– Ermuhan Bekmahanov qazaq tarıhynda úlken iz qaldyrǵan tulǵa. Sizdiń paıymdaýyńyzsha,Bekmahanov tól tarıhymyzdyń túgendelýine qanshalyqty júıeli eńbek atqardy?
[caption id="attachment_11086" align="alignright" width="210"]
Ermuhan Bekmahanuly Bekmahanov[/caption]
– Jalpy, tarıhı shyndyq asyra maqtaýdy nemese negizsiz dattaýdy kótermeıdi. Tarıhshynyń mindeti múmkin bolǵansha obektıvti shyndyqty anyqtaýy kerek. Sonda ǵana onyń jumysy baıandy bolmaq. Sonyń ishinde Ermuhan Bekmahanov ǵalym retinde, tulǵa retinde tarıhymyzda óz ornyn anyqtaǵan. Menińshe, qoǵam tarapynan bolsyn, ǵalymdar tarapynan bolsyn ol kisiniń qyzmetine shynaıy baǵa berilgen dep aıtýǵa bolady. Men Bekmahanovtyń UQK muraǵattar qoryndaǵy eki úlken tomnan turatyn tergeý materıaldarymen tanystym. Bekmahanovtyń ǵana emes, onymen birge abaqtyǵa jabylyp, sol kezdegi túrme azabyn kórgen tarıhshy Bekejan Súleımenovtiń, úlken ádebıetshi-ǵalym Esmaǵanbet Ysmaıylovtyń da eki tomdyq tergeý materıaldary bar. Sonymen qatar osy kezde abaqtyǵa jabylǵan jazýshy Temirǵalı Nurtazınnyń tergeý materıaldarymen tanystym. 40-jyldardyń aıaǵy, 50-jyldardyń basynda Bekmahanov nege qýdalaýǵa ushyrady?Onyń qandaı sebepteri bar? Osy sıaqty suraqtarǵa sol qujattarmen tanysa otyryp jaýap tabýǵa bolady. Sol kezdegi qýdalaýdyń hronologıalyq tizbegi tómendegideı,1951 jyly abaqtyǵa eń alǵashqy jabylǵan Esmaǵanbet Ysmaıylov, sodan keıin Bekejan Súleımenov, úshinshi bolyp Ermuhan Bekmahanov jabyldy.
– Bekmahanov eńbekteriniń synǵa alynyp, ózi qýdalaýǵa ushyraýyna ózimizdiń qazaqtyń kóre almastyǵy sebep bolǵan degen áńgime kóp aıtylyp júr. Tipten oǵan jala japqan birneshe adamdardyń aty da atalady. Rasynda, Bekmahanov osyndaı kórealmaýshylyq pen nadandyqtyń qurbany ma?
– Osyndaı pikirlerdi mende estip qalam. Qazaqtar birin-biri ustap bergen, repressıaǵa da sebepshi bolǵan qazaqtardyń ózara alaýyzdyǵy degen sekildi. Men UQK-niń muraǵattarymen biraz jumys istegen adam retinde bul pikirlerge túbegeıli qarsymyn.
Eger biz repressıaǵa baılanysty irgeli zertteý jumystaryn júrgizbesek, qýǵyn-súrginge baılanysty zertteý eńbekter men monografıalar jarıalanbasa, qujattar kórsetilmese, shyndyq aıtylmasa, qoǵamǵa jetpese, onda bizge reseılik ǵalymdardyń jasaǵan tujyrymdaryn qabyldaýǵa týra keledi. Solardyń aıtqanymen kelisýimiz kerek. Ondaı qadam tarıh úshin de, bolashaq úshin de uıat nárse. Derbes tanym salasy retinde tarıh ǵylymyn da jaýyp tastaýymyz kerek. Óz mindetin atqara almaǵan tarıhtyń keregi qansha?
Bul durys pikir emes, negizsiz pikir. Árıne, ondaı kórsetýler bolǵan, ony joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Múmkin qyzǵanysh, kórealmaýshylyq bolǵan shyǵar. Biraq muny jalpy qoǵamdyq qubylys dep aıtýǵa bolmaıdy. Oǵan negiz joq. Ondaı kórsetýler basqa halyqtarda da bolǵan. Máselen, bizben kórshi, taǵdyrlas elderde de. Osylaı eken dep, ony jalpy halyqqa tańýǵa bolmaıdy. Ekinshiden, osy pikirlerge sebepshi bolyp otyrǵan másele osy kúnge deıin repressıa materıaldarynyń tolyq jarıalanbaýy. Eger bul materıaldar tolyqtaı jarıalanatyn bolsa, el ishindegi sybystar, negizsiz sózder, ótirik ańyzdar tyıylatyn edi. Sondyqtan mundaı pikirlerden arylý úshin repressıa materıaldaryn múmkin bolǵansha tolyǵyraq jarıalaǵan durys. 1998 jyly bizdiń elimizde qabyldanǵan «Memlekettik qupıalar» týraly zańdyq akti bar. Oǵan Prezıdent qol qoıyp, bekitken. Sonyń 17-baby jáne t.b. baptarynda kórsetilgen sheshimge sáıkes: «Repressıa materıaldary 30 jyldan keıin jarıalanýy tıis» delingen. Iaǵnı, zertteýshilerge berilýi tıis. Árıne, 30 jyldan keıin de jarıalanbaýǵa tıis materıaldar bar. Olar memleketke, qoǵamǵa qarsy timiski shpıondyq árketter týraly qujattar. Al repressıa materıaldary, anyqtap aıtqanda, ótken ǵasyrdyń 20, 30, 50 jyldaryndaǵy totalıtarlyq júıe jaǵdaıyndaǵy materıaldar eshqandaı qupıa saqtaýǵa jatpaıtyn qujattar. KSRO kezinde UQK-niń tarapynan aıtylǵan: «Eger repressıa materıaldaryn jarıalasaq, bir jaǵynda repressıa qurbandarynyń týǵan-týysqandary, ekinshi jaǵynda solardy ustap bergender bolyp qoǵam ekige bólinip ketedi», – degen sóz bar. Ol da qısynǵa kelmeıtin ótirik áńgime. Bul KGB-nyń taratqan ósegi. Demek, repressıa materıaldaryn jarıalaýdan qoǵam ekige bólinbeıdi. Ol materıaldardyń jarıalanbaýyna sebep izdesek, buǵan múddeli – Reseı. Olar KSRO kezindegi OGPÝ, NKVD, MGB, KGB-lardyń qylmysyn jasyrǵysy keledi. Olar ımperıalyq bıliktiń qazaq eline kórsetken qıanatyn, zorlyǵyn kólegeıleýge tyrysady. Osy maqsatpen repressıa materıaldaryn jarıalaýǵa qarsy. Kezinde olar KSRO quramynda bolǵan respýblıkalarǵa usynystar tastaǵan bolatyn. Iaǵnı, qupıa materıaldardy jarıalamas buryn Reseımen aqyldasyp, kelisip otyrý týraly. Oǵan biraz memleketter keliskenimen, Qazaqstan ol usynysqa qol qoıǵan joq. Bul óte durys sheshim boldy. Óıtkeni biz táýelsiz memleketpiz. Óz tarıhymyzdy qorytý ózimizdiń ǵana qolymyzda bolýy kerek. Sol sebepti tarıhı shyndyq ashylýy kerek. Eger tarıhı shyndyq ashylmasa, KSRO tarıhyn zerdeleý múmkin emes. Bul olarǵa da paıda ákelmeıdi. Ony qupıa saqtaǵan saıyn túrli jalǵan ańyzdar men ósek-aıańdar saltanat qurady degen sóz. Tarıhı shyndyqtyń ashylmaýy biz úshin de zıan. Eger biz repressıaǵa baılanysty irgeli zertteý jumystaryn júrgizbesek, qýǵyn-súrginge baılanysty zertteý eńbekter men monografıalar jarıalanbasa, qujattar kórsetilmese, shyndyq aıtylmasa, qoǵamǵa jetpese, onda bizge reseılik ǵalymdardyń jasaǵan tujyrymdaryn qabyldaýǵa týra keledi. Solardyń aıtqanymen kelisýimiz kerek. Ondaı qadam tarıh úshin de, bolashaq úshin de uıat nárse. Derbes tanym salasy retinde tarıh ǵylymyn da jaýyp tastaýymyz kerek. Óz mindetin atqara almaǵan tarıhtyń keregi qansha? Biz óz halqymyzdy syılaýymyz qajet. Halyqty tarıh turǵysynan syılaý degenimiz olardyń shyndyqty bilýi. Sondyqtan halyqqa tarıhı shyndyqty bilýge kómektesýimiz qajet. Tarıhı shyndyqty bilgen halyq – ol alǵyr, myqty halyq. Ol ózine ózi senimdi halyq. Al tarıhı shyndyqty bilmegen halyq jaltaq ári qorqaq bolady. Biz halqymyzdy bilimdi, ıntellektýaldy, aqyldy, óz múddesin qorǵaı alatyn halyq turǵysynan kórgimiz kelse, oǵan tarıhı shyndyqty bilýge jáne meńgerýge ári óz qajetine jaratýǵa qoldaý kórsetýimiz qajet. Bul, árıne, memlekettiń qoldaýymen júrgiziletin is. Al memleket tarıhshylarǵa osy júkti artsa, tarıhshy-ǵalymdar bul mindetti oryndaýǵa tıis.
– Siz bir sózińizde 1920-1930 jyldardaǵy asharshylyq pen repressıa úshin «Reseı bizden keshirim suraýy kerek» degen bolatynsyz. Biraq Reseıdiń keshirim suraý oıynda da joq. Onyń dáleli kıikterdiń qyrylýy, ekologıalyq ótemaqylardyń tólenbeýi, orys shovınıseriniń aýzymen aıtylǵan qazaqqa qarsy pikirlerdi jaýapsyz qaldyrýy, Eýrazıalyq Odaqtaǵy teńsizdik t.b. Osy jaǵdaılardyń áserinde otyryp biz Reseıden qalaı keshirim suratamyz?
– Bul úlken másele. Qazaqstan men Reseı, qazaq halqy men orys halqynyń arasyndaǵy qatynas jaqsy bolsyn desek, olardyń qarym-qatynasyna baılanysty barlyq shyndyqtar ashyq aıtylýy kerek. Jasyryn esh nárse bolmaýy kerek. Sonda eki taraptyń da beti jaryq bolady. Meniń oıymsha, bizdiń elimizde bolǵan sovettik reformalarǵa, qazaq halqyna tragedıa alyp kelgen totalıtarlyq júıege, sondaı-aq, bizdiń birinshi jáne ekinshi býyn zıaly qaýym ókilderimizdi joıý saıasatyna, aldamshy ulttyq saıasatyna baılanysty orys halqyn kinálaýǵa bolmaıdy. Árıne, orys halqynyń belgili bir bóligi ımperıalyq ıdeologıanyń yqpalyna tústi. Ony joqqa shyǵara almaımyz. Durys emes saıası sheshimder úshin jalpy orys halqyn aıyptaý jańsaqtyq. Halyqtar arasynda eshqandaı jaýlyq pıǵyl joq. Biz ondaı pıǵyldy sol kezdegi júıeni quraýshylardan izdeýimiz kerek. Ol sol tustaǵy jeke tulǵalardyń qyzmetinen de kórinedi.
– Qyzyl ımperıanyń qylyshynan qan tamyp turǵan kezeńde qazaq tarıhynyń aıtylmaýǵa tıisti shyndyqtaryn ashyp kórsetip, ǵylymı túrde dáleldegeni úshin búgingi urpaq Bekmahanovqa qaryzdar ekeni anyq. Áıtse de, Bekmahanovtyń tarıhshy retindegi kásibı deńgeıi qanshalyqty joǵary? Jáne oǵan Kenesary Qasymuly taqyrybyna kelýine kimder áser etti?
[caption id="attachment_11092" align="alignright" width="190"]
Muhtar Omarhanuly Áýezov[/caption]
– Bekmahanovtyń Kenesary Qasymuly kóterilisi taqyrybyna kelýine H.Dosmuhamedov, M.Tynyshpaev sekildi t.b. alash zıalylary áser etti degen pikir bar. Men bul týraly qujattarmen tanyspyn. Árıne, H.Dosmuhamedov, M.Tynyshpaev sekildi alashtyq top Voronejde 1932-1937 jyldar aralyǵynda aıdaýda júrgeni tarıhı shyndyq. Bekmahanovtyń da Voronej Pedagogıkalyq Instıtýtynyń tarıh fakúltetinde oqyǵan jyldary da soǵan tus keledi. Sol kezde Bekmahanovtyń alashtyq zıalylarmen tanysqany, olardyń pikirin tyńdaǵany, aralasqany ras. Ol týraly Halıma apamyzdyń da estelik kitaby bar. Sol sebepti de Bekmahanovqa H.Dosmuhamedov, M.Tynyshpaev sekildi alash zıalylarynyń yqpaly boldy degenge belgili dárejede kelisýge bolady. Óıtkeni olar úlken, uly tulǵalar ǵoı. Olarmen aralasyp júrip, yqpalyna túspeý múmkin emes. Onyń ústine olar alashtyq ustanymdaǵy, ult azattyq ustanymdaǵy tulǵalar. Biraq, tarıhı derekterge súıensek, Bekmahanovtyń Kenesary Qasymuly taqyrybyna kelýine tikeleı yqpal jasaǵan adam – Muhtar Áýezov. Men muny Bekmahanovtyń eki tomdyq UQK-degi saqtaýly tergeý materıaldarymen tanysa otyryp baıqadym. Onda Bekmahanovtyń ózi de ashyq aıtady. Bekmahanovqa «Bul taqyrypqa qaıdan keldińiz? Nege keldińiz?» degen suraý qoıylǵan. Sonda Bekmahanov eki adamnyń atyn ataıdy. Birinshisi – Muhtar Áýezov, ekinshisi – Sábıt Muqanov. Al endi Áýezovke baılanysty UQK-de qujattar bar. Áýezov 1930-1932 jyldary alash zıalylarymen birge túrmede boldy. Abaqtydan shyqqannan keıin alashtyq ustanymy men ıdeologıalyq qatynasyna baılanysty Álimqan Ermekov ekeýi ashyq hat jazdy. Ol ashyq hat sol kezdegi «Eńbekshi qazaq» pen «Kazahstanskaıa pravda» gazetterinde jaryq kórdi. Biraq olardyń óz qoldarymen jazǵany bir bólek, gazette jarıalanǵandary bir bólek. Gazet redaksıasy olardy jóndep, kúsheıtip, óz ustanymdaryna saı yńǵaıly baǵytta ózgertken.
Halyqty tarıh turǵysynan syılaý degenimiz olardyń shyndyqty bilýi. Sondyqtan halyqqa tarıhı shyndyqty bilýge kómektesýimiz qajet. Tarıhı shyndyqty bilgen halyq – ol alǵyr, myqty halyq. Ol ózine ózi senimdi halyq. Al tarıhı shyndyqty bilmegen halyq jaltaq ári qorqaq bolady. Biz halqymyzdy bilimdi, ıntellektýaldy, aqyldy, óz múddesin qorǵaı alatyn halyq turǵysynan kórgimiz kelse, oǵan tarıhı shyndyqty bilýge jáne meńgerýge ári óz qajetine jaratýǵa qoldaý kórsetýimiz qajet.
UQK-niń arhıvinde saqtaýly materıaldarynda sol kezdegi KSRO memlekettik qaýipsizdik mınıstrliginiń Qazaqstandaǵy ókili tujyrym jasaıdy. Onyń aıtýynsha: «Áýezov qazir burynǵydaı áreketterin qoıǵan. Keńestik bılikke qarsy ashyq qımylǵa barmaıdy. Qazir basqa ádis-aılaǵa kóshken. Ol keńestik ıdeologıaǵa qarsylyǵyn shákirtteri arqyly kórsetip júr. Máselen, aspıranttarǵa, izdenýshilerge, jas ǵalymdarǵa dısertasıa taqyrybyn beredi. Dısertasıa taqyrybyn alashtyq ıaǵnı ultazattyq ustanym turǵysynan beredi», – delingen. Bul qorytyndynyń durys ekendigin Bekmahanov ta rastaıdy. Sol kezde sottalǵandardyń arasynda Qaıym Muhamedhanov ta bar. Ol Áýezovtyń shákirti bolatyn. Abaıdyń aqyndyq ortasy týraly kitap jazǵan. Oǵan taqyryp bergen Áýezov bolatyn. 1943 jyly jaryq kórgen «Istorıa Kazahskıı SSR» kitabynyń josparyn Ortalyq Komıtette talqylaý boldy. Sol talqylaý barysynda bul kitapqa Kenesary Qasymuly týraly taraýdy qospaıyq degen pikir aıtylady. Ol pikirdi aıtqan, árıne, bizdiń qazaqtar. Sonda Áýezov ornynan ushyp turyp: «Eger bul kitapta Kenesary Qasymuly qozǵalysy týraly aıtylmasa, onda bul kitaptyń kimge qajeti bar?» dep óziniń ustanymyn taǵy bir kórsetedi. Sodan keıin de Bekmahanov Áýezovpen kezdesip turady. Sonda Áýezov: «Sen jas jigitsiń, ǵylymda bolashaǵyń bar, sondyqtan sen osy taqyryppen aınalys. Osy taqyrypty zertte», – deıdi.
Bizdiń ádebıettanýda qozǵalmaı kele jatqan bir taqyryp bar. Ádebıettanýshylarda bul taqyrypqa tóńirektep kele almaı júr. Ol 1920-1930 jyldardaǵy ádebıettegi qarsylyq aǵym. Iaǵnı, Sovettik ıdeologıaǵa qarsy aǵymdaǵy protestik ádebıet. Men kezinde bul pikirdi M. Jumabaevqa arnalǵan kitabymda aıtqanmyn. Desede, ókinishke oraı, áli kúnge jalǵasy zerttelmeı júr. Bul aǵymnyń basynda M. Jumabaev tur. M. Jumabaevtyń «Alqa-Tabaldyryq» baǵdarlamasy sonyń aıǵaǵy. 1925 jyldary qalyptasa bastaǵan sosıalısik realızm aǵymyna qarsy baǵyttalǵan, soǵan balama retinde jasalǵan baǵdarlama. Sol baǵdarlamany qoldaǵan jazýshylar da boldy. Sonyń basynda Áýezov turdy. İ. Jansúgirov, J. Aımaýytov sekildi tulǵalarda M. Jumabaevtyń ustanymyn qoldady. Sol arnada 1928 jyly Áýezov óziniń «Han Kene» dramasyn jazdy. 1933 jyly sol kezdegi respýblıkalyq drama teatrynda, ıaǵnı qazirgi M. Áýezov atyndaǵy Qazaq Memlekettik akademıalyq drama teatrynda qoıyldy. Biraq bir ret qoıylǵannan keıin repertýardan alynyp tastaldy. Buǵan sebepshi Ólkelik partıa komıtetiniń birinshi hatshysy L.I. Mırzoıannyń atyna jazylǵan Ǵ. Músirepovtyń haty boldy. Hatta bul dramanyń ultshyldyq sıpatta jazylǵany, jalǵasty qoıýǵa bolmaıtyndyǵy týraly aıtylǵan bolatyn. Sonyń negizinde talqylaý boldy. Ol talqylaýdy júrgizgen Ólkelik partıa komıtetiniń úgit-nasıhat bóliminiń meńgerýshisi İlıas Qabylov. Talqylaýǵa S. Seıfýllın, S.Aspandıarov, pesanyń qoıýshy rejıseri Bekov t.b. qatysty. Áýezovtyń ózi de bar. Sonda Áýezov: «Men bul taqyrypqa jeńil-jelpi kele salǵan joqpyn. Úlken daıarlyqpen keldim. Men anaý Orynbor arhıvinen bastap, kóptegen arhıvterde jumys jasadym. Sodan keıin Kenesarynyń sońǵy shaıqasy ótken qyrǵyz aýyldaryn jaıaý araladym. Aqsaqaldarmen sóılesip, materıal jınadym», – deıdi. Budan neni kóremiz?
Bizdiń ádebıettanýda qozǵalmaı kele jatqan bir taqyryp bar. Ádebıettanýshylarda bul taqyrypqa tóńirektep kele almaı júr. Ol 1920-1930 jyldardaǵy ádebıettegi qarsylyq aǵym. Iaǵnı, Sovettik ıdeologıaǵa qarsy aǵymdaǵy protestik ádebıet. Bul aǵymnyń basynda M. Jumabaev tur. M. Jumabaevtyń «Alqa-Tabaldyryq» baǵdarlamasy sonyń aıǵaǵy. 1925 jyldary qalyptasa bastaǵan sosıalısik realızm aǵymyna qarsy baǵyttalǵan, soǵan balama retinde jasalǵan baǵdarlama.
Iaǵnı, Áýezovtyń úlken ponoramdyq, aýqymdy, epıkalyq shyǵarma jazǵysy kelgendigi baıqalady. Azattyq taqyrybyna, azattyq ıdeologıasyna Áýezov úlken daıarlyq jasap júrgen jazýshy bolatyn. Egerde 30 jyldyq sot jáne syrtynan ornatylǵan baqylaý, qýdalaý bolmasa, Áýezov azattyq taqyrybyna úlken ponoramdyq shyǵarma jazýy ábden múmkin edi. Sonyń basty keıipkeri Kenesary bolýy da ǵajap emes. Keıindep totalıtarlyq júıeniń baǵyt-baǵdaryn, pıǵylyn túsingennen keıin, bul taqyryptan yǵysýǵa májbúr boldy. Endi Abaı taqyrybyna bardy. Abaı taqyrybyna barǵan kúnniń ózinde azattyq ıdeologıasynan bas tartqan joq. «Abaı» epopeıasy basynan aıaǵyna deıin azattyq ustanymynda jazylǵan shyǵarma. «Abaı» epopeıasy arqyly qazaq halqynyń azattyqqa kóterilgenin, sosyn jeńilgenin kórsetti. Abaıdyń tragedıasy –qazaqtyń tragedıasy. Abaıdyń jeńilisi – qazaq ultynyń jeńilisi. Osy arqyly Áýezov óz oıyn aıtty.
– Sábıt Muqanovtyń da Bekmahanovqa jasaǵan yqpaly týraly aıta ketseńiz?
– 30 jyldary jaryq kórgen Sábıt Muqanovtyń qazaq ádebıet tarıhyna arnalǵan zertteý eńbekterinde Kenesary Qasymuly qyzmeti týraly jaǵymdy pikir aıtylady. Sondyqtan Bekmahanov ózine tikeleı yqpal etken adam retinde Sábıt Muqanovty atap kórsetedi.
– Bıyl Bekmahanovtyń 100 jyldyǵy. Osy ataýly kúnge oraı qandaı is-sharalar uıymdastyrylýda? Bekmahanov eńbekterin halyqqa qanshalyqty dáripteı alyp jatyrmyz?
– Bekmahanovtyń eńbegi neden kórinedi? Bekmahanov totalıtarlyq júıe, aýyr ıdeologıalyq qysym jaǵdaıynda azattyq ıdeıasyn óziniń shyǵarmasynda alyp shyqty. Kenesary Qasymuly qozǵalysy arqyly azattyq ıdeıasynyń máńgi ekenin kórsetýge tyrysty. Onyń eńbekteriniń mańyzdylyǵy osynda. Kenesary Qasymuly taqyryby – máńgilik taqyryp. Sondyqtan ol kórkem shyǵarma bola ma, ǵylymı shyǵarma bola ma, eshqashan ólmeıdi. Bekmahanovty tarıhshylar da, qarapaıym halyq ta baǵalaıdy, qatty qurmetteıdi. Jaqynda Bekmahanov týraly «Amanat» degen kórkem fılm shyqty. Men sonda keńesshi boldym. Bul Bekmahanov taqyrybyn ıgerýdiń bir kórinisi. Osymen bitti dep aıtýǵa bolmaıdy. Ary qaraı jalǵasyn tabady dep senemiz. Bekmahanov tarıhyn qorytý prosesi júrip jatyr. Bul prosesti, tarıhtaǵy qubylysty ǵalymdar, jazýshylar, óner adamdary jan-jaqty zerdelep, birlesip ıgerý kerek. Ary qaraı damytýymyz kerek. Bul esh ýaqytta ózektiligin joımaıtyn taqyryp. Bekmahanov týraly teatrlarda spektáklder qoıylsa, munan basqa da fılmder túsirilse, nur ústine nur bolar edi. Bul sharalarǵa memleket qoldaý kórsetip otyr. Bolashaqta bul taqyrypqa baılanysty áli talaı týyndylar men eńbekter jaryq kóredi degen senimim mol.
– Suhbatyńyzǵa rahmet!
Suhbattasqan Nurserik Tileýqabyl
