[caption id="attachment_20252" align="alignleft" width="254"]
M. V. Losa[/caption]
M. V. Losa:– Seniń oıyń menińshe, qyzyǵýǵa turarlyq. Biraq qalaı oılaısyń, osynaý, barlyq latynamerıkalyq romanshylar jazatyn, latynamerıkalyq bar bolmysty tolyǵymen beıneleıtin, qandaı shyndyqtyń da bolmasyn bir bóligi kiretin bárimizge ortaq romanǵa, dereksizdeý bolyp tabylatyn keremet sheberlik ıesi Borhes te kire me? Saǵan, Borhes qandaı da bolmasyn beınemen argentınalyq dereksizdikti, latynamerıkalyq dereksizdikti kórsetetindeı kórinbeı me? Jáne bul, dereksizdik – sonymen qatar, ózgeshe ólshem, ádebıettiń negizi bolatyn sol shyndyqtyń hal-jaıy ǵoı? Muny nege surap otyrmyn, óıtkeni maǵan árqashan Borhes aldyndaǵy ózimniń súıinishimdi aqtap alý qıyn boldy.
[caption id="attachment_20251" align="alignleft" width="121"]
G. G. Markes[/caption]
G. G. Markes: – Al maǵan túk te emes. Ol mende asa zor masattanýdy týdyrady, men ony ár kesh saıyn oqımyn. Býenes-Aıreske kelgende, jalǵyz ǵana satyp alǵan dúnıem – Borhestiń tolyq shyǵarmalar jınaǵy. Men onyń kitaptaryn ózimmen ala júrip, kún saıyn oqımyn. Men bul jazýshyny kóre almaımyn... Biraq meni onyń ne aıtqysy kelse, sony oılaıtyn skrıpkasy tańǵaldyrady. Qysqa qaıyrǵanda, ol bizge tildiń barlaýshysy retinde kerek, al bul bólek, óte salmaqty másele. Men Borhestiń dereksizdigi jasandy dep oılaımyn, ol ózimen birge Latyn Amerıkasynyń dereksizdigin kórsetpeıdi. Biz osy jerde ádetten tys pikirge kezigemiz: Latyn Amerıkasyndaǵy dereksizdik barynsha shyn ári barynsha qalypty dúnıe, ony op-ońaı shyndyqtyń túsinigimen shatastyrýǵa bolady.
– Áńgimeni ádebıetten shalǵaı jatqan aımaqtar jaıyna bursaq, aımaqtaǵy taralǵan áńgimeler olarǵa da baılanysty ǵoı. Kóbinese bizdiń elde mundaı áńgimeler oqýshylar, stýdentter men synshylardyń aqylynan oryn tebedi. Olardy ádebı qyzmet pen saıası baǵyty arasyndaǵy ózara baılanys tolǵandyrady. Jazýshy qoǵam aldynda belgili bir jaýapkershilikti arqalaıdy jáne bul jaýapkershilik shyǵarmalarynan ǵana emes, saıası sypatynan da ańǵarylady. Jeke basyńnyń osy máselege baılanysy týraly aıta alar ma ediń? Ádebı qyzmetiń men saıası baǵyt, kózqarasyńnyń ózara baılanysy qandaı?
– Bárinen buryn, jazýshynyń eń basty saıası mindeti – jaqsy jazý dep sanaımyn. Jaqsy jazý tek jaqsy prozany ǵana jazý maǵynasynda emes jáne adaldyq jaıly aıtpastan buryn, soǵan óziniń laıyq ekendigine kózi jetip jazý jaıly. Jazýshydan óziniń kitaptarynda saıası qaıratker retinde kórinýdi talap etpeý kerek. Jazýshydan óziniń shyǵarmashylyǵyn saıası qarýǵa aınaldyrýdy talap etý durys emes. Óıtkeni, eger de jazýshy oı-pikir daıyndyǵynan ótse, demek onyń ózinde saıası baǵyt pen kózqaras bar degen sóz, al olar shyǵarmadan óz beınelerin sózsiz tabady, óz joramalym boıynsha, ol mende de bar. Meni tańǵaldyrǵan bir jaı boldy. Býenes-Aıreste Torre Nılson maǵan «Júzjyldyq jalǵyzdyq» – keremet, biraq ókinishke oraı, álsiz roman», – dedi.
– Olaı deýine ne sebep?
– Nege olaı degenin túsindirmedi, degenmen: «Bizde, Latyn Amerıkasynda sheshilmegen, qorqynysh týdyratyn qanshama másele bar, mundaı jaǵdaıda keremet romandy jasap shyǵarý – bul álsizdik», – dedi. Bul sóz meni qatty sastyrǵany sonsha, men saǵan qaıtadan taǵy belden tómen soqqy tastaǵym kelip otyr: sen meniń «Júzjyldyq jalǵyzdyq» kitabymdy álsiz roman dep sanaısyń ba?
– Joq.
– Nege?
– Sebebi, «Júzjyldyq jalǵyzdyq» romanynda «saqaldy» máseleleri áli kúnge sheshilmegen latynamerıkalyq qoǵamdyq-saıası shyndyqty ózge kitaptardaǵy sıaqty (mysaly, Kortasardaǵy) parabolalyq, ıa bolmasa janama emes, ádil, týra sýretteıdi.
– Demek, osy jáne biz jazǵan ózge de kitaptar oqyrmanǵa Latyn Amerıkasyndaǵy qoǵamdyq-saıası shyndyqty uǵynýǵa kómektesedi ǵoı?
[caption id="attachment_20253" align="alignright" width="220"]
Garsıa Markestiń dáýirlep turǵan shaǵy[/caption]
– Meniń paıymdaýymsha, barlyq jaqsy ádebıet avtordyń oılaýynsyz-aq, sózsiz, ylǵı damý ústinde bolady. Aıtalyq, Borhes – ásershil, kertartpa oıly adam. Al jazýshy retinde ásershildigi de, kertartpalyǵy da kórinbeıdi. Men Borhestiń shyǵarmalarynan (eger ol qol qoıatyn sandyraq úndeýlerdi qospaǵanda) qoǵam ne tarıh týraly álsiz pikirleri, álem týraly ornyqqan kózqarasy, fashızm ne t.b. madaqtaýy, ımperıalızmdi qurmetteýinen ózge eshteńe de kórmeımin. Onyń kitaptarynda budan basqa túk te kezdestirmedim...
– Óıtkeni, ol tipti óziniń nanymynan qutylyp ketýge tyrysady.
– Menińshe, kez kelgen úlken jazýshy, tipti ol kertartpa, álsiz bolsyn, óziń aıtqandaı, qalaı bolsa, dál solaı shyndyqty sýrettep, nanymynan qutylǵysy keledi, al men shyndyq álsiz bolady dep oılamaımyn.
– Biz óz nanym-senimderimizden qutyla almaımyz. Aıtalyq, banan egistigindegi qaıǵyly jaǵdaı romanymda meniń nanymymnyń qatysýy arqyly somdalady. Men, sózsiz, jumysshylar jaǵyna shyǵamyn. Bul – anyq. Jazýshynyń saıasattaǵy mindeti – ózi kózi jetken dúnıeden jáne shyndyqtan jaltarmaý, al óz shyǵarmashylyǵynda – kitaptary arqyly oqyrmannyń óz qurlyq, óz qoǵamy, óz eliniń qoǵamdyq-saıası shyndyǵy jaıly jaqsy bilip otyrýyna múmkindik týǵyzý. Bul – mańyzdy ári jaǵymdy saıası qyzmet. Osy arqyly, ózge eshteńe de emes, tek osy arqyly-aq jazýshynyń saıası áreketi qalyptasady dep oılaımyn. Al adam retinde jazýshy saıası kúresker bolýy múmkin, tek múmkin ǵana emes, solaı bolýy kerek. Jazýshyda oqyrmandar aýqymy bar, ol osy aýqymdy adamdy paıdalanyp óziniń saıası tapsyrmasyn oryndaýy tıis.
– Bul arada jaǵdaılar túrli bolýy múmkin. Aldyńǵy qatardaǵy azamattyq baǵytty ıelenetin, tipti saıası partıalar quryp jatatyn jazýshylar bar, al olardyń týyndylary óziniń saıası senimine qarama-qaıshy álem týraly kózqarastarynan turady (...)
– Árıne, aıqyn maqsatpen jazasyń. Biraq, osy maqsattyń ózi seniń senimińdi aıqyndaıdy ǵoı dep oılaımyn. Qysqasha aıtqanda, eger mundaı qarama-qaıshylyq týyp jatsa, eki sebeptiń biri: ne jazýshy bar syryn, shynyn jazbaǵan, ne ol óziniń senimine senimdi, nanymyna nyq emes.
– Shyǵarmashylyq sátinde, basqaǵa qaraǵanda, eki elementtiń birde-bireýi de tereń, sheshýshi ról atqarmaýy múmkin ǵoı. Mysal úshin seniń «Júzjyldyq jalǵyzdyǵyńdy» alaıyq, seni qanshama jyl tynysh taptyrmaı, mazańdy alǵan taqyryp. Seni ýaıymdatqan pishinniń oıy ma, álde, senimiń be? Sen Makondonyń qaıǵysyn, Kolýmbıadaǵy azamattyq soǵystyń aýyr jaǵdaıyn, ózimen birge osy jerge ólim men kedeıshilikti alyp kelgen banan egistigin aıtqyń keldi me, álde, shyn máninde keıbir tarıh pen tańqaldyratyn kórinisterdi baıandaýdy qalaǵan bolarsyń, ıa bolmasa esińde qalǵan qaısybir beıneniń azabymen, qaısybir keıipkerdiń qaıǵysymen bóliskiń kelgen shyǵar? Jalpy, seni oqıǵa ma, álde, saıası kózqaras shabyttandyrdy ma?
– Meniń oıymsha, buǵan synshylar jaýap berýi tıis... Men barlyǵy qamtylǵan roman jasaýǵa tyrystym, al roman úshin bári qajet: senim, umtylys, dástúrler, ańyzdar. Biraq men munda joǵalam, óıtkeni men óz kitaptaryma nashar synshymyn. Sirá, men romanǵa kórinisterdi esh talǵamaı qoıa beremin, sodan soń saraptaýǵa kiriskende, olar meniń senimime, meniń umtylysyma sáıkes keledi dep túıemin. Men múldem adalmyn jáne ózimdi qandaı ýaqytta da aldaı almaımyn. Men ózimniń adal ekenime qanshalyq senimdi bolsam, sonshalyq romannyń yqpal kúshi kóbeıip, sonshalyq kózdegen nysanama dóp tıedi.
– Bul meni jazýshynyń «shaǵyn as úıi» týraly oıǵa jetelep keledi. Árqashan da jazýshynyń qalaı jazatyndyǵy, kitap jazýdaǵy tártibi týraly bilgen qyzyq. Qashan da negizgi sebep tarıhty baıandaý nıetinen bastalady, biraq sol sátten, nıet boıyńdy bılep alǵannan, kitap jaryqqa shyqqansha, birneshe kezeńderdi ótkerýge týra keledi.
– Biz kitaptardyń árqaısysy týraly sóz qozǵaı alar edik...
[caption id="attachment_20254" align="alignleft" width="360"]
Jalyndy da adýyn minezdi Losanyń shyǵarmalary álemge tanylǵan shaq[/caption]
– Degenmen, maǵan qyzyǵyraǵy, «Júzjyldyq jalǵyzdyq» romanynyń jasalý tarıhy. Sen bir suhbatyńda, bul kitap seniń uzyna boıy kóp jylyńdy alǵanyn, Akapýlkodan Mehıkoǵa barar jolda ony qaıtyp jazý kerek ekenin uǵynbaıynsha, ony birneshe ret qabyldap, laqtyryp tastap otyrǵanyńdy áńgimelegen ediń.
– Iá, biraq men muny aıtqanda, meniń kitabymnyń taza turmystyq jaı-kúıin meńzegen edim. Qysqaraq aıtqanda, uzaq jyldar boıy men úshin úndestik pen kitaptyń tili úlken másele boldy. Kitaptyń mazmuny da, sol tarıh ta, mende barlyǵy jazylyp turdy, óıtkeni, aıtyp ótkenimdeı, ol meniń jas kezimde-aq daıyn bolatyn. Biraq men Býnúel jaıly eske túsirdim. Áńgimeniń aýanyn az ǵana osy jaqqa buraıyn. Birde maǵan Lýıs Býnúel «Vırıdıan» jaıly alǵashqy oı ózine úılený toıyndaǵy ádemi áıel beınesinde kelgenin baıandap berdi. Ózin uıyqtatyp tastaıtyn, janynda oǵan kúshtep, aram pıǵylyn iske asyrǵysy keletin shal bolatyn ádemi áıel. Býnúel búkil oqıǵany osy beıneniń aınalasyna turǵyzdy. Bul meni tań-tamasha etti, sebebi, meniń «Júzjyldyq jalǵyzdyq» romanym týraly alǵashqy oı eń aldymen, balany muz kórýge ertip aparatyn shal beınesimen keldi.
– Bul beıne ózińniń jeke tájirıbeńnen shyqty ǵoı?
– Bul, meni sırkke aparǵan atamnyń úıine qaıtqym kelgen qaısar yntamnan týdy. Muz sırktegi kózge kórinerlik dúnıe boldy, bizdiń qystaqta kún qansha ystyq bolsa da, ol jerde muzdy bilmeıtin. Muz onyń turǵyndaryna pil nemese túıe sıaqty tańdanarlyq dúnıe bolyp kórindi. Romanda balany muz kórýge apara jatyp, ol sırktiń shatyrynyń ishinde ekenin, kirý úshin tóleý kerek ekenin ańǵaratyn shaldyń beınesi bar. Osy kórinistiń aınalasynda búkil kitap turǵyzyldy. Bul oqıǵa, bul sát, bul kóriniske deıin mende eshqandaı másele týyndaǵan joq: óıtkeni, bular men eshqashan esten shyǵarmaǵan ómirimniń bir bóligi bolatyn. Maǵan tek jaı ǵana turǵyzýǵa eńbektený men osy shıkizattardy oryn- oryndaryna qoıý ǵana kerek boldy.
– Al aldyńnan kese-kóldeneń shyqqan qandaı tildik máseleler? Meniń oıymsha, ótken kitaptaryńdaǵy qatty, dál, tushymdy tilińniń osy romanyńdaǵy úlken baıýy týraly aıtý kerek qoı.
– Iá, «Úzilgen japyraqty» qospaǵanda. «Úzilgen japyraq» – «Júzjyldyq jalǵyzdyqty» jaza almaıtyndyǵyma kózim jetkennen keıin jazǵan alǵashqy kitabym, al qyzmet etip júrip «Polkovnıkke eshkim jazbaıdy», «Granda Anany jerleý» jáne «Sýyq sát» shyǵarmalaryn jazdym. Sol ýaqytta meniń ómirimde óte mańyzdy oqıǵa oryn aldy: «Úzilgen japyraqty» jarıalaǵan soń, osy jolmen júrýimdi jalǵastyramyn dep oıladym, biraq Kolýmbıadaǵy qoǵamdyq-saıası jaǵdaı aıtarlyqtaı kúrt nasharlap ketti, «kolýmbıalyq ozbyrlyq» atalatyn kezeń keldi, sol kezde, dál qandaı sátte ekenin bilmeımin, men saıası esimdi jınap, elimniń qaıǵyly jaǵdaıyna ózimniń qatysym bar ekenin sezindim. Men, ózimdi buryn qyzyqtyrǵandardan, tolyǵymen erekshelengen tarıhqa, sol kezdegi Kolýmbıanyń áleýmettik-saıası máselelerine tikeleı baılanysty qaıǵyly oqıǵaǵa qaıta oraldym. Ózge kolýmbıalyq romanshylar muny tek qana ólgender «tizimine» qaǵaz júzinde ǵana kúsh kórsetkisi kelgen dep aqtap alǵysy keledi, men olarmen kelispegen bolar edim. Óıtkeni, ólgenderdiń sanyna qol suǵý – bul men úshin eń keshirilmeıtin zorlyq, al ol jerde Kolýmbıa qystaǵynda oıran bolǵan ólimnen Kolýmbıa qoǵamynyń mańdaıyna basylǵan jan túrshigerlik qara tańba bar. Meni tolqytqan taǵy bir nárse boldy. Munda, meni ólgenge de, óltirgenge de sanaǵan, jazýshylardyń barlyǵyna da tán túsiniksiz bir nárse bar. Meni ólgen adamdar da, qystaqqa óltirmekke kelgen tártip saqshylary da qatty tolqytty. Sol jerde men ózimnen: bul adamdarǵa, kisi óltirerlik jaǵdaıǵa ákeletindeı ne kóringen dep suradym. Ózgeler kisi óltirýshilerdiń qystaqqa kirip, áıelderdi zorlap, balalardyń basyn keskendigi týraly aıtqan ýaqytta, mende zorlyq týraly múlde ózge kózqaras boldy; men ólgender «tizimi» jaǵyna shyǵýdy doǵaryp, munyń áleýmettik aýyr zardabyn oılap turdym. Bir jaǵynan, eli tap bolǵan ozbyrlyqtyń saldarynyń jaı-kúıin kórsetetin polkovnık pen halyqtyń jaǵdaıyn «Polkovnıkke eshkim jazbaıdy mada» ashyp kórsettim. «Sýyq sát» povesinde de ozbyrlyqtyń órti sharpyp ótken aýylda bolatyn oqıǵany baıan ettim. Men bul qystaq budan keıin qandaı kúıge túsip, qalaı beti qaıtqanyn, ári bıliktiń qazirgi qoldanyp otyrǵan júıesi arqyly zorlyq-zombylyqty eshqashan toqtata almaıtynymyzdy, onyń ústine, zorlyq eshqashan ólmeıtinin jáne jańa ashý-yzany týdyratyn bul bombanyń kez kelgen sátte jarylyp ketýi múmkin ekenin kórsetkim keldi. Bul taqyryptar maǵan jaqyn bolmaǵanyn aıta otyra, saǵan asa mańyzdy nárseni moıyndaǵym keledi, «Júzjyldyq jalǵyzdyq» romanyna deıin úlken tabysqa ıe bolǵan «Polkovnıkke eshkim jazbaıdy» povesiniń tolyqtaı adal jazylmaǵan kitap ekenin sezemin, ári bul meni jazýshy retinde qatty tolǵandyrady. Ol men asa belsendi qatyspaǵan máselelerdi zertteý nıetimen jazyldy. Degenmen, ózińdi qanshalyq eliktirgish jazýshy sanasań da, olar maǵan qozǵaý salý kerek ekendigin túsindim. Meniń taǵy bir túsingenim, sol sátte meni qyzyqtyrǵan dúnıelerdi, dál sol tilde, «Úzilgen japyraq» jazylǵan, «Júzjyldyq jalǵyzdyqty» jazǵym kelgen tilde jazýǵa bolmaıdy eken. Men osy áńgimege laıyq til tabýǵa tıisti boldym. «Júzjyldyq jalǵyzdyq» romany men ózge kitaptardyń aıyrmashylyǵy – olardyń taqyryptarynyń aıyrmashylyǵynda. Árbir taqyryp óziniń tilin talap etedi jáne ony tabý kerek. Sondyqtan da «Júzjyldyq jalǵyzdyq» romanyn aldyńǵy kitaptaryma qaraǵanda tili baıyǵan dep eseptemeımin. Jaı ǵana, osy romanda jumys jasaǵan materıaldar bul taqyrypqa basqasha kelýdi talap etti. Eger erteń sújet kezdestirip, ol ózin ózgeshe mánerde jetkizýdi talap etse, áńgimeni ótimdirek, áserlirek etý úshin men ony tabýǵa tyrysamyn.
– Men muny tildiń baıýy taqyryptar arqyly júzege asady dep sanaǵandyqtan aıttym...
– Al men taqyryp osyny talap etkende ǵana júzege asady dep aıtar edim, qanshalyq talap etse, sonshalyq ózgeshe. Jeke ózime, osy jazylǵan kitaptar «Júzjyldyq jalǵyzdyqty» jazǵan adamdikine uqsaıtyn, uqsamaıtyndyǵy qyzyq.
– Árıne, uqsaıdy. Meni tańǵaldyrǵany – «Úzilgen japyraq» pen «Júzjyldyq jalǵyzdyq» romany arasyndaǵy jazǵandaryńnyń ózgeshe álemge, ózge mazmunǵa ıe ekendigi. Menińshe, olardyń barlyǵy, sen sońǵy romanyńda jınaqtap, núktesin qoıǵan Makondo tarıhynyń ártúrli jeke bóligin sýretteıtin sekildi. Jáne men «Polkovnıkke eshkim jazbaıdyny» «Júzjyldyq jalǵyzdyqqa» qaraǵanda saıası kúreske shaqyratyn kitap dep oılamaımyn.
– Iá. Bul – kitaptyń kemshiligi, ol meni de qamyqtyrady.
– Degenmen, latynamerıkalyq turmystyq romandy damytyp úlgergen «Júzjyldyq jalǵyzdyq» romanynda, ótken taqyryptaryńnan góri ájepteýir kezeńderdi eńsergeniń, kóterilgen taqyryptar men máselelerińnen aıqyn kórinedi. Endi «Polkovnıkke eshkim jazbaıdydaǵy» áıgili áteshti eske túsirsem. Ol osyǵan uqsas barlyq ádebıetterde kezdesedi. Jáne, ádebıettiń qataryna qosylǵan osynaý aýyz ádebıeti ókili latynamerıkalyq romanda ataqqa ıe boldy...
– Bul shyndyqqa qaraýdyń unamsyzdaý tásili boldy...
– Men senen dál osy týrasynda suraǵym kelgen: sen taqyryptan qashqaqtamaısyń ba, olaı deıtin...
– Jo-joq. Ómirdegi kez kelgen taqyryp, kez kelgen oqıǵa, buryn kózge ilinbeı kelgen naǵyz keremet dúnıeler. Olarǵa aýyz ádebıeti deńgeıinde qalmas úshin, tek jaı ǵana aýyz ádebıetine degen kózqaraspen emes, odan da tereń, odan da beter nazar aýdaryp qaraý qajet.
– Búkil kreoldyq ádebıetten bútin kúıinde búginge deıin ne jetti dep oılaısyń? Men, olardy «kostýmbrıalyq», «natıvıalyq» nemese «kreoldyq» dep ataýǵa bolatyn Ramýlo Galegos, Horhe Ikas, Eýstasıo Rıvera, Sıro Alegrıılerdiń jalǵastyǵyn meńzep otyrmyn. Olardan búginge ne aman qaldy, neleri joǵaldy?
– Ádiletsiz bolǵym kelmeıdi. Bul adamdar, ózderinen keıin kelgenderge egin egý ońaı bolý úshin jer jyrtyp, daıyndap ketti. Men ata-babalaryma qatysty ádiletsiz bolǵym kelmeıdi...
– Formaldy, tehnıkalyq kózqarasta, saǵan aldymyzdaǵy latynamerıkalyq jazýshylar, óziniń otandastaryna qaraǵanda, eýropalyq, soltústikamerıkalyq avtorlarǵa edáýir qaryz sıaqty kórinbeı me?
– Menińshe, biz, jańa latynamerıkalyq jazýshylar Folknerdiń aldynda óte kóp qaryzdarmyz. Bul qyzyq... maǵan jazýǵa qashan da Folkner áser etedi. Al Folknerdiń yqpal etetinine meniń kózimdi jetkizgen sol synshylardyń ózi ekenin túsindim. Men bul yqpaldy teriske shyǵarýǵa daıynmyn, ol tolyqtaı múmkin nárse. Biraq meni bul qubylystyń jalpyǵa ortaq minezi tańǵaldyrady. Jańa ǵana ádebı báıgege usynylǵan latynamerıkalyq jazýshylardyń jetpis bes jarıalanbaǵan romandaryn oqyp shyqtym jáne eshqaısysynan Folknerdiń yqpaly sezilmese ǵoı. Árıne, olarda bul kózge «taıǵa tańba basqandaı» kórinip tur, óıtkeni olar endi bastaǵan jazýshylar, olar áli syrtynda. Al Folkner búkil Latyn Amerıkasynyń tarıhynyń, mádenıet, til, ádebıetiniń ishine kire bildi, eger tym úlgili etip, asyra siltep jibergen dep aıtsa, endeshe, bizdiń aldymyzdaǵylar men bizdiń jalǵyz aıyrmashylyǵymyz – Folknerdiń shyǵarmashylyǵyn bilýimizge baılanysty bolmaq. Mine, bizdiń eki urpaqty bólip turǵan jalǵyz osy ǵana.
– Aldy- artyn orap alatyn Folknerdiń yqpalymen ne úshin qaıta jazasyń? Folkner – qazirgi zamannyń eń kórnekti romanshysy bolǵan soń ba nemese úlgi alarlyqtaı óziniń jeke jazý mánerine bola ma?
– Men oılaımyn, bári ádiske baılanysty. «Folknerlik» ádis latynamerıkalyq shyndyqty sýretteý úshin óte paıdaly. Sondyqtan biz eriksizden Folknerge júgindik. Qysqasy, bul shyndyqqa kóz salyp, ol týraly aıtqymyz keldi jáne oǵan eýropalyqtardyń da, ıspandyqtardyń da ulttyq ádisi bolmaıtynyn bildik. Jannyń tereńine úńilseńiz, bul tańǵalarlyqtaı emes: umytpańyz, Ioknapatofa óńiriniń Karıb teńizine shyǵý múmkindigi bar, sol sekildi, Folkner-karıbtik jazýshy – bir jaǵynan latynamerıkalyq jazýshy.
– Folkner men «Ýelstik Amadıstiń» avtorynan ózge, tutastaı alǵanda saǵan áser qaldyrǵan taǵy qandaı romanshylar men jazýshylardy atar ediń? Qandaı avtorlardy qaıta oqyp shyǵasyń?
– Maǵan qandaı qatysy bar ekenin bilmesem de, men bul kitapty qaıta-qaıta oqyp shyǵamyn, oqımyn, qaıtara oqımyn jáne sońynda ol meni qaıran qaldyryp tynady. Bul – Danıel Defonyń «Obaly jyl kúndeligi». Ne mánisi bar ekendigin qaıdam, biraq men bul kitapqa qumarmyn.
– Kóp synshylar seniń shyǵarmashylyǵyńdaǵy Rableniń yqpalyn atap kórsetedi. Bul, menińshe, qyzyq, tańǵalarlyq. Bul týraly sen óziń ne oılaısyń?
– Men Rableniń yqpalyn óz jazǵandarymnan emes, latynamerıkalyq shyndyqtan kóremin: latynamerıkalyq shyndyq tutas jáne tolyǵymen rableandyq.
– Al Makondo qaıdan shyqty? Seniń kóp áńgimelerińdegi oqıǵalar Makondoda emes, «qystaqta» ótedi. Biraq men «Makondo» men «qystaqtyń» arasynan úlken aıyrmashylyq kórip turǵanym joq. Mundaı, ómirde joq mekendi jazý týraly oı qalaı keldi?
– Men bul týraly aıtqanmyn. Bul anam ekeýmiz Arakatakaǵa qaıtyp kelgende oryn aldy. Men dúnıege kelgen shaǵyn qystaq. Men úshin Makondo – durysy, ótkenim, solaı bolǵandyqtan, men, bul ótken kúngi kósheler men úılerge, aýa raıy men adamdaryna, Qurama Shtattardyń ońtústiginen kezdestirýge bolatyndy eske salatyn aǵashtan jasalǵan úıler men myrysh shatyrly óte ystyq, shańdy, qıraǵan qystaqtyń keskinin syılar edim, ótkenime úlestirer edim. Bul qystaq Folknerdiń qystaǵyna óte qatty uqsaıdy, óıtkeni ony da «Iýnaıted frýt kompanıasy» turǵyzdy. Al ataýy alysta ornalaspaǵan, Makondo dep atalatyn banan mekemesinen shyqty.
– Sonda bul sol ataýdyń naq ózi me?
– Árıne, tek qystaqtiki ǵana emes. Ferma da «Makondo» dep atalǵan edi. Maǵan bul ataý unaǵan soń ony qoldanýdy jón kórdim.
– Seniń keıingi romanyńda, qorytyndy bólimde, Makondo jelmen kóterilip, kókke ushyp joq bolady. Seniń keıingi kitaptaryńda ne bolady? Keńistikte ushyp júrgen Makondony taǵy sóz etesiń be?
– Biz ekeýmiz rysarlyq romandar týraly aıtqanymyzdaı bolady. Men aıtyp ótkendeı, baıandaý úshin rysardyń basyn qansha kerek bolsa, sonsha kesedi. Umyt qaldyryp, eger bul maǵan kerek bolsa, jel alyp ketken Makondony qaıta ákelgende turǵan yńǵaısyz eshteńe kórip turǵan joqpyn. Óıtkeni, jazýshy óz-ózine qaıshy kelmese, ol – dogmatık, al dogmatık- jazýshy – ásershil, al men kim bolǵym kelmedi? Ásershil! Bylaısha aıtqanda, eger maǵan erteń Makondo qaıtadan kerek bolsa, men ony op-ońaı qaıtaramyn...
– Men saǵan sońǵy suraqty qoıǵym keledi. Seniń kitaptaryń otanyńda tabysqa ıe boldy, olar saǵan ataq ákep berdi. Senimen Kolýmbıa maqtanady, biraq men saǵan tez tanymaldylyq syılaǵan kitap – «Júzjyldyq jalǵyzdyq» dep oılaımyn. Eger sen juldyzǵa aınalyp, ataqty bolyp ketseń, ol seniń bolashaq ádebı jumysyńa qandaı mólsherde áser etedi dep oılaısyń?
– Mende úlken shıelenister paıda boldy. Men aldyn ala «Júzjyldyq jalǵyzdyq» romany jaryqqa shyqqanda, ony satyp bastap, el ony nan sekildi qylǵytyp jep qoıady dep boljadym. Oǵan ne bolatynyn bilgenimde, ony jarıalamaıtyn edim dep oılaımyn. Men «Patrıarhtyń kúzin» jazǵanda, eki romandy birge basýym kerek edi nemese bireýi shyqqan soń, ekinshisi aıaqtalǵansha kidire turýym kerek edi.
– Aıtshy, osynaý tanymaldylyq pen tabystyń saldary, seniń Latyn Amerıkasyn tastap, Eýropaǵa qonys aýdarý sheshimińe óz áserin tıgizbedi me?
– Men Eýropaǵa jazýǵa, tek ómir súrý ol jaqta arzan bolǵan soń baramyn.
Orys tilinen tárjimalaǵan Edilbek Dúısenov
https://dalanews.kz/20245
https://dalanews.kz/20361
