[caption id="attachment_10558" align="alignright" width="570"] QazUPÝ ustazdary Ońtústik Koreıadan kelgen qonaqtarmen birge[/caption]Jýyrda Abaı atyndaǵy Qazaq Ulttyq pedagogıkalyq ýnıversıtetine Ońtústik Koreıanyń Chonnam ulttyq ýnıversıtetiniń bir top magıstrant-doktoranttary kásiptik-ǵylymı tájirıbeden ótýge arnaıy keldi. Olardan bólek, «Koreı dıasporasy: bıznes jáne mádenıet taný ortalyǵynyń» dırektory,  Chonnam ulttyq ýnıversıtetiniń «Dıasporataný» kafedrasynyń meńgerýshisi, álemge belgili ǵalym, saıasattanýshy Lım Che Van bastaǵan profesorlar quramy da arnaıy shaqyrý boıynsha QazUPÝ stýdentterine dáris oqydy. Eki ýnıversıtettiń baılanysy jyl ótken saıyn damyp, ártúrli dóńgelek ústelder, konferensıalar uıymdastyryp, arnaıy jobalardy júzege asyryp keledi. Buǵan eki ýnıversıtet basshylarynyń da qosqan úlesi zor.

El men eldi, halyq pen halyqty jaqyndastyratyn – bilim. Bilimdiler bas qossa, ortaq áńgime, aıtar oı, qozǵar taqyryp taýsylmaq emes. Keıde bir ulttyń ekinshi bir ultty syılaýy, dos tutýy ózara eki tulǵanyń qarym-qatynasynan bastalady. Buǵan tarıhı mysaldar jetkilikti.

Profesor Lım Che Van men elimizge belgili ǵalym, Ulttyq ǵylym akademıasynyń korespondent-múshesi,  fılosofıa ǵylymdarynyń doktory, profesor, QazUPÝ Saıasattaný jáne áleýmettik-fılosofıalyq pánder kafedrasynyń meńgerýshisi Raýshanbek Ábsattarovtyń arasyndaǵy syılastyq, dostyq qarym-qatynas eki ýnıversıtettiń bilim salasyndaǵy baılanysynyń artýyna zor yqpal etip otyrǵanyn QazUPÝ men Chonnam arasynda ornaǵan dástúrli ǵylymı-tájirıbelik qatynastan bilýge bolady. Osy joly Lım Che Van bastaǵan qonaqtar QazUPÝ-de ótken «Álemdegi dıasporalardyń ózekti máseleleri» atty dóńgelek ústelge qatysyp, ózara pikir almasty. Profesor Lım Che Van álemdegi dıasporalardyń ornalasý, taralý máselesiniń geografıalyq jaǵdaılaryna basa nazar aýdaryp, qazirgi ózekti túıtkilderine den qoısa, profesor Ábsattarov elimizdegi dıasporalardyń ótken tarıhyna jáne búgingi hal-ahýalyna sholý jasady. Eki ǵalymnyń pikirinshe, dıasporalardyń álemdik problemasyn jiti zertteı otyryp, árqaısy el óziniń saıası-ekonomıkalyq múmkindigine qaraı ońtaıly retteýdiń jolyn tapqanda ǵana kez kelgen eldiń ishki jaǵdaıy turaqty bolmaq. Ol úshin naqtyly tájirıbelerden oı túıip, ǵylymǵa súıengeni jón. Profesor Lım Che Van Qazaqstannyń 100-den astam ult pen ulys ókilderi qonystanǵanyna qaramastan, tatý-tátti ómiri, yntymaǵy ózge elderge úlgi bolarlyq sıpatta órbigenin, qazir kóptegen elderge toleranttylyq jetispeıtinin basa aıtty. Profesor Ábsattarov bolsa, Qazaqstandaǵy saıası ahýaldyń turaqtylyǵy ultaralyq túsinistiktiń arqasy deı kelip, memleketquraýshy ult – qazaq halqynyń qonaqjaılylyǵy men keńpeıildiligi ózge ulttarǵa da úlgi bolyp otyrǵanyn jetkizdi. Eki eldiń ózge de ǵalymdary men doktorant-magıstranttary ártúrli taqyryptar boıynsha óz oılaryn ortaǵa saldy.

Biz mańyzdy basqosýdyń sátin paıdalanyp profesor Lım Che Vanan arnaıy keń kólemde suhbat alǵan edik.

 – Lım Che Van myrza, áńgimemizdi osy jolǵy saparyńyzdan bastaǵandy jón kórip otyrmyz. Abaı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetin tańdaýlaryńyzdyń sebebi nede?

– Biz úshin Ortalyq Azıa elderi jumbaq úıek bolyp kelgenin nesin jasyraıyn. Keńes odaǵy kezinde ózara qarym-qatynas tym qasań jaǵdaıda boldy. Bul elder týraly tarıhı kitaptardan azdaǵan aqparat alǵanymyzben, jalpy ishki jaǵdaıynan beımaǵlum edik. Geografıalyq bilimimiz boıynsha tam-tumdaǵan habar alǵanymyzben, qandaı halyqtar meken etedi, olardyń tili, dini, tarıhy qalaı degen suraqtarǵa tushshymdy jaýap ala almaıtynbyz. Keńes odaǵy ydyraǵannan bastap Ortalyq Azıa elderimen tanysa bastadyq. 1991 jyly alǵash ret Ortalyq Azıa elderin araladym. Sol kezde Qazaqstan týraly jaqynyraq bildim. Ol saparymdy men eshýaqyt umytpaımyn. Sol joly Abaı atyndaǵy ýnıversıtet týraly estigenmin. Naqtyly ózara qarym-qatynasymyz bastalǵanyna shamamen 3-4 jyl boldy. Ýnıversıtettiń bilim berý deńgeıi joǵary shyǵar degen oıdamyn. Sebebi, profesor Ábsattarovty Qazaqstan ǵana emes, sheteldikter de tanıdy. Ýnıversıtet rektory Serik Pirálıev myrzany da eldegi jáne sheteldegi ǵylymı orta jaqsy tanıtynyn syrttaı bilemin. Rektor myrza ýnıversıtettiń halyqaralyq máselelerine aıryqsha kóńil bóledi eken. Bul kóregendik. Bilim degenimiz – birinen biri úırený. Ýnıversıtet bilimdilerdi kóbirek jınasa, bedeldi bolmaq. Osy ýnıversıtette jumys isteıtin elge tanymal ǵalymdar qanshama. Ýnıversıtettiń bilim deńgeıi sondaǵy ustazdar quramynyń biliktiligine tikeleı táýeldi ekeni anyq qoı.

QazUPÝ magıstranttary Chonnam ulttyq ýnıversıtetine kásiptik-ǵylymı taǵylymnan ótýge birneshe ret bardy. Óz basym olardyń bilimge qushtarlyǵyn kórip, bul eldiń bolashaǵy bar ekendigine sendim. Olar óz ultynyń atyna kir keltirmeýdi oılaıdy eken. Bul jaqsy qasıet. Árqashan ultynyń abyroıyn oılaǵan jastary bar el jeńisten quralaqan qalmaıdy.

Patrıotızm degenimiz ne? Men bul suraqqa elińdi únsiz súıý dep jaýap berer edim. Qur sózdiń dáýiri ótken. Óz elińdi isińmen, qabiletińmen súıý kerek.

– Qazaq eliniń saıası jańarýy men damý kórsetkishin qalaı baǵalaısyz?

– Men Qazaqstandy Ortalyq Azıanyń kóshbasshysy dep bilemin. Buǵan Táýelsizdik jyldaryndaǵy jetistikterińiz kýá. Men saıasattanýshy retinde Sizderdiń eldegi saıası modernızasıaǵa oń baǵa berer edim. Degenmen, Reseı elimen tym jaqyn qarym-qatynastaryńyz eldiń damýyna tejeý bolýy da múmkin ekenin joqqa shyǵarmaımyn. Óz basym Qazaqstan men Koreıa arasyndaǵy baılanystyń nyǵaıǵanyn qýattar edim. Buǵan ár eki elde múddeli. Birinshiden, biz alyp derjava emespiz. Kez kelgen elmen mádenı jáne ekonomıkalyq turǵydan baılanys ornatýǵa talpynamyz. Ekinshiden, bizdiń ekonomıkalyq áleýetimiz, ǵylymı-tehnologıalyq damý deńgeıimiz Reseıge qaraǵanda áldeqaıda joǵary. Jáne biz ózara shekaralaspaıtyn, ortaq tarıhymyzdyń naqty kórsetkishi az halyqtarmyz ǵoı. Eki eldiń de azıattyq ult ekenine qaramastan, mádenı turǵydan bir-birimizge zor yqpal ete qoımasymyz taǵy belgili.

Biz el emes, jeke adam týraly aıtalyqshy. Mysaly, bilimge qushtar bir jas damymaǵan, tehnologıasy múldem eskirgen bir elden baryp bilim aldy delik. Ol búgingi aqparattyq tasqyndy bilmeıdi. Iá, kásibı bilim alar, azdaǵan kitaptardy oqyr, izdener, biraq báribir tosqaýyldar men bógetterge jolyqpaı turmaıdy. Sanasy da ózi bilim alǵan ortaǵa beıimdeledi. Sol jas endi óse kele top etip damyǵan elge tústi delik. Ol qandaı jaǵdaıǵa tap bolýy múmkin? Tehnologıalyq úderisterge qarap tańyrqaýy da, jatyrqaýy da múmkin ǵoı... Al ony ıgerý úshin qanshama ýaqyt kerek. Sanany ózgertý máselesin qaıda qoıamyz...

– Biz báribir Eýrazıalyq úıektemiz. Reseıden qashyp qutylý qıyn. Kórshiligimiz, ortaq tarıhymyz bar. Mundaı jaǵdaıdy eskersek, bizge ózge jol da joq deýshiler kóp. Bul syltaý ma, álde shynaıy jaǵdaıdan týǵan oı ma?

– Men ózge eldiń azamatymyn. Sondyqtan Qazaqstannyń, qazaq halqynyń tańdaýyna qol suǵa almaımyn. Tek óz kózqarasymdy ǵana aıtýǵa májbúrmin. Biz el emes, jeke adam týraly aıtalyqshy. Mysaly, bilimge qushtar bir jas damymaǵan, tehnologıasy múldem eskirgen bir elden baryp bilim aldy delik. Ol búgingi aqparattyq tasqyndy bilmeıdi. Iá, kásibı bilim alar, azdaǵan kitaptardy oqyr, izdener, biraq báribir tosqaýyldar men bógetterge jolyqpaı turmaıdy. Sanasy da ózi bilim alǵan ortaǵa beıimdeledi. Sol jas endi óse kele top etip damyǵan elge tústi delik. Ol qandaı jaǵdaıǵa tap bolýy múmkin? Tehnologıalyq úderisterge qarap tańyrqaýy da, jatyrqaýy da múmkin ǵoı... Al ony ıgerý úshin qanshama ýaqyt kerek. Sanany ózgertý máselesin qaıda qoıamyz...

– Másele adaspaıtyn joldy tabýda bolyp otyr ǵoı...  

– Adasýǵa bolady, biraq adasqan jerin qaıta shıyrlaýǵa bolmaıdy. Saıasat jyldan jylǵa kúrdelenip barady. Halyqaralyq prınsıpke súıensek, máńgilik dos joq, máńgilik múdde bar. Reseı sizderge jaý emes, biraq shynaıy dos ta emes, múdde úshin kúresetin áriptesterińiz. Áriptestik turǵydan qaraý kerek. Kez kelgen qıyn joldyń ekinshi bir shyǵar túıini bolady. Tarıh – ótkenmen ortaqtaspaıdy tek, búginmen birigedi. Búgingi ortaq tarıh erteńgi urpaqqa mıras bolyp qalady. Ol paıdaly ma, álde zıandy ma? Ol jaǵyn tap basyp aıtý qıyn...

Sizderdiń sandaryńyz az. Solaı oılaısyzdar ma?

– Iá, ol da negizgi faktordyń biri.

– Myna evreılerdiń jalpy sany qansha?

– 20 mıllıonǵa jetpeıdi.

– Bar-joǵy 16 mıllıon. Izraılde 6 mıllıon, AQSH-ta 6 mıllıon. Qalǵan elderde tórt-aq mıllıon evreı bar. Solar álemdi bılep otyr ǵoı. AQSH-tyń eń ataqty 6 kınokompanıasynyń 5-eýi evreılerdiń qolynda. Budan shyǵatyn qorytyndy, sannyń azdyǵynan sapanyń tómendigi jaman. Qazaqta múmkindik kóp. Jeri baı ári keń. Azıa men Eýropanyń kindigindesizder. Bul artyqshylyq. Kez kelgen kemshiliktiń de óz artyqshylyǵy bolady. Sony umytpańyzdar.

– Qazaqstandaǵy birlik nyshany – ultaralyq tatýlyq ekenin jıi aıtamyz.Tatýlyqtyń basqa ólshemi bar ma?

– Qazaqstan halyqtarynyń birligi – sizderdiń eń basty baılyqtaryńyz. Buǵan shúbá joq. Ony tereńdetý kerek. Ózara túsinistiktiń ulystar arasynda ornaýy óte qıyn sharýa. Bul – óte názik qubylys. Myń kún tatýdyń bir kún qatý bolýy da ǵajap emes. Tatýlyqty ornatýdyń eń basty prınsıpi – ádilettilik. Qoǵamdaǵy áleýmettik, saıası, ekonomıkalyq, mádenı ádilettilik. Bir ultty kóterý úshin ekinshi ultty tuqyrtý, bir halyqty renjitpeý úshin ekinshi ulysty kemsitýdiń sońy dıskrımınasıaǵa alyp keledi. Bul bárine túsinikti jaıt.

Tatýlyqtyń ekinshi bir ólshemi – ár ult zıalylarynyń qarym-qatynasy. Mádenıetti baılanys deseńiz de bolady. Bul jalǵan uranmen qalyptaspaıdy. Ýaqyt, qoǵamdaǵy ózgerister, shynaıy áleýmettik baǵdarlamalardyń ıgiligi týdyratyn dúnıe. Birinshisi bastalǵan elde ekinshisi de bolady.

– Biz Sizderdi túbimiz, arǵy tegimiz bir halyqpyz dep ishteı jaqyn tartyp turamyz. Sizderde osyndaı túsinik bar ma?

– Óte durys aıtasyz. Bárimiz Altaıdan enshi alǵan halyqtarmyz. Oral-Altaı tilder tobyna jatamyz. Salt-dástúrimiz de jaqyn. Meniń bir baıqaǵanym, Sizder óte aqpeıil, qonaqjaı halyqsyzdar. Bizdiń koreıler de sondaı. Qonaǵyn renjitpeýdi, janyn salyp kútýdi maqsat etedi.

Jýyrda Kón Joý degen qaladan arheologtar altyn táj tapty. Ondaǵy tájdiń formasy qazaq jerinen tabylǵan Altyn adammen óte uqsas. Sol kezde eki halyqtyń túbi bir ekenine kózim jetti.

– Qazaqstandaǵy koreı dıasporasy bizdiń ultpen baılanysy óte jaqyn halyqtyń biri. Olar Qazaqstanǵa jer aýdarǵan kezde bizdiń ulttyń da jaǵdaıy máz emes edi. Biraq eshqaısy ultty ózekke tepken joq. Bárine járdemdesti. Bul týraly estigen be edińiz?

– Profesor Ábsattarov Qazaqstandaǵy koreılerdiń ál-aýqaty, mádenıeti, bilim alý jaǵdaıy týraly tolyqqandy málimet bergen. Ózim de shetelderge túrli jaǵdaılarmen qonys aýdarǵan koreı dıasporalaryn zerttep kele jatqan ǵalymmyn. 7 mıllıon qandasymyz álemniń ár túkpirinde júr... Bir elde jaǵdaıy jaqsy, ekinshi bir elde onsha máz emes. Bir elde tili, dini saqtalǵan, ekinshi bir elde asımılásıaǵa ushyraǵan. Munyń bári sol elderdegi ekonomıkalyq-saıası jaǵdaıǵa baılanysty.

Menińshe, Qazaqstandaǵy koreıler – baqytty koreıler. Keshe ǵana Úshtóbe stansasyna baryp qaıttyq. Jol boıy Ábsattarov myrza eldiń, jerdiń tarıhyn áńgimeledi. Qazaqstandaǵy koreılerdiń aýqatty ekenin aıtty. Muny burynnan biletin edim...

Úshtóbe koreı dıasporasynyń eń alǵash kelgen legi ornalasqan ortalyq. Olardy poıyzben ákelgen de, dalaǵa tógip ketken. Ne isher asy, ne kıer kıimi joq. Baspana degen túsinik te bolmaǵan. Tiri adam tirshiligin kórý kerek. Olar sol mańdaǵy tóbelerdi qazyp, astyna saban-shóp tósep, aınaladaǵy jerlerden talǵajý eter dán izdep, kún keshipti. Jerkepeleri áli saqtaýly eken. Janyń túrshigedi. Kózińe jas keledi... Sol halyqqa birden bir kómektesken halyq – qazaq. Ózderi ashqursaq ekenderine qaramaı, aldaryndaǵyny bólip beripti. Qurt-irimshik ákep beripti. Muny qazaqstandyq koreılerden buryn da estigem. Osy joly da estidim. Qazaqstandaǵy koreıler Sizderdiń jaqsylyqty umytpaıdy ǵoı dep oılaımyn. Stalındik zulmat saıasattyń kesiri mıllıondaǵan adamdarǵa tıdi. Qyrylyp qalǵandary da jeterlik. Tiri qalý úshin kúresken atalaryn búgingi urpaqtary umytpaýǵa tıis.

– Qazaqstannyń Shyǵystaǵy Qytaımen saýda-sattyq salasyndaǵy qarym-qatynasymyz qoıý. Koreıa men Japonıa elderimen de tehnıkalyq, energetıkalyq salada áriptestik ornattyq. Deıturǵanmen, áli de bolsa da budan góri aýqymdy qarym-qatynas jasaýǵa múmkindigimiz bar. Sol múmkindikterdi durys paıdalanýǵa ne kedergi dep oılaısyz?

– Dıplomatıalyq qarym-qatynas ózara yntymaqtastyqtan bólek, bılik ókilderiniń ishki mádenıetine, paıym-túsinigine de baılanysty. Bul ulttyq jáne qoǵamdyq tárbıemen ózektes. Eger qolǵa alynǵan, ózara ýaǵdalastyq jasalǵan sharýanyń bári oıdaǵydaı júzege assa, bizdiń ekonomıkalyq almasýymyz budan góri joǵary bolar edi. Nıet túzý bolǵanmen, iske asyrý bólek bolyp tur. Osy jaǵyna qaıta bir nazar aýdarǵan jón. Sheneýnikter arqyly el aralyq máselege óziniń ishki prınsıpteri, múddeleri turǵysynan qaramaǵany jón.

– Biz Koreıanyń bilim salasyndaǵy jetistikterin únemi qadaǵalap otyramyz. Ekonomıkasy damyǵan 20 eldiń qataryna engeniniń negizgi tini nede dep oılaısyz?

– Bilimde. AQSH Prezıdenti Barak Obamadan: «Koreıanyń bolashaǵy nede?» dep suraǵanda ol oılanbastan «Bilimde» dep jaýap qaıtardy. Bilimniń ózegi – mektep qabyrǵasy. Mektepte bilim berýde bizdiń el aldyńǵy bestikke engen. Bilimsiz bolashaq – qarańǵy bolashaq. Men osylaı jaýap bergendi jón kóremin. Sebebi, bizdiń ult ta qazaq halqy sıaqty otarlaýdy, ezgini, únemi teke-tiresti bastan ótkergen. Ótkerip te keledi. Tynyshtyq tek soǵys órtiniń tutanýymen ólshenbeıtini sekildi, beıbit kúnniń de tynymsyz «soǵysy» toqtamaıdy. Bizdiń jer asty baılyǵymyz az, geografıalyq ornalasýymyzda onsha qolaıly dep aıta almaımyn... Alaıda, utylmas, adaspas jol tabýdy basty nazarda ustaýmen kelemiz. Osyndaıda jańbyr astynan qurǵan jer izdeýshiniń támsili eske túsedi. Tamshylardyń arasymen júrý ońaı emes...

– Shyǵys Soltústik Azıa elderiniń ekonomıkalyq dúmpýi búkil álemdi ózine qaratyp otyr ǵoı...

– Shyǵys Soltústik Azıa – geografıalyq uǵym emes, saıası-ekonomıkalyq uǵym. Qytaı men Japonıa ekonomıkalyq turǵydan ǵana emes, saıası jaqtan da jıi «básekelesedi». Sol sıaqty Qytaı men Koreıa, Koreıa men Japonıa da ózara ishki ymyrasyn umytyp, jıi tús shaıysyp qalady. Eger bul elderde ózara shynaıy túsinistik ornasa, onda búgingiden de joǵary damý deńgeıine jeter edik. Árıne, bul uzaq áńgime.

Qytaı, Japonıa, AQSH sekildi elderdiń arasyndaǵy saıası báskelestiktiń bári bizge áser etedi. Biz osy elderdiń ortasynan jol taýyp kelemiz... Qıyn, árıne. Biraq kez kelgen qıyndyqtyń ózindik múmkindigi bar. Koreıa eli qat-qabat qıyndyqtardyń ortasynda otyrsa da, óziniń jolyn tapqan el. Meniń oıymsha, Eýropa, AQSH elderine qaraǵanda Shyǵys Soltústik Azıa elderiniń damý qarqyny óte joǵary. Muny sońǵy kezderi álem ekonomıkasyn shyr aınaldyrǵan daǵdarystardan baıqaýǵa bolady. Osy synaqtardan bizdiń el qınalmaı ótti. Óıtkeni, óndiris pen ekonomıka óte ilkimdi baılanysta ornyqqan.

Menińshe, Koreıa men Qazaqstan arasyndaǵy jan-jaqty yqpaldastyq endi bastalady. Men oǵan senemin.

– Áńgimeńizge kóp rahmet!

Suhbattasqan Toqtaráli TAŃJARYQ.