Qazaq ǵylymynyń qazirgi jaıy
Qazirgi tańda ǵylymnyń damý tendensıasy úlken ózgeristi bastan keshýde. Elimiz «Bolon» úrdisine múshe bolǵanan keıin «Ǵylym týraly» Zań qabyldanyp, Úkimettiń ǵylymǵa bóletin qarjysy arta túskeni belgili. Osyǵan deıin elimizde ǵylymnyń tıisti deńgeıde damymaı jatqanyna qarjynyń jetimsizdigin qolbaılaý bolyp kelgen edi. Sońǵy jyldary qarjy máselesi oń sheshimin tapqanymen ǵylym salasy keremetteı damyp jatqan joq. Táýelsizdik jyldary qazaq ǵylymy kóptegen reformany bastan ótkergenin bilemiz. Onyń bári ǵylymnyń oń jambasyna keldi dep aıta almaımyz. Toqyraý jyldary ǵylymı-zertteý ınstıtýttarynyń jumysy qatty álsirep ketkeni jasyryn emes. Qazirgi tańda Qazaqstan damyǵan Batys jáne Ońtústik-SHyǵys Azıa elderimen salystyrǵanda ǵylymı kadrlar áleýeti de máz emes. Deńgeıimiz óte tómen. Aldyna taýdaı talap qoıyp, dúnıejúzindegi damyǵan 30 eldiń qataryna qosylýǵa umtylǵan el úshin bul oılantatyn-aq jaǵdaı. Elimiz «Bolon» deklarasıasyn qabyldaǵannan keıin Qazaqstanda qorǵalatyn dısertasıalardyń sany aıtarlyqtaı azaıdy. Jańa júıe engen alty jyl ishinde elimiz boıynsha 700-ge taıaý ǵylymı qyzmetker ózderiniń PhD doktorlyq jumystaryn qorǵapty. Al, eski júıe kezinde jyl saıyn shamamen 1500 ǵylym kandıdaty jáne 300-500 ǵylym doktorlary ǵylymı jumystaryn qorǵap, ǵylymı dárejege ıe bolatyn-dy. Sondyqtan aldaǵy ýaqytta elimizdegi ǵylymı mekemeler men oqý oryndardyń qajetti ǵylymı kadrlarmen qamtamasyz ete almaı, olardyń biraz bóligin shetelden shaqyrýǵa májbúr bolýymyz múmkin. Sondyqtan bul máseleni eleýsiz qaldyrýǵa bolmaıdy.
Zulhaıyr Mansurov basqaratyn Janý máseleleri ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń atqaryp jatqan jumystary elimizdi qoıyp, sheteldiń mamandaryn tańqaldyryp otyrǵanyn ǵylymı orta jaqsy biledi. Apaıtós akademık basqaratyn ınstıtýtta eńbek etetin ǵalymdar granttyq qarjylandyrý baǵdarlamasyna ózderiniń mańyzdy ǵylymı jumystaryn usynyp, ǵylymnyń kókjıegin keńeıtip keledi. Qazirgi tańda ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń jumysyn júıege qoıǵan Zulhaıyr Mansurovty ǵylymy kósh ilgeri ozyp ketken Batys elderiniń ózderi attaı qalap shaqyryp, baıandama jasatyp, oı-paıymyn tyńdaıtynyn bilemiz.
Bilik pen bilim
[caption id="attachment_10218" align="alignright" width="561"]
Akademık Zulhaıyr Mansurov jáne Elsevier kompanıasynyń tóraǵasy Iongsýk Chı[/caption]
Maqalamyzdyń basynda Qazaqstandaǵy ǵylymnyń qandaıda bir túriniń damýy ǵylym salasynda zor jetistikke jetken ǵalymdarǵa tikeleı baılanysty ekenin aıtyp qaldyq qoı. Sol oıymyzdy ary qaraı sabaqtasaq. Búginde Batystan bilim alǵan sheneýnikterdiń kópshiligi Keńes zamanynda ǵylymnyń jiligin shaǵyp, maıyn ishken maıtalman mamandardyń oı-pikirine qulaq asa bermeıtini jasyryn emes. Olardyń ózindik ólshemi bar. Al qazaq topyraǵynda ǵylymnyń negizin qalap, qazyǵyn qaqqan aǵa býynnyń ózindik aıtar ýáji bar. Elimizde ǵylymnyń kósegesin kógertken ǵalymdardyń kópshiligi Keńes zamanynda ǵylymı jumystaryn qorǵap, isimen ǵylymı ortany moıyndatqanyn bárimiz bilemiz. Olar áli de bolsa, zaman aǵymyna beıimdelip, otandyq ǵylymnyń órisin keńeıtip keledi. Osy shoǵyrdyń bel ortasynan Zulhaıyr Mansurovtyń tulǵalyq beınesi men qoltańbasyn anyq baıqaýǵa bolady. Ol ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıtetindegi hımıa fakúltetiniń damýyna ólsheýsiz úles qosqan maıtalman ǵalym. Búginde Zulhaıyr Mansurov basqaratyn Janý máseleleri ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń atqaryp jatqan jumystary elimizdi qoıyp, sheteldiń mamandaryn tańqaldyryp otyrǵanyn ǵylymı orta jaqsy biledi. Apaıtós akademık basqaratyn ınstıtýtta eńbek etetin ǵalymdar granttyq qarjylandyrý baǵdarlamasyna ózderiniń mańyzdy ǵylymı jumystaryn usynyp, ǵylymnyń kókjıegin keńeıtip keledi. Qazirgi tańda ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń jumysyn júıege qoıǵan Zulhaıyr Mansurovty ǵylymy kósh ilgeri ozyp ketken Batys elderiniń ózderi attaı qalap shaqyryp, baıandama jasatyp, oı-paıymyn tyńdaıtynyn bilemiz.
Janý máseleleri ınstıtýtynyń ǵalymdary sý kózderin aýyr metaldardan tazartýdyń jolyn da oılap taýyp, elimizde asqynǵan ekologıalyq máselelerdi oń baǵytta sheshýge atsalysyp keledi. Budan basqa elimizdiń munaıly aımaqtarynda jınaqtalǵan kúkirt jáne eski kólik dońǵalaqtaryn ýtılızasıalaýǵa qatysty biregeı jobalaryn usynǵanyn da jaqsy bilemiz. Sońǵy ýaqyttary ınstıtýt ǵalymdary nanotehnologıa salasynda da iri jobalardy iske asyryp, elimizdiń mereıin ústem etýde. Bul rette bıdaı men qant qyzylshasynyń ónimdiligin 20-40 paıyzǵa deıin arttyratyn bıostımýlátorlar oılap tapqanyn atap aıtýymyz kerek. Sondaı-aq, elektrodty materıaldardyń kómegimen qan tazalaýdyń tyń tásilin álemdik medısına aıtýly jańalyq retinde qabyldady.
Qazaqtyń bas hımıgi
Zulhaıyr Mansurov burynǵy S.M. Kırov atyndaǵy QazMÝ-diń hımıa fakúltetine túskennen bastap, elimizdegi hımıa salasynyń damýyna ólsheýsiz úles qosyp kele jatqan maman. Ol 1973 jyly kandıdattyq dısertasıasyn sátti qorǵap, kópshiliktiń nazaryn ózine aýdarady. 1980 jyly Almatyda Búkilodaqtyq janý jáne jarylys sımpozıýmynda Zulhaıyr Mansurov Keńes ókimeti ǵalymdarynyń nazaryna túskeni belgili. Osy basqosýda sol kezdegi Nobel syılyǵynyń ıegeri Nıkolaı Semenovtyń aq batasyn aldy desek te bolady. Sımpozıým jas ǵalymnyń Qazaqstanda janý máselelerin zertteıtin ǵylymı mekeme qurýyna túrtki bolǵany anyq. Budan keıin Zulhaıyr Mansurov doktorlyq jumysyn KSRO ǴA qarasty Qurylymdyq makrokınetıka ınstıtýynda sátti qorǵap shyǵady. Bilimi tolysqannan keıin ol ustazy, akademık Georgıı Ksandopýlomen birlesip, ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ janynan Janý máseleleri ınstıtýtynyń negizin qalaǵanyn bilemiz. Arada bir jyl ótkennen keıin irgeli ujym «Janý úrdisiniń hımıalyq negizderin irgeli zertteýleri» boıynsha QR Memlekettik syılyǵyna usynylyp, elimizdegi eń joǵarǵy marapatqa ıe boldy. Mine, sodan beri Zulhaıyr Mansurovtyń basqarýyndaǵy irgeli ǵylym ordasy janý máselelerine qatysty irgeli zertteýler júrgizip, elimizde hımıa salasynyń joǵary deńgeıde damýyna barynsha jol ashyp keledi. Zulhaıyr Mansurov Brússeldegi INTAS Ǵylymı keńesinde úsh jyl qatarynan Qazaqstan atynan ókildik etip, qazaq hımıkteriniń álemdik deńgeıde jarqyraı kórinýine jolashar jasaǵan ǵalym.
Biregeı ınstıtýt keremetteri
Táýelsizdik jyldary Qazaqstan munaı óndirisin órkendetip, el ekonomıkasy órkendedi. Munaı óndirisi óz kezeginde túrli ekologıalyq máselelerdi týyndatqany jasyryn emes. Osy rette Janý máseleleri ınstıtýty munaı óndirýshi kompanıalarǵa ekologıalyq máselelerdi ońtaıly baǵytta sheshýdiń tyń joldaryn usyndy. Reti kelgende solardyń birazyn ataı ketsek. Óz kezeginde ınstıtýt ǵalymdary munaı ónimderimen ábden lastanǵan kenishteriniń betki qabatyndaǵy topyraqtardy qyryp alyp, topyraq pen mazýt aralasqan qabatty joǵary temperatýrada qyzdyryp, jolǵa tóseıtin asfált alýdyń tyń ádisin oılap tapqany esimizde. Budan basqa sýǵa tógilgen munaıdy tazartýdyń tyń jobalaryn osy Janý máseleleri ınstıýty usynǵanyn ǵylymǵa qatysy bar adamdar jaqsy biledi. Zulhaıyr Mansurovtyń shákirtteri magnıt sorbentinen lastanǵan sýdy munaı ónimderinen tazartýdyń ozyq tásilin usynyp, sý kózderin saqtaýǵa kúsh salǵan bolatyn. Gazetimizdiń ótken sandarynda Zulhaıyr Mansurovtyń shákirti PhD doktar Keńes Qudaıbergenov sýǵa tógilgen munaı men munaı ónimderden kúrish qaýyzynan jasalǵan sorbentpen tazartýdyń tyń jolyn usynǵanyn jazǵan bolatynbyz. Óz kezeginde jas ǵalym kúrish qaýyzyn zerthanalyq jaǵdaıda termıalyq jáne hımıalyq óńdeýden ótkizip, qajetti kómirtektengen sorbentti alyp, lastanǵan sý kózderin tazartatyn jańa ónim oılan tapqan edi. Janý máseleleri ınstıtýtynyń jas ǵalymdary ázirlegen bul sorbenttiń 1 gram sorbent 15-18 gram munaıdy boıyna sińirip, sýdy jaqsy tazartatynymen erekshelenetin bolatyn. Budan basqa Janý máseleleri ınstıtýtynyń ǵalymdary sý kózderin aýyr metaldardan tazartýdyń jolyn da oılap taýyp, elimizde asqynǵan ekologıalyq máselelerdi oń baǵytta sheshýge atsalysyp keledi. Budan basqa elimizdiń munaıly aımaqtarynda jınaqtalǵan kúkirt jáne eski kólik dońǵalaqtaryn ýtılızasıalaýǵa qatysty biregeı jobalaryn usynǵanyn da jaqsy bilemiz. Sońǵy ýaqyttary ınstıtýt ǵalymdary nanotehnologıa salasynda da iri jobalardy iske asyryp, elimizdiń mereıin ústem etýde. Bul rette bıdaı men qant qyzylshasynyń ónimdiligin 20-40 paıyzǵa deıin arttyratyn bıostımýlátorlar oılap tapqanyn atap aıtýymyz kerek. Sondaı-aq, elektrodty materıaldardyń kómegimen qan tazalaýdyń tyń tásilin álemdik medısına aıtýly jańalyq retinde qabyldady. Osylaısha Janý máseleleri ınstıtýty tek qana hımıa salasymen shektelmeı – aýyl sharýashylyǵy, medısına salasynda da ǵylymı jańalyqtar ashyp, áreket etý aýqymyn keńeıtip keledi. Osy jumystardy júıeli atqarýǵa, jas ǵalymdardyń granttyq qarjylandyrýǵa qol jetkizýine Zulhaıyr Mansurov barynsha qoldaý kórsetýde. Eger elimizdegi árbir ǵalym Zulhaıyr Mansurovtaı ǵylymǵa eńbek sińirip, jastarǵa qoldaý kórsetse, Qazaqstannyń eńsesi tik, ekonomıkamyz myǵym bolatyny sózsiz. Sóz sońynda Janý máseleleri ınstıtýtynyń abyroıyn asqaqtatyp, shoqtyǵyn bıiktetken myna bir jaıtty aıtpaı ketpeske bolmaıdy. Qazir Qazaqstanda «Scopus» álemdik ǵylymı málimetter qoryna engen jalǵyz ǵylymı jýrnal da osy ınstıýttyń ǵalymdary shyǵarýda. Zulhaıyr Mansurovtyń jetekshiligimen jaryq kóretin «Eýrazıa hımıa tehnologıalary» ǵylymı jýrnaly aǵylshyn tilinde jylyna tórt ret shyǵady. Atalǵan jýrnalǵa shyqqan materıaldy dúnıejúzi ǵalymdary únemi baqylap, basylymda jaryq kórgen maqalalarǵa udaıy silteme jasaıdy. Osy jýrnaldyń arqasynda qazaq hımıkteriniń ǵylymı jumystaryna álem ǵalymdarynyń nazary iligip jatyr.
Nurlan Jumahanov
