ASTANA JYRLAÝDAN KENDE EMES
– Aıeke, Astana kúnine arnalǵan aqyndar aıtysy, onyń uıymdastyrylýy kóńilińizden shyqty ma? Daraboz aqyndarymyz halyqtyń kókeıinen shyǵar kórikti oılarǵa túren sala aldy ma?
– Astana toıyna (áleýmettik jeliler talasa jazyp jatqandaı 12 aqyn emes) “sen tur, men ataıyn” degen 14 aqyn qatysty. Bári de jyl boıy júldeli oryndardy ıelenip oza shapqandar. Bir-eki talantty jas aqyn da aramyzda júrdi. Ol da zańdylyq. Tájirıbe jınaqtap úlken doda da ysylý úshin. Bizge deıin “Han shatyrdyń” aldynda jas aqyndardyń aıtysy ótti. (Ony astanalyqtar jaqsy biletin bolar).
Meniń paıymdaýymsha eki aıtysta da aqyndar eldiń kókeıinde júrgen oılardy aıta bildi. Mysaly jerge baılanysty, Aqtóbede bolǵan lańkestik oqıǵaǵa qatysty, ózge de tolyp jatqan qoǵamdaǵy keleńsizdikter syn-naızaǵa ilikti. Kórgenimniń bárin saraptaı kele aıtys joǵary deńgeıde ótti dep oılaımyn.
– Sózińizdi bóleıin, ásem qalamyz Astana qanshalyqty dáripteldi aqyndardyń ushqyr tilimen?
– Jaqsy esime saldyńyz. Kópshilik oılap qalmaýy kerek, Astananyń toıynda tek qana problemalar aıtylǵan eken dep, joq ásem astananyń jetistikteri men jaqsylyqtary da jarysa jyrlandy.
Aqyndar astanany jyrlaýdan, ony dáripteýden eshqashan aıanyp qalǵan emes. Osy joly da Astana jetkilikti deńgeıde jyrlandy dep oılaımyn. “Ár qazaq meniń jalǵyzym” dep aqyn Sabyr Adaı aıtpaqshy, Astana qalaı desek te qazaqtyń jalǵyzy sekildi. Ony aıalamasaq, ony maqtan tutpasaq kim bolǵanymyz.
BAIBEKTİŃ ÝÁDESİ
– Sońǵy ýaqyttary aıtysty bılik qanatynyń astyna alyp, dúrkiretip ótkizýge kúsh salyp jatyr. Bul jaqsylyq nyshany. Áıtse de, uıymdastyrýshy taraptan “mynany aıtýǵa bolady, mynany aıtarda saq bolyńdar” degen eskertpeler jasalyp tura ma?
– Eskertpe degenińiz, jalǵyz “Nur Otan” aıtysty qolǵa alǵaly beri emes, burynnan aıtylyp júretin nárse ǵoı. “Qatty ketpeńder, eldi dúrliktirmeńder, arandatýǵa ermeńder” degen sıaqty eskerteýler burynnan bolyp turady. “Tigisin jatqyzyp aıta alsańdar aıtyńdar, arzan ataq qýyp, dálelsiz sóz sóıleýden aýlaq júrińder” dep eskertkennen keler zıan joq qoı. Jasyryp qaıteıin, aqyndar arasynda da “Búırekten sıraq” shyǵarýǵa áýes, opozısıalyq gazetterdi oqyp alyp, aıtyp jatqan faktisi naqty ma, joq álde, jala jabý ma ony saralamaı, saraptamaı uratyndar, kóp bolmasa da bar.
Baıaǵyda Baýyrjan Baıbek aǵamyz “Nur Otannyń” tóraǵasy bolyp turǵan kezinde aqyndarmen jıi kezdesip: “Mınıstrliktegi, ákimshiliktegi, ózgede elimizdegi ózekti máselelerdi kóterińder, biz “Nur Otan” partıasy” solarmen jumys jasaýymyz kerek” – dep, aqyndardy qoldaıtynyn ańǵartyp júretin. Tipti “Parlamenttegi depýtattardy aıtysqa jınap qoıamyn, biraz málimetter olardyń da qulaǵyna jetsin” dep aıtqany da esimde. Ol kisi ýádesinde tura bildi.
Alaıda shyndyqty aıtamyn degen aqyndardyń aýzyn eshkim býyp otyrǵan joq. Halyq biletin de, bilmeıtin de aqıqattar aıtylyp keledi, aıtyla da bermek. Sózim shynaıy bolýy úshin bir mysal keltireıin.
Baıaǵyda Baýyrjan Baıbek aǵamyz “Nur Otannyń” tóraǵasy bolyp turǵan kezinde aqyndarmen jıi kezdesip: “Mınıstrliktegi, ákimshiliktegi, ózgede elimizdegi ózekti máselelerdi kóterińder, biz “Nur Otan” partıasy” solarmen jumys jasaýymyz kerek” – dep, aqyndardy qoldaıtynyn ańǵartyp júretin. Tipti “Parlamenttegi depýtattardy aıtysqa jınap qoıamyn, biraz málimetter olardyń da qulaǵyna jetsin” dep aıtqany da esimde. Ol kisi ýádesinde tura bildi.
– Keshegi ótken aıtysta biraz máselege at shaldyrdyńyz. Ásirese, búgingi tańdaǵy eń ózekti problema jer týraly Úkimetke qarata aıtqan qatqyl oılaryńyz jınalǵandardyń qyshyǵan jerine dóp tıgendeı áserde boldyq.
– Halyqtyń arasynda júrmiz ǵoı. Qarapaıym jurt shet elge jerdi satpaq túgili, qazaqstandyqtarǵa jalǵa berýge qarsy. Ony qalaı aıtpaımyn. Sondaı-aq, jer komısıasy oblystardy aralap jıyndaryn ótkizip júr. Sol jıyndarda sóılegen kisilerdiń kóbin bılik arnaıy daıyndap qoıǵan adamdar ma dep oılaımyn keıde. Óıtkeni ylǵı jerdi ıelenip otyrǵandar sóıleıdi.
Olarǵa salsaq: “jer satylsyn, jalǵa da berilsin, bári keremet bolady” dep jatady. Al qarapaıym halyqtyń pikiri basqa. Meni ashyndyrǵan taǵy bir másele: qazaq jerin bólshektep-bólshektep satyp alǵan dákóılerdiń esimderi jumbaq. Ony aıtýǵa bolmaıdy. Zańǵa tompaq eken.
Sonda tipti jerimizdi kimderdiń satyp alǵanyn bilmeýden artyq qandaı jaza bar. Jaqynda bir jerden “Biz jerdi babalardan muraǵa alǵan joqpyz, bolashaq urpaqtan jalǵa alyp otyrmyz” degen sóılem oqydym. Bul jibi túzý sóz. Negizi jer máselesi óte názik qoı. Abaılamasa bolmaıdy.
MÓDENİŃ ÓSIETİ
– «Bolsa eger oılaǵanyń paıda laıym,
Qalaısha mundaı jerde jaı qalaıyn?
Shetelge, eı, Úkimet, meni satshy,
Tilimdi endi saǵan qaıramaıyn.
Quldyqtyń qamytyna boı usynyp,
Qytaıǵa máńgilikke baılanaıyn.
Ol az deseń áıelim, balamdy sat,
Qara bastyń baqytyn oılamaıyn.
Jalǵyz-aq ótinishim – qazaǵymnyń
Jerine tımeńdershi, aınalaıyn!», – dep aıtysta taýsyla jyrlaǵanyńyzǵa qaraǵanda jer máselesine kózqarasyńyz belgili bolyp tur!
– Tarıhqa kóz jibersek, Móde qaǵannyń jerge qatysty baılamy rýhyńdy qamshylaıdy. Máselenkı, júırik atyn surap kelgen qytaıǵa suraǵanyn beredi. Keıin sulý áıeline kózderi túsedi. Ony da qıady. Ábden qutyrǵan Qytaılar jer suraıdy.
Mine, osy kezde ashýǵa mingen Bilge qaǵan, áskerine atqa minýdi buıyrady. Tań qalǵan ýázirlerine: “At pen áıel maǵan tıesili edi, ony óz qalaýymmen sheshtim. Al myna jer halyqtiki. Ony satýǵa nemese syıǵa tartýǵa meniń quqym joq. Sondyqtan olarmen soǵysýdan basqa sharam qalmady” dep qara Qytaıdy Beıjińge deıin qýyp tastapty.
Jýyrda Aqmola oblysynyń ákimi Kýlagın 80 myń gektar jeri baryn moıyndady. Jalpy halyqtyń bilýinshe Tereshenkoǵa tıesili jer aýyz toltyryp aıtarlyq kólemde. Qostanaı oblysynda “Ivolganyń” qanshama myń gektar jeri jatyr dalıyp. Onyń ıesi Vasılıı Rozınov degen kisi. Ataqty mıllıarder Maskevıchtiń qaramaǵyndaǵy jerlerdiń qansha ekendigi bir Allaǵa ǵana málim. Odan bólek qazaqtyń tabıǵaty erek, shuraıly jerleri kóp qoı. Sonyń ózim kózimmen kórgen bireýin ǵana aıtaıyn.
Bul ańyzǵa bergisiz oqıǵa ǵasyrdan ǵasyrǵa ótip bizge jetti. Babalar amanaty osy! Oǵan qıanat jasaýǵa bolmaıdy. Jońǵar jáne Oıratpen ne úshin soǵysty babalarymyz, jer úshin árıne. Abylaı han babamyz jer úshin óz balalaryn jat qolǵa amanatqa tastady. Úsh júz jyl otarlaǵan orystardyń ózi bizdiń jerimizdi túgel tartyp ala alǵan joq. Keshegi qylyshynan qan tamaǵan keńes zamanynda alash orda qaıratkerleri jer úshin Lenınmen kelisimge bardy. Bertinde Tashenovtaı tulǵalar jer úshin qyzmetimen de qosh aıtysty. Mine, osyndaı qıly zamandarda satylmaǵan jerimiz, táýelsizdik alǵan tusta, talan-tarajǵa tússe qanshalyqty durys bolar edi….
JER – MATERIALDYQ QUNDYLYQ EMES
– Aıeke, keıbir joǵarydaǵy basshylar qansha jasyryp japqanymen kimde qansha jer telimi bar ekeni aqyryndap ashylyp jatyr emes pe?
– Shyndyq erte me, kesh pe báribir aıtylady. Qasıetti jerdiń kıesinen qoryqpaǵandarǵa bir toqtam bolar túbinde. Men buǵan ımandaı senemin.
Jýyrda Aqmola oblysynyń ákimi Kýlagın 80 myń gektar jeri baryn moıyndady. Jalpy halyqtyń bilýinshe Tereshenkoǵa tıesili jer aýyz toltyryp aıtarlyq kólemde.
Qostanaı oblysynda “Ivolganyń” qanshama myń gektar jeri jatyr dalıyp. Onyń ıesi Vasılıı Rozınov degen kisi. Ataqty mıllıarder Maskevıchtiń qaramaǵyndaǵy jerlerdiń qansha ekendigi bir Allaǵa ǵana málim. Odan bólek qazaqtyń tabıǵaty erek, shuraıly jerleri kóp qoı. Sonyń ózim kózimmen kórgen bireýin ǵana aıtaıyn.
Jasybaı degen ataqty kól bar. Soǵan jolymyz túskende myltyqpen arnaıy kúzetiletinin kórip shoshyǵanym bar. Ákesinen qalǵan jer me ol?! Bul qazaqty basyný ǵoı. Bular bizdiń biletinderimiz ǵana. Bilmeıtin, bilsek, záremizdi ushyratyn jaıttardyń bolýy ábden múmkin. Osy turǵyda qarasaq olarǵa jerdiń satylǵany paıdaly. Al qarapaıym qazaq jurtynyń jerdi satyp alýǵa shamasy kelmeıtini ámseden belgili. Shynyn aıtsaq qazaq úshin jerdiń qadiri – materıaldyq qundylyq emes, ulttyq ıdeologıalyq qundylyq bolyp tur.
– “El qulaǵy – elý” dep jatady halyq. Jer máselesi ýshyǵyp, Elbasy zańǵa moratorıı jarıalap jatqanda, Reseıdiń áskerı mashınalary Torǵaı dalasyn shańdatyp júrgenin aıtys barysynda aıtyp qaldyńyz…?
– Aıtpasyma bolmady. Meniń janyma qatty batqany: ózim ósken Torǵaı jerinen Reseıdiń zymyran qaldyqtaryn qulatý úshin jalǵa jer berilip jatqany. Keıbir jetken sybystardan Tosyn qumyna zıandy qoqystardy kómý josparlanǵan. Byltyrǵy jyly osynshama zıandy qaldyqtardyń kesirinen Torǵaı dalasynda kıikter qynadaı qyryldy. Keıbir aýyldarda irili-usaq maldar óriste qulap jatty.
Saıyn dala da zorman, jylandarǵa deıin jaırap qaldy. Onyń adamǵa zalaly joq dep aldaýsyratqanmen, geptıldiń aty – geptıl. Onyń aýaǵa, malǵa, isher asqa zıany bolmaýy múmkin emes. Onyń zardabyn halyq elý, bálkim júz jyldan keıin tartýy bek múmkin. Endi mynaǵan qarańyz: Jerdi jalǵa alǵany úshin Reseıdiń bizge tóleıtin qarajaty 350 myń dollar ǵana. AQSH-tyń áıgili ánshisi Djennıfer Lopes óziniń jambasyn jylyna mıllıon dollarǵa saqtandyrady. Sonda qazaqtyń jeri Amerıka ánshisiniń jambasynan qunsyz bolǵany ma?
– Joǵary da arly aqyndar shyndyqty aıtarda naqty faktlerge júginetinin mysalǵa keltirdińiz. Ózińiz osy joly qandaı bultartpas dálelderge súıenip otyrsyz?
– Internetti qarasańyzdar men kórsetken málimetter tizilip tur. Tipti Azattyq radıosynyń tilshisi Torǵaı aýdanynyń jer bóliminiń basshysynan suhbat alǵanda, ol kisi “Osynsha jerdiń Reseıge berilgeni týraly” habardy rastady. Artynan aqparatty taratqany úshin áli baıǵus basshy biraz qýdalanyp, basy bálege qaldy. Ol az deseńiz Torǵaıdyń “Aqshyǵanaq” aýylynda Reseıdiń áskerı mashınalarynyń qaptap júrgenin halyq kúnde kórip otyr. Men sol eldiń qalyń ortasynan kelip otyrǵandyqtan aýa jaıylyp, aýzyma kelgendi soǵýdan aýlaqpyn.
ÓZ MISIAMDY ORYNDADYM
– Kóńilińizge kelmesin, aıtystan soń sizdi qolpashaǵandar men qatar aıyptaǵandar da tabyldy. “Jer máselesin kóterse Aıbek buryn qaıda qalypty” degenderge qandaı ýáj aıtasyz?
– Iá, áleýmettik jelilerden “Aıbek úndemeı-úndemeı kelip, aıtysta jer máselesin kóterip upaı jınap aldy. Aıtsa buryn qaıda qalypty” degen sıaqty sózderdi oqydym. Kim ne deımin dese de erik ózinde árıne.
Biraq meniń aıtqym keletini mynaý. Árkimge ártúrli múmkindik berilgen. Aqyndardyń minberi sahna. Óz oıymdy eldiń aldynda aıtpaǵanda qaıda aıtamyn. Kóshege shyǵyp aıtamyn ba?
Jýrnalıster habarlasyp, jerge qatysty pikirimdi surap, men olarǵa jaýap bermeı jatsam bir jón. Qoǵamdaǵy bolyp jatqan jaıttarǵa sanaly adam retinde meniń de óz kózqarasymdy bildirýge haqym bar. Aqynnyń mindeti – joǵary jaqqa halyqtyń oıyn jetkize bilý. Men óz mısıamdy oryndadym.
Qazir ınternet zamany. Meni synap jatqandar 2004 jyldan bergi aıtystarymdy bir qarap shyqsyn. Sondaǵy ulan-ǵaıyr jerimizdi ıelenip otyrǵandar jaıly jan aıqaıymdy estise bálkim raılarynan qaıtar. Maqtanǵanym emes, jer máselesin alǵashqy kótergenderdiń biri menmin. Kópshilik meni kótermelep, “patshaǵa dat aıtqan aqyn” dep jatady. Túsingen jan, patshaǵa dat aıtýymnyń astarynda osy jer máselesi jatqanyn ańǵarsa
–Aıtystyń birden bir janashyry Júrsin Erman myrza bir suhbatynda namazǵa jyǵylǵan aqyndardyń ishinde keıbir talanttylary ketip jatqanyn aıtqan bolatyn. Osy jolǵy aıtystan Rınat, Jandarbek, Birjan, t.b aqyndardyń kórinbeýin nege jorysaq bolady?
– Bar másele namazǵa tirelip tur dep aıta almaımyn. Qazir aıtysker aqyndardyń 80-90 paıyzy namaz oqıdy. Siz aıtyp otyrǵan aqyndardyń ishinde aıtystan ketkeni Balǵynbek qana. Onyń ózi úlken aıtystarǵa qatyspaǵanymen, el arasyndaǵy, jıyn-toılardan tóbe kórsetip qalýy ábden múmkin. Basqa aqyndardyń bári sapta.
Al bolyp jatqan aıtystardyń bárine aqyndardyń qatysa berýi mindet emes. Onyń da óz talaby bar. Qazir úlken-kishisi bar 100-ge jýyq aqyn aıtysyp júr. Búgin aıtyspaǵan aqyndar kelesi aıtysqa shaqyrylyp qalýy bek múmkin. Sahnany eshkim jekeshelendirip alǵan joq. Al aıtyspaı qalǵan aqyndardy jappaı ketip jatyr deýge bolmaıdy.
Júrsin aǵanyń qasynda júrmiz ǵoı. Ol kisiniń oı-armany bizge belgili. Muhametjan, Balǵynbek sekildi myqty aqyndardyń aıtystan ketkenine bir jaǵy ishi aýyrady. Áli de halyqqa bererleri mol edi ǵoı degen renishin de sezip qalamyz. Sol sebepti ol kisiniń negizgi oıyn men osy maqsatta túsinemin.
– Ýaqytyńyzdy bólip suhbat bergenińizge rahmet!
Naǵashybaı Qabylbek
Derekkózi: elana.kz
