jaýy. Bir obrazdy alyp shyqqan soń, ekinshisiniń álemine ený úshin barymyzdy salamyz.
Kóshede júrgende, úıde otyrǵanda, tipti tósekte jatqanda da oıymyzdan obrazdar jıyntyǵy ketpeıdi. Munyń bári akter bolyp qalyptasýymyzǵa zor eńbek etken Asqar Toqpanov, Qadısha Bókeeva, Sholpan Jandarbekova sıaqty ustazdarymnyń arqasy. Men sol kisilerden dáris alǵanyma baqyttymyn. Muny maqtanyshpen aıtamyn. Búgingi jas akterlerge qandaı bilim, qandaı ilim berip jatyr eken dep ýaıymdaıtynymyz da shyn. Teatr ult rýhanıatynyń uıytqysy ekenin umytyp ketkendeı kórinemiz.
– Sózińizden ańdaǵanym, sońyńyzdan ergen jas akterlerge qoıar talabyńyz qatań sekildi... Sizderden keıingi tolqynnyń boıynan qandaı qasıetti kóresiz? Ult teatryn kórkeıter jastar kim dese, kimderdiń esimin atar edińiz?
– Jastardyń bárin bir shybyqpen aıdap, kóńilim tolmaıdy desem asylyq bolar. İzdengish, ózine qatań talap qoıǵysh jastar bar. Ókinishtisi, kóp emes. Ónerdegi onyń oınaǵan róli jaqsy shyǵar, biraq óziniń jaqsy adam bolyp qalyptasýy bólek nárse. Ómirde jaqsy adam bola alsa ǵana, odan jaqsy akter shyǵady. Akter qalaı bolýy kerek? Dúnıeden ozǵanyna kóp bolmaǵan Ásh-aǵamyz (Áshirbek Syǵaı) aıtqandaı, ol ánshi, jyrshy, kúıshi bolýy kerek, ol tarıhshy bolýy kerek. Nemese sol ónerdi tereń zerdeleı alatyn qabileti bolǵany jón. Ókinishke oraı, qazirgi jastarymyz mundaıǵa salǵyrttyq tanytady. Óıtkeni, kitap oqymaıdy. Óziniń tegin, urqyn bilmeıtin urpaq ósip keledi. Óziniń tarıhyn bilmegen adam – tamyrsyz daraq dersiz. Olar kóp bolsa, ónerdiń de kósegesi kógermeıdi. Másele jaqsy róldi bir ret oınap shyǵý emes. Adam bir ǵana jaqsy rólmen tarıhta qalýyna bolady. Ondaı deńgeıge jetý úshin ushan-teńiz bilim men rýhı tazalyq qajet. Baıaǵyda Áshirbek aǵamyz aıtatyn: «Akter adamynyń jany názik hrýstal sıaqty, ar jaǵy kórinip turady, abaılamasań synyp ketedi» dep. Keıde hrýstaldiń ishi-syrtyn shań búrkep qalmady ma eken degen oı sanany san saqqa júgirtedi.
M. Áýezov: «Seniń ınstıtýt bitirgenińmen, ustazdyq mektepten ótpeýiń múmkin, ol – qasiret» degen eken. Júsipbek Aımaýytov bolsa: «Qara qazaqtyń mádenıetti bolýynan, mádenıetti adamnyń qazaq bolýy qıyn» depti. Bilgeni bolǵanmen, kórgeni joq, alym-berimi bolǵanmen, ónegesi joq dıplomdy dúbáralar kóbeıip ketti. «Adam bop ótý – paryz» ekenin umyttyq. Keıde bizde jalǵan sóıleımiz, temir-tersek pen ataqtyń, tanymaldylyqtyń qurbany bolamyz. Bıliktiń tastaǵan súıegine máz bolamyz. Tipti, sol jalǵandyqtyń jolynda ónerdi qurban etýge arlanbaıtyn bolyp baramyz. Bizdegi ishti úńgıtin kúızelis sol.
– Qazaq teatryna jańa lep ákelgen rejıser Qaırat Súgirbekov týraly kóp aıtylmaıdy. Zamandasyńyzdyń jaryq dúnıeden ótkeninen de biraz jyldyń júzi boldy. Talantty ýaqytynda baǵalamaý, tanymaý ult boıyndaǵy orny tolmas kemshilik emes pe osy?
– Qaırat jarq etip sóngen juldyz boldy ǵoı. Qazaqtyń baǵyna týǵan jigit edi. Teatrǵa óz mánerindegi jańa óris alyp keldi. Men onyń eki-úsh spektaklinde oınadym. Óte bir izdenimpaz, keńinen oılap, akterlermen birigip júmys isteıtin jaqsy qasıeti bar edi. Júregi de taza azamat bolatyn. Múmkin, oryndy-orynsyz syndardy kótere almaǵan bolar. Kim biledi? Múmkin, júıkesi men júregine júk túsken de shyǵar. Erte ómirden ótip ketti. Ózi bala sıaqty bolatyn. Bir nárse bolmaı jatsa jylap sala beretin. Bizder Qaırattyń jylaǵanyna tań qalyp, kúlip júretinbiz. Bolmysynda qaǵilez, áldekimderdeı kúpsinip, isinbeıtin, júregine syzat túsirmegen, tunyǵynan teben kórinetin tabıǵı taza qalpy bar bolatyn. Keıde bizder asyldarymyzdyń qadirin ǵasyr ótken soń ǵana baǵalaıtynymyz bar. Keıde solar ólmeıtindeı, ólse qaıtip kóńilge enbeıtindeı kóremiz. Al ólgen soń qysyr sózder, jalǵan arhıv, qurǵaq qaǵazdarǵa boı aldyryp jatamyz. Aramyzda áli de sondaı azamattar bar. Solardy tirisinde baǵalaýymyz kerek.
Suhbatyńyzǵa rahmet!
Suhbattasqan Nurserik Tileýqabyl
