EÝROPADA ÓZGE ULTTARDY ÓZDERİNE SİŃİRÝ MEMLEKETTİK IDEOLOGIAǴA AINALǴAN
– Qazirgi jahandanǵan, lıberalızm men demokratıa qundylyqtary ústemdik etken álemde ulttyq memlekettiń bolashaǵy bar ma? Ózimiz kóp mysalǵa keltiretin Batys elderi ulttyq memleket qurýdan bas tartyp, ulttar arasyndaǵy shekarany joıatyn azamattyq memleketter quryp jatqan sıaqty. Solaı ma?
– Joq, kerisinshe, qansha «mýltıkýltýralıstik demokratıa» dep urandatqanmen, dál sol lıberaldyq Batysta ulttyq oqshaýlaný úrdisi basym.
«Mýltıkýltýralızm», «kópmádenıetti lıberalızm» degen akademıalyq ta, praktıkalyq ta ıdeıalar kóp, ony Batystyń órkenıetti elderi belgili bir qoǵamdyq deńgeıde oryndaıdy da.
Ásirese qoǵamdyq ortada, jumysqa qabyldaǵanda násildik, tektik, jynystyq turǵydan kemsitpeýge kóp kóńil bóledi. Degenmen, memleket máselesine kelgende báribir ulttyq daralyq bárinen de kúshti bolyp shyǵady. Muny ǵalymdardyń kóbi moıyndady.
Ulybrıtanıanyń Eýroodaqtan shyǵýdy qoldaýy kezinde bul anyq baıqaldy. «Azamattyq negizdegi brıtan ultyn qurdyq» dep júrgen elder – Shotlandıa, Ýels jáne Soltústik Irlandıa ózderiniń «ógeı ul» ekenin qaıta aıtyp, enshilerin alýǵa umtyla bastady.
Al Fransıa etnosqa bólinbeıtin naǵyz azamattyq memleket retinde sıpattalǵanymen, eldiń barlyq azamatyn «fransýz» dep ataıdy ári memlekettiń ózi «Fransýz Respýblıkasy». Munymen qoımaı, munda kirme ulttardy mádenı jáne tildik turǵydan asımılásıalaý saıasaty memlekettik ıdeologıa deńgeıinde halyqtyń sanasyna sińirilgen.
Germanıa áý bastan-aq etnostyq nemis memleketi retinde qurylǵan. Bul eldiń azamattyǵyn alý úshin nemis tilinen emtıhan tapsyrasyń. Al Golandıa ımıgranttar tapsyratyn synaqty «azamattyq sáıkestik» emtıhany dep jumsaqtap ataǵanymen, ol da asımılásıalaýdyń naǵyz quraly bolyp sanaldy.
Azamattyq el sanalatyn Danıada tipti jergilikti dattarmen mádenı baılanysy joq adamdarǵa azamattyq berilmeıdi. Eýropanyń bul dástúrin Japonıa sıaqty Azıanyń kóptegen elderi kóshirip alǵan. Japonıada bes-alty urpaǵy turyp jatqan kárister áli kúnge azamattyq almaǵan.
Mıgranttardan quralǵan AQSH, Avstralıa, Kanada sıaqty elderdi qospaǵanda álemdegi memleketterdiń basym bóligi etnostardyń memleketteri bolyp sanalady ári olar ózderiniń ulttyq memleketterin sol qalpynda saqtap qalýǵa múddeli.
– Eýroodaq she? 27 el óz egemendikteriniń bir bóliginen erikti túrde bas tartty emes pe?
– Bul – ekonomıkalyq, geosaıası qajettilik negizinde qurylǵan pragmatıkalyq odaq bolatyn. Onda ulttyq máselelerge qatysty eshqandaı áńgime joq. Eýropanyń qaı eline barsańyz da sol eldiń mádenıeti, dástúri, tili men dili «menmundalap» tur.
Eýropa elderindegi dıasporalar máselesi – qyzý talqylanyp jatqan taqyryp. Ulybrıtanıada Eýroodaq quramynan shyǵýdy qoldaǵandardyń basty argýmentteriniń biri de siz aıtqan egemendik máselesi boldy. Keshegi jarty álemdi bılegen uly ımperıanyń búgingi azamattary sheshimderdiń aıdaladaǵy Brússelde qabyldanatynyna narazy. Olardy óz ultynyń egemendiginen aıyrylý, Shyǵys Eýropadan aǵylǵan mıgranttardyń ulttyń qaımaǵyn buzyp jiberý qaýpi kóbirek alańdatty. Iaǵnı, bul da dál qazirgi qazaqtardyń qytaı nópirinen qoryqqany sıaqty ultty saqtap qalýǵa qatysty tabıǵı ınstınkt.
– Sonda tek mıgranttardyń memleketteri ǵana azamattyq ult qurǵan ba? Biz «qazaqstandyq ult» qursaq, biz sol AQSH, Avstralıa sıaqty mıgranttardyń memleketi bolamyz ba?
– Bir qalypqa salyp qaraý óte qıyn. Keı elder syrttaı azamattyq ultpyz degenimen, jeme-jemge kelgende naǵyz ulttyq memleket – solar.
Biz – eń aldymen postkolonıaldyq kezeńnen ótip jatqan, tıtýldyq ultynyń sany tolyq basym bola qoımaǵan, memleket quraýshy ult qaıta oıaný kezeńinde turǵan, etnostyq erekshelikti saıasılandyryp otyrǵan elmiz.
Ǵasyrlar boıy otarlyq saıasattyń kesirinen daralyǵyn joǵaltýǵa shaq qalǵan qazaq halqy eksklúzıvti ultshyldyqtan basqany qabyldaı almaıdy. Qazirgi postkolonıaldyq Qazaqstanda saıası modernızasıa qazaqtardyń ulttyq oıanýy, etnostyq bólinistiń saıasılanýy jáne popýlızmniń artýy sıaqty úsh formada júrip jatyr.
Qazaq ulty memlekettiń birden-bir qojaıyny, ıegeri retindegi statýsyn resmı túrde zańdastyrýdy jáne saıasatty soǵan sáıkes júrgizýdi talap etip otyr. Qazaqtar óziniń ulttyq bolmysyna, tili men diline qaýip-qater kóp dep úreılenedi ári otarlyq júıeni ári qaraı jalǵastyrady dep úkimetten sekem alady.
1995 jyly Konstıtýsıa qabyldanǵanda endi ǵana táýelsizdigin alyp, eıforıada otyrǵan halyq Ata zańnyń preambýlasy «ortaq tarıhı taǵdyr biriktirgen Qazaqstan halqy...» dep jazylyp ketkenin baıqamaı qaldy. Al qazirgi jaǵdaıda halyq «azamattyq ultqa» jol bere qoımaıdy, ol múmkin emes.
QAZAQSTANDAǴY ORYSTARDYŃ RESEIMEN RÝHANI JAQYNDYǴY SHAMALY
– Biraq basqa ult ókilderi munymen kelispeıdi ǵoı?
– Kelispeıtinderi de, moıynsynǵandary da bar, áli ekioıly kúıde júrgenderi de kóp. Ol týraly jan-jaqty zertteýler az bolǵandyqtan, olardyń úles salmaǵyn, geografıasyn naqty taldaý qıyn. Qazaqstandy otanym dep moıyndamaıtyn orystardyń kóbi kóship ketti. Orystardyń ulttyq máseleni kótermeı kelýiniń bir sebebi – olardyń Reseımen rýhanı jaqyndyǵy az.
Máselen, KSRO tarardyń aldynda júrgizilgen saýalnama nátıjesine qarasaq, orystardyń úshten ekisi ózderiniń otanyn Reseı dep emes, «Keńes odaǵy» dep kórsetken. Iaǵnı, burynǵy odaqtas respýblıkalarda turyp jatqan jerlerin óz otany dep esepteıdi.
1995 jyly Nıderland ǵalymdary júrgizgen zertteýge qarasaq, Qazaqstandaǵy orystardyń 30 paıyzy ózderin «keńes azamatymyz» dep ataǵan. Biraq orystardyń ózderi de, olardyń atameken, til, tarıh týraly kózqarastary da árkelki.
Reseıge kóbine ońtústik jáne batys óńirlerde turatyn orystar ketken. Al soltústik pen shyǵystaǵy mıgrasıa birshama turaqty. Iaǵnı, Qazaqstannyń soltústigindegi orys azamattar ózderin kelimsek dep emes, sol óńirdiń baıyrǵy turǵyndary sanaıdy. Mundaı jaǵdaıda memleket taza ultshyl saıasat ustana bastasa, olardyń arasynda separatıstik pıǵyl arta túsýi múmkin.
– «Bylaı tartsań ógiz óledi, bylaı tartsań arba synady» degen osy ma? Sonda ne isteý kerek?
– Kóp jaǵdaıda tarıhı otany bar ulttardyń óz atamekenimen baılanysy kúshti bolady. Brýbeıkerdiń «Trıadalyq baılanys» teorıasy boıynsha dıaspora, olar ómir súrip jatqan memleket jáne olardyń tarıhı otanynyń arasynda oshaqtyń úsh buty sıaqty názik teńgermeli baılanys bolady, bir jaǵy kúsheıip ketse, tepe-teńdik buzylyp, qıyndyqtar týyndaýy múmkin.
Iaǵnı, memleket dıasporaǵa qysymdy arttyrsa, olardyń joǵyn joqtaıtyn memleket qarsy sharalarǵa barýy múmkin, nemese kerisinshe.
Osyndaı teńgermeni búginde Qazaqstan men Reseı arasyndaǵy qarym-qatynastan baıqaımyz. Biraq, sońǵy jyldary Reseı lıberaldyq federasıalyq qoǵamnan etnonasıonalıstik memleketke aınalyp keledi. Ulttyq avtonomıalyq respýblıkalardy jaı aımaqtyq qurylymdarmen qosyp, basshylaryn ortalyqtan taǵaıyndaıtyn júıe jasady.
2000 jyly Pýtın Astanada qazaqstandyq belsendi dıaspora ókilderimen kezdeskende olardyń jetekshileri soltústik aýdandardy Reseıge qosý máselesin ashyq kótergen. Ol kezde Pýtın bul usynysqa qarsylyq bildirip, «qalaǵandaryń elge kóshińder» degen bolatyn.
Amerıkalyq ǵalymdardyń esepteýi boıynsha, sol kezdiń ózinde 2 mıllıonǵa jýyq adam Reseıge kóshýge ynta bildirgen. Biraq odan beri 16 jyl ótti, tutas bir býyn ósip jetildi. Jańa býynnyń memleketke kózqarasy, ustanymy, bolashaqqa qatysty oı-pıǵylyn zerttep, qorytyndy shyǵarý kerek.
Óz basym demokratıa, rasıonalızm jáne progres urandaryn alǵa tartyp, barlyq halyqty fransýz ultynyń tóńiregine toptastyrǵan ıakobınshildik ıdeologıasyna jaqyn ustanymnyń bolǵanyn qalaımyn. Biraq bul jalań sóz emes, naǵyz memleketshildik bastama bolyp, halyqtyń sanasyna sińirilip, qoǵamnyń kúndelikti ómirinen kórinis tabýy kerek.
QAZAQTYŃ MÚDDESİ DEGEN NE?
– Bizdiń úkimet qazaqtyń múddesin qorǵap otyr dep aıta alamyz ba?
– Kemshilikter óte kóp, degenmen, alys bolashaq turǵysynan qarasaq, qorǵap otyr dep aıtýǵa bolady. Ultshyldyq pen etnosaralyq máselelerdi zerttep júrgen sheteldik ǵalymdar «Qazaqstanda qazaqtandyrý júrip jatyr», «etnokratıalyq memleket qurylyp jatyr» dep dáıektep jazady.
Degenmen, boıyndaǵy burynnan qalǵan úreıdiń kesirinen qazaqtar qazaqtandyrý jyldam júrse dep armandaıdy. Qazaqtyń múddesi degen ne? Ony da árkim ártúrli túsinedi. Eń qarabaıyr bıologıalyq ınstınkt turǵysynan alsaq, halyqtyń ósip-ónýine, kóbeıýine jaǵdaı jasaý.
Táýelsizdik jyldarynda Qazaqstanǵa 1 mıllıon qandasymyz kóship keldi. Qazir ár qazaqtyń otbasynda 4-5 baladan týý úrdiske aınalyp barady. Qazaqtardyń úles salmaǵy 40 paıyzdan 63 paıyzǵa deıin artty, úlken qalalar qazaqylandy (ýrbandalǵandardyń sapasy týraly áńgime basqa).
Rýhanı turǵydan alǵanda ulttyń óz tilinde sóıleýine, óz mádenıetin, dástúr-saltyn saqtaýyna, damytýyna múmkindik berý, taǵdyryn óz memleketiniń keleshegimen baılanystyrýyna jol ashý. Bular oryndalyp jatqan joq dep aıta almaımyz.
Ulttyń múddesin qorǵaý degendi birjaqty, ashyq ulttyq saıasat júrgizý dep túsinbeý kerek. Onda popýlızmniń jeteginde ketip qalamyz, al ulttyq máselelerdiń saıasılanýy eń aldymen sol ulttyń ózine taıaq bolyp tıedi.
Grýzıanyń bólshektenýi memlekettik til týraly zańnyń qabyldanýynan bastalǵan. «Barlyq azamattar memlekettik tilde sóıleýi tıis» degen talap osetınder men abhazdardyń irgeni aýlaq salýyna alyp keldi.
Ázirbaıjan da ultshyl prezıdent Elshibeıdiń kesirinen Qarabaqtan aıyrylyp qaldy. Ulttyq másele saıasılanyp ketkende bul jaıttardy qazirgideı beımaral talqylap otyrýǵa múmkindik bolmaı qalady. Al konflıkt kezinde ulttyq toptardyń talaptary birden ózgerip, saıası reńk alyp shyǵa keledi.
BILİKTİŃ ÚSH KEMSHİLİGİ
– Qazaqstan úkimetiniń ulttyq saıasattaǵy basty úsh kemshiligin aıtyp berińizshi?
– Birinshi kemshiligi – deklaratıvtilik. Bul – Keńes odaǵynan «muraǵa» qalǵan jasandylyq. Keńes odaǵyndaǵy jalań ıdeologıany kóshirip aldyq ta, merekelerde ulttyq kıim kıgen etnomádenı toptardyń ókilderin án saldyryp, bı bıletýden ári asa almaı qaldyq.
«Qazaqstanda 130-dan astam ulttyń ókili tatý-tátti ómir súrip jatyr» degen jalań urannyń tereńine úńilip, ol ulttardyń atyn atap, túsin tústeýge, olardyń biregeıliginiń ózgerý dınamıkasyna, memleketke degen kózqarasyna, tili men dinine kóp kóńil bólinbeı keledi.
Ekinshi kemshilik – jemqorlyq. Bıliktiń bıik minberlerinen bastap, aýdandyq, aýyldyq deńgeıge deıin jemqorlyq faktileri jıi kezdesetini jasyryn emes.
Al jemqorlyq degen ultqa qatysy joq áleýmettik, ekonomıkalyq, saıası problema kóringenimen, onyń ulttyq saıasatqa zıany orasan.
Sottaǵy, quqyq qorǵaý salasyndaǵy óreskel qatelikter kesirinen ózin órtep jatqandar, baspanasyz júrgen, jumystan shyǵyp qalǵan, t.s.s. qıyndyqtarǵa dýshar bolǵan qazaqtar «óz jerimizde ógeıdiń kúnin keshtik» degendi jıi aıtady.
Al ózge ult ókilderi munyń barlyǵyna etnostyq reńk berýge beıil keledi. Iaǵnı, zań ústemdiginiń joqtyǵy halyqtyń erteńgi kúnge degen senimin kemitip, memleketke degen adaldyǵyn azaıtady.
Úkimettiń «qazaqy» sıpatyn eskerer bolsaq, ózge ult ókilderi jemqorlyqty qazaqtyń ulttyq «indeti» sanap, etnokratıalyq ókimettiń sheshimderine, bastamalaryna nemquraıdylyqpen qaraýy yqtımal.
Kókshetaýdaǵy Abylaıhan alańy, Ulytaý, Túrkistandaǵy kesene, Alashorda úkimetiniń jádigerlerdiń bári Qazaqstan Respýblıkasynyń ulttyq birtutastyǵyn dáripteıtin uly sımvoldar bolýy kerek. Ázirbaıjan, Baltyq elderi táýelsizdikterin HH ǵasyrdyń basynan bastady. Bizge de «Alashordanyń» úlken potensıalyn paıdalanýǵa bolar edi. Bul turǵyda E.Smıttiń ıdeıalary bizdiń ıdeologtarǵa kóp azyq bolýy tıis.
Úshinshi kemshilik – tarıhty etnosımvolızmniń quralyna aınaldyra almaýy. Iaǵnı, tarıh jaı oqýlyqtaǵy qasań faktiler men túsiniksiz shaıqastar, adamnyń tili kelmeıtin ataýlar men este qalmaıtyn sıfrlar bolmaýy kerek.
Tarıh qazirgi urpaqtyń dúnıetanymymen bite qaınasyp, organıkalyq turǵyda jymdasyp jatýy tıis. Qazaqstannyń kez kelgen azamaty elimizdiń qalaı qurylǵanyn, jaýlardyń shabýylyna qalaı tótep bergenin, ol jolda qandaı azap shekkenin, táýelsizdikke qalaı qol jetkizgenin bilip qana qoımaı, ony janymen túsinip, sezinýi kerek.
Al bul – balabaqshadan, bastaýysh mektepten bastalatyn ıdeologıa. Qabanbaı, Bógenbaılar, Abylaıhan, Kenesary, Ahmetter kim, olardyń esimderi ne úshin kóshelerge berildi? Muny ózge ult túgil qazaqtardyń ózderi kóp bile bermeıdi.
Kókshetaýdaǵy Abylaıhan alańy, Ulytaý, Túrkistandaǵy kesene, Alashorda úkimetiniń jádigerlerdiń bári Qazaqstan Respýblıkasynyń ulttyq birtutastyǵyn dáripteıtin uly sımvoldar bolýy kerek. Ázirbaıjan, Baltyq elderi táýelsizdikterin HH ǵasyrdyń basynan bastady. Bizge de «Alashordanyń» úlken potensıalyn paıdalanýǵa bolar edi. Bul turǵyda E.Smıttiń ıdeıalary bizdiń ıdeologtarǵa kóp azyq bolýy tıis.
Máselen, Izraıl jer betine shashyraǵan evreılerdi «qasıetti jerge» qalaı jınady? Kúni keshege deıin túrli tilderde sóılep, bólshek-bólshek bolyp jatqan Italıa, Germanıa, Fransıa sıaqty elder qalaı uly derjavaǵa aınaldy? Japonıadaǵy ımperator dınastıasy nege eń ejelgi dınastıa dep dáripteledi? Osylardyń úlgilerin paıdalanýymyz kerek.
– Memlekette kóp ult bolǵan saıyn mádenı-ekonomıkalyq turǵydan alǵa jyljýshylyq oryn alatynyn bilemiz. Qazir kóptegen ultty uıystyryp, memleketti nyǵaıtyp otyrǵan qandaı eldiń tájirıbesinen úlgi-ónege alýǵa bolady?
– Ulttyń shekarasy memlekettiń shekarasymen sáıkes keletin elder saýsaqpen sanarlyq, sondyqtan biz kópultty memleketterdiń aldy da, sońy da emespiz. Al kópultty memlekettiń halqyn birtekti azamattyq qoǵamǵa uıytý óte qıyn, ózimizdi aldarqatýdyń qajeti joq.
Sondyqtan Japonıa, Ońtústik Koreıa, Chehıa sıaqty gomogendi memleketterde ortalyqtandyrylǵan saıası bılik jeńil júzege asady. Demek, mádenı, rýhanı turǵydan áralýandylyq jaqsy bolǵanymen, memlekettik basqarý turǵysynan bul – óte kúrdeli másele.
Kezinde Qazaq KSR-in «halyqtar dostyǵynyń laboratorıasy» dep ataǵanyn bilemiz. Al laboratorıa degen – nátıjesi belgisiz eksperıment jasaıtyn oryn.
Biraq, kópultty memleketterdiń bári «qyryqpyshaq» degen oı týmaýy kerek. Eń bastysy saıası, mádenı, rýhanı turǵydan «bólshektengen qoǵam» (divided society) deńgeıine deıin ydyraýǵa jol bermeı, ultty uıystyratyn ıdeologıany paıdalana bilý kerek jáne ol ıdeologıa negizgi etnostyń tarıhy men mádenıetin, tilin ózek etip alǵanda ǵana jetistikke jete alady.
Máselen, 700-den asa lıngvısıkalyq, etnostyq toby bar, álemdegi eń kópultty elderdiń biri sanalatyn Indonezıada bir memlekettik til engizilip, 40 paıyzdy quraıtyn ıavalyqtardyń dástúr, salty ulttyq deńgeıde qoldanylyp jatyr.
Malaızıanyń taǵdyry bizdikine uqsas, biraq olardyń kemshiligi – olar ulttyq jiktelýdiń tym asqyndap ketýine, qytaılardyń kóbeıip, ekonomıkanyń basty tetikterin basqarýyna jol berip aldy, munyń sońy 1960-jyldardaǵy qantógiske ulasty. Sodan keıin ǵana ulttyq saıasat qolǵa alyndy.
Malaılardyń jalpy sany 50 paıyz da bolmaıtyndyqtan, olar basqa baıyrǵy jergilikti turǵyndardy qosyp «býmıpýtra» dep atap, sanyn 60 paıyzǵa jetkizdi. Mundaǵy maqsat – ekonomıka, bıznes salasyn basyp qalǵan qytaılar men úndilerdi yǵystyrý. Ony kúshteý jolymen emes, ekonomıkalyq, áleýmettik yntalandyrý jolymen júzege asyrdy jáne bul saıasatty qytaılar da moıyndaýǵa májbúr boldy.
Qaqtyǵys bolǵan elderdiń kóbi, máselen, Lıvan, Sırıa, Aýǵanstan, Nıgerıa sıaqty memleketterde belgili bir ulttyq ózek bolmaǵandyqtan halyq tus-tusyna tartyp ketken. Al Iýgoslavıa, KSRO sıaqty jasandy ult qurý áreketteriniń qalaı sátsiz aıaqtalǵanyn bilemiz.
ASSAMBLEIaNYŃ KÓP JUMYSY JASANDY, DEKLARATIVTİK BOLYP KELDİ
– Qazaqstandaǵy Qazaqstan halqy Assambleıasy o basta saıası joba retinde qurylǵanyn bilemiz? Áli de sol baǵytta jumys istep keledi. Assambleıa bul baǵytta óziniń tıimdiligin kórsete aldy ma?
– Kez kelgen avtokratıalyq memlekettegi sıaqty bizde de eń izgi bastamalardyń kóbi saıası naýqandardyń, uranshyldyq pen asyra esep berýdiń tasasynda qalyp qoıady.
Assambleıa 1995 jyly parlamenttik vakým kezinde qurylyp, prezıdenttiń ókiletin uzartý, jańa Konstıtýsıany qabyldaý mindetterin oryndap shyqty. Degenmen, keıinnen onyń salmaǵy artyp, atqarýshy jáne zań shyǵarýshy bılik organdarymen bite qaınasqan qurylymǵa aınaldy.
Opozısıanyń bul uıymdy «konstıtýsıadan tys organ» dep kóp synaıtynyn eskergen ókimet 2007 jyly onyń konstıtýsıalyq mártebesin bekitti. Joǵarydan tómen qaraı qurylǵan klasıkalyq keńestik úlgidegi uıym retinde assambleıanyń kóp jumysy jasandy, deklaratıvtik bolyp kelgeni ras.
Qoǵamdyq negizde qurylmaǵan, qarjylyq táýelsizdigi joq uıymnan erekshe bastama, saıası erik-jiger talap etýdiń ózi artyq. Aımaqtarda ákimshilik, «Nur Otan» jáne assambleıa ózara egiz uǵymdar sanalady. Assambleıa júzege asyrǵan jobalardyń attaryna deıin «Elbasynyń arqasyndaǵy tatýlyq pen birlik» dep aıqaılap turady.
Biraq QHA-nyń bir artyqshylyǵy – bálkim maqsatty túrde, bálkim obektıvti túrde, ulttyq máselelerdiń saıasılanýyna jol bermeıtin, «mádenı pardy shyǵaratyn» qoǵamdyq uıym rólin belgili bir dárejede oryndap keledi. Etnostyq toptardyń ózderin kórsetip, tilderin, dástúr salttaryn dáriptep, rýhanı qajettilikterin belgili bir dárejede qanaǵattandyryp otyrǵany ras.
«Abaı oqýlary» sıaqty qyzyqty ıdeıalardyń úgit-nasıhat aıasynda qalyp jatqany ókinishti. Qandaı joba bolsa da qazir tek qazaq halqynyń sımvoldary bolyp otyrǵan til, dástúr, tarıh, mádenıet jalpy Qazaqstan halqynyń ortaq ıgiligine aınalatyndaı amaldar jasalýy kerek.
– Bul salany zerttep júrgen maman retinde Assambleıaǵa taǵy qandaı mindetter júkteýimiz kerek dep oılaısyz? Álemdik is-tájirıbede memleket quraýshy ulttyń múddesine jumys istegen, memleketti nyǵaıtýǵa óz úlesin qosqan mundaı uıymdar bar ma?
– Mundaı uıymdar kóbine eki maqsatta qurylady: ultaralyq jaǵdaı ýshyqqan kezde máseleni sheshý úshin jáne az ulttardyń mádenı erekshelikterin nasıhattap, onyń saıasılanyp ketýin boldyrmaý úshin.
Birinshi jaǵdaıda tipti ulttyq erekshelikterdi resmı túrde moıyndap, ár ultqa bılikti bólip berýge májbúr bolady.
Malaızıada, Lıvanda, Ulybrıtanıada etnosaralyq qaqtyǵystardan soń osyndaı konsosıonalızm ádisine júgindi. Onyń artyqshylyqtary da, kemshilikteri de kóp.
Biz konflıkt ataýlyny jasyryp, jabý dertinen aıyqqan joqpyz. Elde byqsyp jatqan ultaralyq máseleler óte kóp. Ótken jyldary bolǵan kishigirim janjaldar «jabýly qazan» kúıinde qaldy. Ol oqıǵalardyń neden bolǵanyn, oǵan qoǵamnyń, kúsh qurylymdarynyń reaksıasyn taldap, olardan sabaq alý kerek edi. Ultaralyq máselelerdi shynaıy zerttep, týyndaýy múmkin problemalardyń aldyn alyp otyrý úshin ǵylymı zertteý baǵytyna kóbirek kóńil bólinýi kerek. Assambleıa janynan eksperttik top ashyldy degendi estigen edim, ol qanshalyq júıeli jumys isteıdi, ol jaǵynan beıhabarmyz.
Qurylymy, formasy, kólemi árkelki bolyp keletin QHA sıaqty uıymdardyń alýan túri álemniń barlyq elderinde bar. «Halyqtar assambleıasy» degen ıdeıany KSRO taraǵan soń odaqtas elder bir-birinen «kóshirip» aldy.
Ózbekstanda «Internasıonaldyq mádenı ortalyq» 1992 jyly, Qyrǵyzstanda «Qyrǵyzstan halqy Assambleıasy» 1995 jyly, Reseıde «Reseı halyqtarynyń Assambleıasy» 1998 jyly qurylǵan. Barlyǵynyń atqaratyn mindetteri – ultaralyq kelisim men ózara syılastyqty dáripteý.
Negizi, mundaı konsýltatıvtik organdar belgili bir másele týyndaǵanda parlament, úkimet sıaqty memlekettik ınstıtýttardyń sharýasyn jeńildetip, aqyl-keńes berip otyrý úshin qurylady. Al barlyq ulttardyń atynan sóıleıtin basty ýákildik organ parlament bolýy kerek.
Onyń ústine, biz konflıkt ataýlyny jasyryp, jabý dertinen aıyqqan joqpyz. Elde byqsyp jatqan ultaralyq máseleler óte kóp. Ótken jyldary bolǵan kishigirim janjaldar «jabýly qazan» kúıinde qaldy.
Ol oqıǵalardyń neden bolǵanyn, oǵan qoǵamnyń, kúsh qurylymdarynyń reaksıasyn taldap, olardan sabaq alý kerek edi. Ultaralyq máselelerdi shynaıy zerttep, týyndaýy múmkin problemalardyń aldyn alyp otyrý úshin ǵylymı zertteý baǵytyna kóbirek kóńil bólinýi kerek. Assambleıa janynan eksperttik top ashyldy degendi estigen edim, ol qanshalyq júıeli jumys isteıdi, ol jaǵynan beıhabarmyz.
– Óz basym Assambleıaǵa aldaǵy ýaqytta ekonomıkalyq mindet júkteý kerek dep esepteımin. Uıymǵa elimizdegi beldi kásipkerlerdiń kópshiligi múshe. Ózderiniń tarıhı otanymen baılanysy bar kásipkerlerdi alǵa salyp, ózge elderden ınvestısıa tartý jaǵyn qarastyrýǵa bola ma? Qazaqstandyq taýarlardy eksportqa shyǵarý isine de olardyń baılanystaryn paıdalanýǵa bola ma?
– Ekonomıkanyń zańdary saıası sheshimderge baǵyna bermeıdi. Úkimet tek olardyń tıimdi qarym-qatynasyna jaǵdaı jasasa, basqa ıntegrasıalyq sharýalar ózdiginen júzege asa beredi.
Biraq siz aıtyp otyrǵan usynys jekelegen jobalar túrinde ǵana belgili bir eldermen júzege asýy múmkin, jáne ol ekijaqty bıznes-forýmdar túrinde iske asyp ta jatyr.
Bizdegi etnostyq toptardyń ala-qulalyǵyn, tarıhı otandarymen baılanysy árkelki ekenin, olardyń sanyn, ekonomıkadaǵy belsendiligin de eskerý kerek. Keıbir basshylar Qazaqstanǵa kelgende mundaǵy dıaspora ókilderimen kezdesip jatady.
Iaǵnı, dıaspora máselesi – eń aldymen saıası taqyryp. Ár ult sheteldegi qandastarynyń asımılásıaǵa ushyramaýyn qadaǵalaýǵa tyrysady. Biraq keıde dıaspora arqyly memlekettiń ózine qysym jasaýǵa, yqpal etýge kúsh salady.
ORYSTAR TOI-TOMALAQ PEN QUDALYQTYŃ ARQASYNDA MÁDENI TÚRDE QAZAQYLANÝDA
– Qazaq tilin keńinen qoldanysqa engizýge de Assambleıa múshelerine merzimdi ýaqyt belgilep, mindet tapsyrýǵa bola ma?
– Qazaqstanda «Qazaq tili –Qazaqstan halqyn biriktirýshi faktor bolýy kerek» degen pikirdi jıi aıtady. Ult birligi doktrınasynda da, basqa qujattarda da osy pikir ornyqqan.
Degenmen, bul áli tolyq is júzine asqan joq. Onyń bir sebebi – «qazaq tili» men «memlekettik til» uǵymdarynyń arasyn tolyq ajyrata almaı júrgenimizde. Qazaq tili qazaq ultynyń emes, barsha Qazaqstan halqynyń ózara qarym-qatynas quralyna, azamattyq ulttyń sımvolyna, erekshe belgisine aınalýy kerek.
Iaǵnı, qazaqstandyq orys óziniń reseılik orystan basty aıyrmashylyǵy – qazaq tili men dástúr-saltyn biletini ekenin sezinip, sony maqtan tutýy kerek. Májbúrleý jolymen qarttardan bastap, bárin memlekettik tilde sóıleýge mindetteý eshqandaı nátıje bermeıdi.
Fransýz revolúsıasynan keıin Fransıanyń keıbir provınsıalarynda halyqtyń 80 paıyzyna deıin fransýz tilin bilmegen. Sonda memleket fransýz tilin «bostandyq tili» etip jarıalap, barlyq kedeı-kepshiktiń balalaryn bastaýyshtan tegin fransýzsha oqyta bastaǵan. Bir býyn aýysqanda til máselesi sheshilgen.
– Al biz «úsh tilde oqytamyz» dep daýryǵyp jatyrmyz...
– Iá, rasynda, Bilim mınıstrliginiń mundaı qoıyrtpaq baǵdarlama usynýyna eshqandaı negiz joq. Orystar til máselesin saıasılandyryp, «tilimiz joıylyp barady» dep erekshe talap qoıyp otyrǵan joq. Qazaq tilindegi «Balapan» telearnasy ashylǵanda oǵan qarsylyq tanytqan eshkim bolǵan joq.
Qazir «qazaq tili» men «memlekettik til» uǵymdarynyń arasyn tolyq ajyrata almaı júrmiz. Qazaq tili qazaq ultynyń emes, barsha Qazaqstan halqynyń ózara qarym-qatynas quralyna, azamattyq ulttyń sımvolyna, erekshe belgisine aınalýy kerek.
Kerisinshe, ózge ult ókilderi qazaq tili memlekettik til retinde ornyǵýyna, onyń sapaly oqytylýyna múddeli. Biz júrgizgen zertteý boıynsha orys ulty ókilderiniń 64 paıyzy qazaq tili Qazaqstandaǵy ultaralyq qarym-qatynas tiline aınalǵanyn qalaıdy.
Qazirdiń ózinde bizdiń orystar men Reseı orystarynyń arasynda mádenı alshaqtyq bar. Olar qazaq ultynyń kóp dástúr-saltyn, ádet-ǵurpyn boıyna sińirip keledi. Ulttyq ıntegrasıa qoǵamdyq deńgeıde, aýyl-aýyldyń, otbasylardyń arasynda júrip jatyr. Orystardyń kóbi toı-tomalaq pen quda-jekjattyq dástúrdiń arqasynda mádenı turǵydan qazaqylanyp jatyr.
Osy jaǵdaıda bastaýysh synyptan bastap memlekettik tilde oqytý dástúri qalyptassa, jańa býyn óskende bul másele sheshilgen bolar edi. Ár býynnyń ulttyq biregeıligi aldyńǵy býynnan ózgeshe bolady.
Qazaq jazýshylaryn «balalary oryssha sóıleıdi» dep jazǵyryp jatamyz. Olardy orystildi etip shyǵarǵan – Keńes odaǵynyń bilim berý saıasaty. Sol sıaqty úkimettiń qazirgi qabyldaǵan sheshimderi erteńgi býynnyń taǵdyryn sheshedi.
Biraq bul orystardy asımılásıalap, qazaqylandyryp jiberý degen sóz emes, ár ulttyń etnostyq qalpyn saqtaı otyryp, Qazaqstannyń erekshe ulttyq biregeıligin qalyptastyrý degen sóz. Amerıkalyq ǵalym Ýolker Konnor: «memleket halqynyń basym bóligi sol ultqa tıesili ekenin sezinbeıinshe, ult qalyptasty dep aıtýǵa erte» dep aıtqan.
Bizde memlekettik tólqujat, teńge, SON, salyq syndy atrıbýttarmen ǵana túsinetin, basqa kezde óz «áleminde» ómir súretin azamattar kóp. Memleket barlyq ulttardyń tilin, dástúrin saqtaýǵa jaǵdaı jasap, olardy ógeısitpeı, májbúrlemeı, baýyryna basa bilýi kerek.
«JERİMİZ KEŃ BOLǴANDYQTAN QYTAILAR BASYP ALADY» DEGEN ÚREIDEN ARYLÝYMYZ KEREK
– Jer kólemi úlken Qazaqstan álem elderi boıynsha halyq sany kóp Qytaımen kórshi memleket. Mundaı jaǵdaıda Qazaqstannyń ultaralyq máselelerge qatysty ustanymy men kóshi-qon saıasaty ózgeshe bolýy kerek sıaqty. Bul baǵytta biz qandaı saıasat ustanýymyz kerek?
– Ǵalamdyq mıgrasıanyń zańdylyqtary boıynsha halyq ekonomıkalyq jaǵdaıy jaqsy, saıası ahýal turaqty elderge qonys aýdarýǵa beıil. Turaqtylyq bolyp, ekonomıka damysa, kelimsekterdiń qarasy kóbeıe beredi, ol – zańdylyq.
Jerimiz keń bolǵandyqtan ǵana bizdi qytaılar basyp alady dep úreılenýge bolmaıdy. Barlyǵy ekonomıkanyń zańdylyqtaryna baılanysty júredi. Azamattyq berý, vıza rásimdeý tártibin qatańdatý, ekonomıkalyq tetikterdi qoldaný arqyly demografıalyq tasqyndy toıtarýǵa bolady. Tek ol úshin memlekette jemqorlyq bolmaýy kerek.
Sondyqtan, jerimiz keń bolǵandyqtan ǵana bizdi qytaılar basyp alady dep úreılenýge bolmaıdy. Barlyǵy ekonomıkanyń zańdylyqtaryna baılanysty júredi. Azamattyq berý, vıza rásimdeý tártibin qatańdatý, ekonomıkalyq tetikterdi qoldaný arqyly demografıalyq tasqyndy toıtarýǵa bolady. Tek ol úshin memlekette jemqorlyq bolmaýy kerek. Jemqorlyq bul sharalardyń barlyǵyn joqqa tán etedi.
– Bizdi bolashaqta qandaı ultaralyq syn-qaterler kútip turýy múmkin. Olarmen qalaı kúresýge bolady?
– Birinshiden, Qazaqstandaǵy ultaralyq jaǵdaı keremet dep óz-ózimizdi aldarqatyp, Keńes odaǵynan qalǵan konflıktofobıalyq ádetpen «aýrýdy jasyryp» otyrǵandyqtan, kóp nárse bulyńǵyr. Eldegi barlyq ulttardyń kóńil-kúıine, biregeıliginiń qubylýyna, demografıasy men memleketke qatysty kózqarasyna turaqty túrde obektıvti ári keshendi taldaý júrgizip turý qajet-aq.
Ekinshiden, qazir ásirese ózimizdiń qandastar barlyq máseleni saıasılandyrýǵa beıim. «Qytaı qazaqty qorlapty», «túrik qazaqty uryp ketipti» degen kóbine dálelsiz aqparatqa negizdelgen aqparattar jıi taralyp, eldi qozdyryp otyrady. Basqa ult ókilderiniń arasynda etnostyq mobılızasıa baıqalmaıtyndyqtan, másele tynshyp qalyp jatyr. Aldymen qazaqtardyń etnostyq máseleni saıasılandyrýynyń túp negizine mán berý kerek.
Úshinshiden, qazaqtyń óziniń dinı biregeıligi ózgerip barady. Arab elderinen kelgen, dástúrge qaıshy dinı aǵymdy ustanatyn qazaqtardyń qarasy kóbeıgen saıyn bul ulttyń birligine keri áserin tıgizedi.
– Qazaqstanda ultaralyq máselelerdi zerttep júrgen mamandar men arnaıy mekemeler bar ma? Bar bolsa olardyń jumysyna kóńilińiz tola ma?
– Bul taqyrypqa qyzyǵýshylyq óte joǵary. Ulttyq, azamattyq biregeılik, nasıonalızm, ultaralyq konflıkt salalaryn QSZI, Fılosofıa jáne saıasattaný ınstıtýty sıaqty beldi mekemelermen qosa ózimizdiń QazUÝ-dyń saıasattaný jáne saıası tehnologıalar kafedrasy da jan-jaqty zerttep jatyr.
Tek sońǵy birer jyldyń ishinde kafedrada osy taqyrypqa qatysty úsh doktorlyq dısertasıa qorǵaldy. Profesor R.Qadyrjanov aǵamyz bastaǵan arnaıy top memlekettik grant boıynsha zertteý júrgizip, birneshe monografıa jarıalady. Jaqynda Nazarbaev ýnıversıteti men KIMEP-te ulttyq biregeılik taqyryby tóńiregindegi zertteýlerimen tanystyrdy.
Bizde ǵylymnyń múmkindikteri shekteýli bolǵandyqtan, eldegi kez kelgen talpynysty qýana qoldaý kerek. Bar másele ǵylymı zertteý nátıjeleriniń saıası sheshimder qabyldaýǵa baryp tireledi.
Shetelde Qazaqstandaǵy ultaralyq jaǵdaıdy ár qyrynan zerttep júrgen ǵalymdar, ǵylymı ortalyqtar barshylyq. Germanıada, AQSH-ta, Ulybrıtanıada, Japonıada Qazaqstandaǵy ultaralyq máseleni zerttep júrgen jekelegen ǵalymdar bar. Ulybrıtanıanyń Seınt-Endrús ýnıversıtetinde Qazaqstandaǵy orystar týraly doktorlyq dısertasıa qorǵalǵan. Meniń bilýimshe, AQSH-tyń Kornell ýnıversıtetinde de qazaqstandyq ǵalym bizdegi ulttyq biregeılik týraly doktorlyq dısertasıa jazyp jatyr.
Suhbattasqan Nurlan JUMAHAN
