M. V. Losa
– Osynaý áńgimeń belgili bir dárejede óziń aıtqan: «jazýshy qashanda óziniń jeke tájirıbesindegini jazady» degen sózderińniń dáleli sıaqty. Biraq «Júzjyldyq jalǵyzdyqty» oqymaǵandar, seni avtobıografıalyq kitaptar jazady dep oılaýy bek múmkin. Al osy romanda Gabrıeldiń atasy basynan ótkergen jáne atasynyń bala kezdegi Gabrıelge aıtqan tarıhynan bólek, ózge de tańdanarlyq nárseler bar: mysalǵa, qyzdy qala ústimen alyp ushatyn kilemder; kók tósine kóteriletin áıel sıaqty munda myńdaǵan qyzyqty ári tańǵaldyrarlyq dúnıeler kóp. Kitapqa materıaldy jazýshy óz jeke tájirıbesinen alatyny kúmánsiz. Biraq munyń da ekinshi jaǵy bar, buǵan qıaldaý, oısha kózge elestetý arqyly jazýdy jatqyzyp kóreıik. Osy týrasynda aıtyp kórseń. Qysqasha aıtqanda, romandaryńnyń jaryq kórýine qandaı kitaptar áser etti, qaı kitaptardy oqý arqyly belgili bir romandy jazý týraly oı keldi me?
[caption id="attachment_20251" align="alignleft" width="133"]
Garsıa Markes[/caption]
– Men Vargas Losany jaqsy bilemin jáne onyń áńgimeniń aýanyn qaıda buryp ákele jatqanyn da ańǵarǵan sıaqtymyn. Ol meniń, munyń barlyǵy rysarlyq romandardan shyqty dep aıtqanymdy qalaıdy. Belgili bir shekke deıin onyki durys, óıtkeni meniń súıikti ári oqyp, máńgilik tańǵalyp ótetin kitaptarymnyń biri – «Ýelstik Amadıs». Men bul kitapty adamzat tarıhyndaǵy eń uly kitaptyń biri dep bilemin (Marıo Vargas Losa «Raqymdy bıleýshini» artyq kórse de). Biraq talaspaı-aq qoıalyq. Eger esińde bolsa, birde sóz etkenimizdeı, rysarlyq romandarda baıandaý úshin qansha kesý kerek bolsa, rysardyń basyn sonshama kesedi. Aıtalyq, romannyń úshinshi bóliminde uly soǵys bolyp, sol soǵysta rysardyń basy shabylýy kerek bolady jáne ornynan basty dopsha domalata salady, al tórtinshi bólimde rysar qaıtadan moınyndaǵy basy ornynda keledi, al taǵy kerek bop jatsa, kelesi bólimde qaıtadan shabady. Al bul baıandaý erkindigi rysarlyq romandar ketkende, qosa ere ketti.
– «Júzjyldyq jalǵyzdyqty» oqı otyryp, bir bólimnen maǵan romannyń kilti sekildi kóringen bir sózdi kezdestirip qaldym. Ol – sen tańdanatyn dostaryń men óz kitabyńda jasyryn qurmet kórsetetin avtorlaryń syndy ózge jazýshylardan alǵan keıipkerlerdiń attary sıaqty ádeıi qoldanylǵan sóz bolar. Polkovnık Aýrelıano Býendıanyń otyz ekinshi soǵysy týraly bólimdi oqyp otyryp, polkovnıktiń Neerlandıa degen jerde tize búgý týraly qol qoıatyn kórinistiń ústinen shyqtym jáne maǵan bul Neerlandıa degen sóz rysarlyq romandarmen qarym-qatynasty týdyratyndaı kórindi. Tipti, bul sóz «Amadıstaǵy» qala nemese bir shaǵyn mekenniń ataýy dep te oılaımyn. Biraq oıymdy, men seniń jala jabylǵan osynaý kitapqa degen qurmetiń, esteligiń dep sheshtim.
– Joq, sóz tek qana latynamerıkalyq shyndyq pen barynsha uly rysarlyq roman arasyndaǵy uqsastyq jaıynda júrýi múmkin, biraq mundaı jańsaqtyq pen jańylystyq jolyna túsý op-ońaı, shyn máninde, Kolýmbıadaǵy azamat soǵysy Neerlandıadaǵy bitimge qol qoıýmen aıaqtalǵanyn bilý qajet. Jáne taǵy bir mysal. Meniń kitabymdy oqyǵandar biledi, gersog Malboro polkovnık Aýrelıano Býendıanyń adútanty bolyp júrip, Kolýmbıadaǵy azamattyq soǵysta jeńilis tapty. Al shyndyǵynda is bylaı bolǵan edi: biz bala kezimizde ózge de balalarmen birge «Malbrýk joryqqa jınaldy» ánin shyrqaıtynbyz. Birde ájeme kelip: «Malbrýk degen kim? Ol qandaı soǵystyń joryǵyna jınalyp jatyr?» – dep suraǵanym bar. Sonda ájem, bul suraǵyma eshqandaı oı toqtatpastan jaı ǵana: «Ol myrza meniń atammen birge soǵysqan», – dedi. Keıin, Malbrýk degenderi – gersog Malboro ekendigin bilgennen keıin, oqıǵanyń barlyǵyn ájem aıtqandaı qalypta qaldyrýdy jón kórdim.
– Ádebıettegi realızm týraly sóz qozǵaýǵa bolatyn shyǵar. Ómirden alynǵan, shynǵa saıatyn oqıǵalar ótetin, al bir qaraǵanda, kókke kóteriletin qyz ben otyz eki soǵystyń túıinin sheship, talqandaǵan, biraq ózine eshbir zalal kelmegen jandar júretin seniń kitaptaryń sekildi shyǵarmalardy oqyǵanda, oqyrmandar arasynda «Realızm degen ne? Onyń qamtıtyn aýmaǵy qandaı?» degen suraqtar aınalasynda kóptegen talastar týyp jatady. Bir sózben aıtqanda: seniń kitabyńda senýge qıyn kórinister kóp. Bul, árıne, poetıkalyq, qıalı oqıǵalar, biraq, ol maǵan bul kitapty fantasıkalyq nemese realısik emes dep ataýǵa quqyq bere me, ony da bilmeımin. Jalpy, sen ózińdi fantas-jazýshy nemese realıs-jazýshynyń qaısysyna jatqyzasyń nemese múldem, mundaı shek qoıýǵa bolmaıdy dep oılaısyń ba?
[caption id="attachment_20254" align="alignleft" width="291"]
Vargastyń jalyndy shaǵy[/caption]
– Men oılaımyn, «Júzjyldyq jalǵyzdyq» romanymda basqa shyǵarmalarǵa qaraǵanda, men realıs-jazýshy retinde kórinemin. Óıtkeni, meniń oıymsha, Latyn Amerıkasynda bári de múmkin, bári de ras, shyn. Latyn Amerıkasynda bolǵan shyn oqıǵany jazýshy kitapqa aýdarǵanda qandaı mólsherde joly boldy? Bul endi tehnıka aldyndaǵy suraq; olar kitap keıipkerlerine aınalǵanda oqyrman oǵan senbeýi múmkin. Másele mynada, biz, latynamerıkalyq jazýshylar, qandaı ádemi, uly oılar ájelerimiz qurastyrǵan áńgimelerde jatatyndyǵyn, al balalar osy oılarǵa senetinin túsinemiz. Olar ásirese, balalarǵa osy bolmaǵan nárseni aıtady, al balalar munyń qalaı da bolsa jaryqqa shyǵýyna kómektesedi, al bul – «Myń bir túndegideı» ádemi dúnıe. Bizdi ǵajaıypqa toly, tańǵalarlyq nárseler qorshap tur, al jazýshylar bolsa mańyzy az, kúndelikti oqıǵalar týrasynda aıtýdan jalyqpaıdy. Bizge tilmen jáne jetkize bilý joldarymen jumys jasaý kerek. Óıtkeni latynamerıka ádebıeti – kúnbe-kún tańdanarlyq nárseler bolyp jatqan latynamerıkalyq ómirge sáıkes. Mysaly, otyz eki azamattyq soǵystyń túıinin sheshken polkovnıkter men odan jeńilis tapqandar shyndyǵynda bar nemese aıtalyq, esimi esimde joq, sorpa, et, balyqqa qoıý arqyly tamaqta ýdyń bar- joqtyǵyn anyqtaıtyn maıatnık oılap shyǵaratyn dıktator shyn máninde bar. Dıktator, eger maıatnık sol jaq baǵytqa aýyp ketse, ol tamaqty jemeı, eger oń baǵytqa aýsa – birden ózine qabyldap otyrǵan. Mine, bul dıktator óte aqyldy adam bolǵan: elde sheshek aýrýy taraǵanda densaýlyq saqtaý mınıstri kómekshilerinen ne isteý kerektigin surap daǵdarypty, sonda ol: «Men ne isteý keregin bilemin, el ishindegi búkil qoǵamdyq oryndardaǵy jaryq shamdaryn qyzyl qaǵazben orap qoıyńdar», – depti. Sóıtip, eldegi barlyq shamdardyń qyzyl qaǵazben oralǵan da ýaqyttar ótken eken. Osyǵan uqsas túrli jaǵdaılar Latyn Amerıkasynda kúnde bolyp jatady, al latynamerıkalyq jazýshylar olardy sýretteý úshin, sonymen birge shyndyq retinde qabyldaý úshin ústelge otyrǵanda, bylaısha: «Bul múmkin emes, bul esi aýysqandyq» nemese osy tárizdi baıandap, sózben qaqtyǵysqa túsip ketedi. Biz latynamerıkalyq aqıqatty aqylmen túsindirip ákelýge tyrysamyz. Al bul arqyly burmalaýdy bastaımyz. Men ony ashyq qabyldaý kerek dep sanaımyn. Óıtkeni bul – álem ádebıetine jańa birdeńe bere alatyn sondaı bir aqıqı nárse. Mundaıda aldymyzda jazýshy turǵyzatyn irgetastyń eki birdeı elementi turady: jeke bas tájirıbesi jáne mádenıet tájirıbesi, ıakı oqý. Biraq seniń kitaptaryńda úlken qıaldan basqa toqtaýsyz kóz aldymyzǵa elestetýden jáne árıne, romandy tehnıkanyń ıelik etýinen bólek maǵan úlken áser qaldyrǵan taǵy eki qozǵaýshy kúsh bar: kishkene fantasıkalyq shyndyq pen kúndelikti, turmystyq shyndyq. «Júzjyldyq jalǵyzdyq» romanynda sonymen qatar, áleýmettik-tarıhı shyndyq ta bar. Sonyń ishinde polkovnık Aýrelıano Býendıanyń soǵystary belgili bir túrde Kolýmbıa tarıhynyń bir kezeńin kórsetedi. Endi áńgime taza oıdan shyǵarylǵan álem týraly emes, óte naqtyly shyn dúnıelerdiń baılanysy týrasynda órbip keledi.
[caption id="attachment_20253" align="alignleft" width="220"]
Álemge áıgili Markes[/caption]
– Osynaý barlyq ózgeshe oqıǵalar ótetin Makondo tirshiliginen latynamerıkalyq máseleler kórinip jatady. Makondo – bul, aldymen avantúrıser, keıin sheteldik mekemeler qyzyǵýshylyq tanytqan banan egistigi ornalasqan qystaq. Romanda Latyn Amerıkasynyń otarlyq qanaýshylyǵy úlken sheberlikpen sýrettelgen taraý bar. Sirá, bul seniń shyǵarmashylyǵyńdaǵy jańa element sekildi. Osy týrasynda aıtyp bermes pe ekensiń?
– Banan egistigi týraly bul tarıh rasynda da shyn. Shamasy, Latyn Amerıkasyndaǵy osynaý birtúrli jer úlesinde oryn alatyn shyn oqıǵalar qashanda qıalı sandyraqqa aınalyp otyrady, bul banan egistiginiń tarıhynda qandaılyq boldy, ol sondaılyq aýyr jáne janǵa qatty batady. Qystaqta banan mekemesi qurylǵannan keıin munda dúnıeniń ár buryshynan adamdar aǵylyp kele bastady. Jáne qyzyq kórinýi múmkin, sonda da aıtaıyn, Atlant muhıty jaǵasynda ornalasqan Kolýmbıanyń kishkentaı qystaǵyndaǵylar barlyq tilde sóılegen de ýaqyt bolǵan. Adamdar bir-birin túsinbese de, sondaı bir gúldený bastalǵan, ıá, naqtyraq aıtqanda, gúldený dep atalatyn, adamdar qaǵaz aqshalardy órtep, kýmbıany (kolýmbıalyq bı túri – aýd.) kóńildi bıleýdi bastaǵan. Kýmbıa bıi jaryq sham arqyly bılenedi jáne sol kezderde banan egistiginde qarapaıym kúndik jumys jasaıtyn jumysshylar qaǵaz aqshalardy shamǵa órtep bılegen. Bul, árıne, ashý-yzanyń kórinisi; óıtkeni kúndik jumysshy egistikten aıyna eki júz peso (birqatar elderdiń aqsha birligi – aýd.), al alkald (arab. Al-kadı-tóreshi) pen jergilikti ózin-ózi basqarý soty bar-joǵy alpys peso alyp otyrǵan. Sondyqtan da el basynda ońǵan bılik bolmady, banan mekemeleri ol bılikti «sadaqa» berip satyp ala beretin, bılikti alǵan soń ádil sot pen barlyq bılik túrlerine ıelik etti. Biraq adamdar esin jıyp, barlyq jumyskerler usaq-túıek qajettilikke deıin talap ete bastady. Sodan soń aýrýyna shaǵynǵan árbir adamǵa medısınalyq qyzmet kórsetý esebinen kók dári berilip otyrdy. Qatarǵa turǵan naýqastardyń árbiriniń urtyna kók dáriden tastap otyrǵan medbıkelerdiń bul isi kúndelikti daǵdyǵa aınalǵany sondaı, kezekke turǵan balalar aýyzdarynan dárini sýyryp alyp, uzyn bıletke tańbalap beretin. Jáne taǵy bir nárse oryn aldy: birde banan mekemesiniń parohody Santa- Martaǵa kelip, banandardy artyp, ony Jańa Orleanǵa alyp ketti, al qaıtyp keler jolda júksiz keldi. Mekeme basshylyǵy qaıtar joldyń shyǵynyn qalaı aqtaý kerektigin uzaq oılana almady. Mekemege tıesili taýarlardy dúkenderge aparyp, al jumyskerlerge jalaqyny aqshamen emes, osy dúkenderden zat alatyndaı etip chekpen tóledi. Eshkimniń pikirimen sanaspastan, jumysshylarǵa tek mekemege jetkiziletin taýarlar ǵana satylatyn dúkenge tólep qutylatyn bondar (jergilikti ókimettiń ýaqytsha aqshasy – aýd.) berip otyrdy. Degenmen, jumysshylar aqshamen tóleýdi talap etti. Sodan soń aınalasynyń qutyn qashyrǵan ereýil bastalyp, daýdy basý úshin bılik ásker shaqyrtty. Jumysshylar temirjol beketine jınalǵanda daýdyń sheshimi retinde mınıstr keledi dep boljaǵan; áskerıler jumysshylardy qorshap alyp, olardyń tarap ketýine bes mınýt ýaqyt berdi. Biraq eshkim ketpeı, aqyrynda soǵys bastaldy. Men romanyma engen bul tarıh týraly, osy oqıǵadan keıin on jyldan soń bildim; oqıǵanyń osylaı bolǵandyǵyn aıtqandar tabyldy, al keı adamdar bulaı bolǵan emes dep baqty. «Men ol jerde boldym jáne bilemin, ólgender bolǵan emes. Adamdar jaı ǵana tarasty, rasymen de túk te bolǵan joq» dedi bireýler. Al basqalar japa shegip qaıtys bolǵandar bolǵanyn, bir adamnyń qaıtys bolǵanyn óz kózimen kórgenderin aıtty, oǵan senimdiligin dáleldep baqty. Másele mynda, Latyn Amerıkasyndaǵy joǵary úkimettiń qaýlysymen jumysshylarǵa úsh myń adam ólimi bolǵan bul oqıǵany umytýǵa kúshteýi múmkin ǵoı... Bul sandyraq sekildi kóriner, biraq kúndelikti shyn dúnıe.
– Bir kezderi Brazılıa bıligi joǵarǵy úkimet qaýlysy kúshimen juqpaly aýrýdyń taralýynyń aldyn alypty...
– Biz sol baıaǵy isimizben qaıtadan aınalysyp kettik: Mysal izdep, onyń myńdaǵanyn taýyp aldyq.
– Iaǵnı, jumysshylar óliminiń kórinisi – tek qana tarıhı derek emes, sonymen birge...
– Meniń romanymda jumysshylardy atý týraly maquldaǵan úkimet qaýlysynyń nomeri, oǵan qol qoıǵan generaldyń famılıasy jáne sonymen qatar onyń hatshysynyń esimi de keltirilgen. Bul derekter Ulttyq arhıvten alyndy, al endi osyny meniń romanymnan oqyp, ósirip jazǵan dep oılaıdy.
– Qyzyq, jumysshylar ólimi sýrettelgen bul kórinis oıdan jasalǵan, qoldan qurastyrylǵan dúnıege eshqandaı uqsamaıdy. Kitaptyń ǵajaıyp kórinisteri bar biraz jerlerge Om keremet kire alǵan. Buǵan dálel, osy soǵysty bastan ótkergen bir jan qaıta tiriledi. Biz sońyna deıin ol qaıta bas kóterdi me, óltirildi me, aman qaldy ma, ony bilmeımiz. Barlyq epızodqa shydaǵan eki jaqtylyqty týdyryp otyrady, bul óte qyzyq.
– Mysaly, Emılıano Sapato óltirilgende, Meksıkada eshkim sengen joq.
– Meniń oıymsha, jazýshy jumys jasaıtyn shıkizattar kózi jóninde áńgimelesip, shyǵarma jazýǵa kerek materıaldar: jeke tájirıbe, mádenıet tájirıbesi, tarıhı jáne áleýmettik derekter ekendigin bildik. Eń aýyr másele – bul shıkizattardy ádebıettiń qalybyna quıý, osynaý barlyq materıaldardy kórkem shyǵarmaǵa qalaı aınaldyra bilýde ǵoı.
– Bul endi taza ádebıet máselesi.
– Seniń aldyńda turǵan aıtý, jetkizý tásilderi tańdaýy men tildiń máseleleri týrasynda az ǵana aıtyp ótseń...
– Álbette. Men «Júzjyldyq jalǵyzdyqty» on jeti jasymda jazyp bastadym.
– Nege osy áńgimeni seniń alǵashqy kitaptaryńnan bastamasqa? Eń alǵashqy...
– Onsyz da eń alǵashqy kitabym – «Júzjyldyq jalǵyzdyq». Men ony jazyp bastaǵanda, kenet, munyń óte aýyr júk ekenin sezingenim bar. Men qazir aıtqan áńgimemdi sol kezde-aq aıtqym kelgen.
- Sonda, sol jasyńda da Makondo tarıhyn aıtqyń keldi ǵoı?
– Tek qana aıtqym kelgen joq, romannyń betin ashqan alǵashqy abzasty jazdym da. Biraq men bul «júkti» kótere almaıtynymdy túsindim. Ózimniń áńgimelep otyrǵanyma sengen joqpyn, biraq túsingenim: osynyń barlyǵy shyndyq ekeni; men tehnıkalyq jaǵynan: ádebı tásilderdi, jazý mánerin oryn-ornyna qoımaý arqyly qıyndyqqa túskenimdi túsindim. Sol kezde osy kitapty jazýdy qoıyp, tórt kitap jazyp tastadym. Men úshin basty qıyndyq – árqashan oqyrman meniń áńgimeme sený úshin kerek úndestik pen mazmun mánerin tabý boldy.
– Sen on jeti jasta osynaý kitapty jazýdy oıladyń, sol kezde ózińdi jazýshy retinde sezindiń be? Ádebıet taǵdyryńa aınalar dep oıladyń ba?
– Qazir oılasam, meniń jazýshylyq ómirime sheshýshi oqıǵa bolǵan bir jaǵdaı bolypty. Men segiz ıa on jasymda, biz, ıaǵnı meniń otbasym Arakatakadan kettik. Biz ózge mekenge ketip, men on bes jasqa tolǵanda, sol baıaǵy óliler mekendegen úıimizdi satý úshin anam Arakatakaǵa jınaldy. Sol kezde anama: «Men senimen birgemin», – dedim. Arakatakaǵa kelgende, onda barlyǵy óz ornynda, tek az ǵana ózgergenin kórdim. Bul maǵan rýhanı qozǵaý boldy. Kelgende buryn maǵan keń kórinetin kósheler endi qysqarǵan, úıler burynǵydaı bıik emes, ýaqyt pen qaraýsyz qalǵandyq bárimizdiń osyǵan kózimizdi jetkizýge ákelip soqty; tereze jabyǵynan syǵalap úıdegi aıaldamany da kórdik: bári de baıaǵy qalpy, tek on bes jylǵa eski. Bul óte ystyq ári shańdy, tozańdy aýyl bolatyn. Munda jeńil tozańdar qalyqtap júretin sumdyq shańqaı tús turyp alady. Birde, bul qystaqqa sý qyspaqty munara salýdy sheshti – olar jumys jasaýǵa tek túnde keletin, sebebi kúndiz qyzyp turǵan qural-saımandardy qolǵa alý múmkin emes-tin. Biz anamyzben osy aýyl arqyly ótkende, kóshelerde tiri jan joq, quddy, saǵym arasynan ótkendeı boldyq. Bul qystaqta men ýaqyttyń qalaı ótkendigine qaraǵandaǵymdaı sezimdi anamnyń da basynan ótkergenine senimdimin. Biz buryshta ornalasqan dárihanaǵa keldik. Biraz otyrǵan soń, bir hanym shyqty. Anam sol áıelge jaqyndap kelip: «Qalaı turyp jatyrsyń, ókil sheshe?» degenin estidim. Ol basyn kótergennen keıin, olar dál jarty saǵattaı qushaqtaryn jazbastan jylady. Olar bir-birine eshteńe demesten, tek únsiz kózden monshaqtaryn tóge berdi. Osy sátte maǵan osy «sahnada» bolǵan ýaqıǵany qaǵazda baıandaý týraly oı keldi.
– Biraq aldymen jazýdan buryn, sen ózge istermen aınalystyń, solaı ǵoı? Bastapqyda ózińdi ádebıetke tolyqtaı arnaı almaı, jýrnalısıkamen shuǵyldandyń. «Júzjyldyq jalǵyzdyq» jazylǵanǵa deıin jýrnalısıkadaǵy jumysyńdy ádebıetpen qalaı baılanystyrdyń?
– Men olardy tipten baılanystyra alǵan emespin. Óıtkeni, jýrnalısıkany ekinshi satydaǵy jumysym, kúneltýdiń quraly dep sanadym. Meniń jazýshy bolǵym keldi, biraq ózge dúnıeniń esebinen ómir súrý kerek boldy.
– Qalaı oılaısyń, bul qatar alyp júrgen qyzmetiń seniń qabiletińe kesirin tıgizdi me, álde kerisinshe, jaǵdaı jasaýǵa kómektesip, tájirıbe berdi me?
– Baıqaǵan bolsań, men uzaq ýaqyt boıy qosymsha qyzmetter maǵan kómektesti dep oılap keldim, biraq, shyn máninde olar jazýshyǵa zıannan ózge eshteńe de ákelmeıdi eken. Sen jazǵyń keledi, biraq ózge dúnıeler saǵan keri áser etedi, istemeýge bolmaıtyn isterdi aldyńa kóldeneń tartady da otyrady. Men osyǵan deıin aıtylyp kelgen: jazýshy jaqsy jazý úshin synaqtardy ótkerý kerek, kedeılikti bastan keshirý kerek degenderge kelispeımin. Men bar shyndyǵym, bar adaldyǵymmen bylaı oılaımyn: eger úı máselesi men ekonomıkalyq máselelerdiń barlyǵy sheshilip tursa, densaýlyǵy jaqsy bolyp, áıeli men balalarynda bári birqalypty bolsa, jazýshy árıne jaqsy jazady. Nashar ekonomıkalyq jaǵdaı shyǵarmashylyqqa kómektesýi múmkin, óıtkeni jazýshy tek jazýdy ǵana qalaıdy, ol úshin árıne, búkil máseleleri sheshilip turýy qajet. Jáne taǵy bir nárse: men jazýshy retinde kúnkórisimdi jaqsartar edim: arnaýly stıpendıalar, járdemaqylar, jazýshylar úshin oılap tapqan kómektiń ár túrin alyp degendeı, biraq men ondaılardan túbegeıli bas tarttym jáne biz bul arqyly jańa latynamerıkalyq jazýshylar dep atalatyndardyń rólin atqaryp ketetinimizdi bilemin. Jazýshy járdemaqyny abyroı sezimimen qabyldaı almaıtynyn bilemiz, sondyqtan kez kelgen járdem aqshany osylaı ne basqasha mindetteıdi.
– Járdemaqynyń qandaı túri? Sebebi, qaısybir qoǵamdarda jazýshyny oqıdy, qorǵaıdy, tamaqtandyrady, al endi bul járdemaqy berýdiń bólek, ózgeshe túri...
– Bizdiń latynamerıkalyq júıemen baılanysty qaz-qatar tizilgen qıyndyqtarǵa qaraı ıtermelep otyrǵanyńdy túsindim. Biraq sen, Kortasar da, Fýentes te, Karpenter de jáne taǵy basqalar jıyrma jyl boıyna oqyrman bizdi tyńdaıdy degendi dáleldeý úshin múıizderiń shyqqansha úrip baqtyńdar. Latyn Amerıkasynda, biz, jazýshylar tek qana oqyrmandardyń esebinen ómir súre alamyz, bul, biz jazýshylar qabyldaı alatyn kómektiń jalǵyz túri ekendigin dáleldeýge tyrysamyz.
– Qazir kóbi latynamerıkasyndaǵy romandarda kúmánsiz, jańalyq joqtyǵyn, munyń ras ekendigin aıtýda. Sońǵy on-on bes jylda qyzyǵarlyq eshteńe týylǵan joq. Maǵan latynamerıkalyq oqyrmandarda latynamerıka jazýshylary týraly teris uǵym týǵan sıaqty kórinedi. Oqyrmannyń oıynsha: latynamerıkalyq jazýshy – nashar, óıtkeni latynamerıkalyq jazýshy bolǵan soń, árıne, eger tek kerisinshe ekenin dáleldemese. Jáne kerisinshe, eýropalyq jazýshy jaqsy, eger ol da jaqsy ekenin dáleldese dep oılap keldi. Al qazir barlyǵy da kerisinshe. Latynamerıkalyq avtorlardyń oqyrman sany biraz joǵary satyǵa kóterildi, latynamerıkalyq romanshylarda aqıqatynda, Latyn Amerıkasynda, Eýropada, tipti, AQSH- ta da tańdanarlyq kólemde oqyrmandar paıda boldy. Olar latynamerıkalyq romanshylardy oqıdy ári olarǵa tilektestikpen keri oralyp soǵady. Bul nege baılanysty? Ne oryn aldy? Seniń oıyń?
– Óziń elestetip kórshi, men bilmeımin. Men týrasynda qorqyp otyrmyn. Jalǵyz ǵana sebep bar dep oılaımyn...
– Sen latynamerıkalyq romannyń órleýi – negizinde, aldyńǵy jazýshylardyń maqsatty túrde óziniń qabiletin kóbirek izdeıtinine, ıaǵnı ózin kóp qurbandyqqa beretinine baılanysty dep oılaısyń ǵoı...
– Men, bul buryn biz sóz etken sebepke baılanysty dep oılaımyn. Eń bastysy – bul, óziniń jazýshylyq qabiletin izdeý ekendigin biz túsindik jáne oqyrmandar da muny uqty. Naǵyz «bomba» – jaqsy kitap paıda bolǵan, jáne oǵan oqyrmandar paıda bolǵan sát shyǵar...
– Osy «bomba» aınalasynda ózińe taǵy bir suraq qoısam. Oqyrmandar sanynyń artýy men latynamerıkalyqtardyń óz elimizdiń jazýshylaryna qyzyǵýshylyǵy – bul qýanarlyq derek. Jazýshy retinde barlyq qurlyqtaǵy proza deńgeıiniń kenet órlep, údep ketýin qandaı sebeptermen baılanystyrar ediń?
– Men, mine, bylaı oılaımyn: eger oqyrman qandaıda bir jazýshyny oqysa, oqyrman men jazýshyda ortaq úılesimdilik bar dep túsindirýge bolady. Shamasy, dittegen nysanaǵa tıgizgen sekildimiz...
– Taǵy bir tipten qyzyq derek bar: qazirgi «sándi» latynamerıkalyq avtorlardyń kóp bóligi shet elde turady. Kortasardyń Fransıada ómir súrip jatqanyna on eki jyl, Fýentes Italıada turady, tipti, seniń óziń de, qatelespesem, Kolýmbıadan tys on eki... on tórt jyldaı turdyń. Ózge mysaldardy keltirýge bolady. Bul týraly kóp adamdar bárine de tanys alańdaýshylyqpen surap jatady. «Bul jazýshylardy shyndyqty sýrettegen soń, erikti qýǵynmen áketip jatqan joq pa? Olar óz elinen qol úzgendikten sońynda bolashaqtary burmalanyp ketpeı me? Bul oılanbaǵandyqtan bolsa da, óz eliniń shyndyǵynyń burmalanýyna ákelip soqpaı ma?» dep surap jatady.
– Maǵan, Kolýmbıada júrgende, joq, rasynda, ýnıversıtette júrgende osy suraqty jıi qoıdy. Kolýmbıada nege turmaıtynymdy suraǵandarǵa «Meni Kolýmbıada turmaıdy dep kim aıtty?» dep jaýap berip júrdim. Shynynda da, Kolýmbıadan on tórt jyl buryn kettim, áli sonda turamyn, óıtkeni óz jerim týraly barlyq aqparatty alyp otyrmyn: ondaǵy jaǵdaıdan hat arqyly, gazet arqyly árqashan habardarmyn. Barlyq «sándi» latynamerıkalyq romanshylardyń shet elde turýyna meniń oıymdaǵy sebep áser etti me, bilmeımin? Óz basym Kolýmbıadan tys turýdy nege qalaıtynymdy bilemin. Ózge elderde mundaı ma, bilmeımin? Áıteýir Kolýmbıada jazbaı jatyp jazýshy atanasyń, dálirek aıtqanda, ádebıetke ilgeri qadamyńdy jasamaı jatyp- aq, sen jaryqqa shyǵarǵan alǵashqy áńgimeńnen tabysqa ıe bolsań, jazýshy bolyp shyǵa kelesiń. Al ıelengen ataq- dańqyń seni bıikke shyǵandatyp, jumys jasaý úshin úlken kedergi bolady, al biz bárimiz, kitaptarymyz kúnkórisimizdi qanaǵattandyrmaıynsha, qazirgi tańda ózgelerdiń arzanqol jumystardyń esebinen ómir súrýge tıispiz. Shet elde jazýshy bul turǵyda «jalǵyzdyqty» qajetine jaratady. Men Parıjde shólmek sattym, Mehıkoda senarıstiń atyn kórsetpeı telebaǵdarlamaǵa senarıler jazdym, ıaǵnı Kolýmbıadan istemegen dúnıelerimdi jasadym. Men shekaradan tys mundaıdy keremet jasaımyn, solaı bolǵandyqtan da bolar, óz elimde men ne arqyly ómir súretinimdi bilmeıdi. Maǵan jazýǵa múmkindik beretin qandaı is bolsa, men sony oılanbaı, isteýge daıarmyn, al bul maǵan qyzyq jalǵyz ǵana jol. Jáne dúnıeniń qaı buryshynan tabylsam da, men árqashan kolýmbıalyq roman, latynamerıkalyq roman jazamyn.
– Óziń qozǵaǵan taqyryptaryń tóńireginde ózińdi «latynamerıkalyq romanshy» dep oılaısyń ba? Bul suraqty ózińe ádeıi qoıyp otyrmyn, óıtkeni, bul týrasynda Borhesti dálel retinde meńzep jatady. Onyń shyǵarmalarynyń kóp bóligi argentınalyq dep sanaýǵa tipten kelmeıtin taqyryptardy arqaý etken.
– Men Borhesten latynamerıkalyqqa tán eshteńe de kórmeımin. Men «Kortasar – latynamerıkalyq jazýshy emes» degen ájepteýir kóp taralǵan pikirdiń jaqtasy bolǵandyqtan osy túıinge kelip toqtadym. Men «ózimmen birge ustaǵan» óz oıymdy Býenes-Aıresten kelgen boıda tolyqtaı ózgerttim. Muhıt pen usaq aýyldardyń aralyǵynan oryn tepken, eýropalyq alyp qala – Býenes- Aırespen tanysqanymda, Kortasardyń kitabynda ómir súretin jandaı áserge qaldym, qysqasha aıtqanda, Kortasarda eýropalandyrylǵan kóringenimen, bul – sol aqıqatyndaǵy Býenes- Aıres. Mende ol jaqta úlken tańdanys boldy, sebebi Kortasardyń keıipkerlerin barlyq jerden, tipti, kez- kelgen buryshtan kezdestirýge bolady. Biraq men Kortasardy – latynamerıkalyq tereń jazýshy dep naqty aıta alamyn, al Borhes jaıynda dál osylaı deı almaımyn...
– Bul – Borhestiń shyǵarmashylyǵy týraly aıtqandaǵy qarapaıym faktini kórsetý nemese joǵary baǵa. Árıne, bul argentınalyq nemese odan da myqty latynamerıkalyq proza emes, bul kosmopolıttik (óz halqyna, onyń mádenıetine jat ádebıet – aýd.), bul tarıhı túbirimen...
– Meniń oıymsha, bul – bolmystan alys ketken ádebıet. Borhes – men kóp oqıtyn, men kóp oqyǵan jáne maǵan kóbirek unaıtyn avtorlardyń biri. Borhesti onyń tańǵalarlyq sóz sheberligi úshin oqımyn: ol jazýdy úıretedi, ıaǵnı birdeme aıtý úshin ózińniń quralyńdy qaıraýdy úıretedi. Uǵynǵanǵa, meniń sózderim – joǵary baǵa. Borhes, negizinen oı shyndyǵymen jumys jasaıdy dep oılaımyn, bul – taza eskeıpızm, qalǵan jumys – Kortasardiki.
– Eskeıpıstik ádebıet naqty aqıqattan, tarıhı shyndyqtan alys áketetin sekildi kórinedi maǵan. Bul ádebıet ózi úshin tikeleı shyndyqty izdegenge bereri men mańyzy az ekeni sózsiz dep aıtar edim.
– Jeke ózimdi mundaı ádebıet qyzyqtyrmaıdy. Kez kelgen úlken ádebıet naqty shyndyqqa negizdelýi tıis ekenine senemin. Ekeýmizdiń bir áńgimeleskenimiz bar, esimde jaqsy saqtalypty. Sonda sen: «biz, romanshylar, qoǵamdy azdyratyn ólekseni ustaýǵa tyrysatyn quzǵyn sıaqtymyz» dep aıtqansyń. Maǵan Karakasta sol kezde ne aıtqanyńdy dál qazir esińe túsirseń, jaman bolmas edi (...)
– Bul endi belden tómen soqqy... Iá, qoǵamda ómir súrip jatqan myqtylardyń: jazýshy men daǵdarystyq jaǵdaıdyń arasyndaǵy áýestik baılanystyń sheshýshi qadamy jasalǵanda – ádebıettiń gúldený sáti týady dep sanaımyn. Maǵan, ishki daǵdarystan dińkesi quryǵan, belgili bir dárejede apokalıpsıske (bul jerde «aqyrzaman» máninde – aýd.) jaqyn burynǵy latynamerıkalyq qoǵamnan góri, amandyqty basynan keshirip, ishki tynyshtyǵyn saqtap, aıaǵyna tik turǵan qoǵam, jazýshyny edáýir az shabyttandyratyn sekildi kórinedi. Qysqasha aıtqanda, olar qaıda ákelip soǵary belgisiz qoǵamdaǵy qaıta qurý men ózgerister barysynda tabylyp otyrady.
– Biraq sen shynynda, ádil aıttyń, bizdiń eldegi oqyrmandar búgingi tańda latynamerıkalyq avtorlar ne jazady, soǵan qyzyǵady. Qanshalyq bul avtorlar nysanaǵa dóp tıgizip jatqanyn qaıdam, degenmen olar oqyrmandarǵa óziniń bar shyndyǵyn kórsetedi. Olarǵa qorshaǵan bolmysty jete túsinýge kómektesedi.
– Latynamerıkalyq jazýshylarda ortaq erekshelik az ekeni kúmánsiz. Sen jańa ǵana eki argentınalyq jazýshy – Kortasar men Borhestiń shyǵarmashylyǵyndaǵy erekshelikterdi kórsettiń, biraq Borhes pen, aıtalyq, Karpenterdi nemese Onettıdi, ıa bolmasa Lesam Lımý men Hose Donosony bir- birimen salystyryp kórse, erekshelikteri aldyńǵylarynan da kóp, odan da kúshtirek bolar edi. Bul tehnıkanyń jazý máneri men mazmun turǵysynan shyǵarmashylyq kórkemdikke ózgeshe, bólek kózqaras. Sen osynaý barlyq jazýshyǵa ortaq bólgish tabý múmkin dep sanaısyń ba? Olardyń uqsastyǵy nede?
– Eger bylaı desem, sofıst (fılosof – aýd.) bolyp kórinem be, bilmeımin? Degenmen aıtarym: bul jazýshylardyń uqsastyǵy –aıyrmashylyqtarynda. Túsindireıin: latynamerıkalyq bolmys ártúrli bólshekterdi quraıdy jáne bizdiń árqaısymyz bul bolmystaǵy ózimizge tıesili bir bólshekti túsindiremiz dep oılaımyn. Men bir aspektini jazamyn jáne seniń de bireýin jazatynyńdy bilemin. Al Fýentes biz jazǵanǵa múldem uqsamaıtyn úshinshisine qyzyǵady, biraq bul barlyq bólshek ortaq latynamerıkalyq bolmysty quraıdy. Sondyqtan sen dúnıeni aınalyp shyǵýǵa jınalyp, Karpenterdiń «Aǵartý dáýiriniń» keıipkeri Vıktor Iýgtyń kemesiniń elesimen kezdesip qalǵan «Júzjyldyq jalǵyzdyq» romanyndaǵy keıipkerlerge soqtyǵyp qalyp jatsań, ony kezdeısoqtyq dep oılama. Taǵy bir qaharman bar – Karlos Fýentestiń «Artemıo Krýstyń ólimi» romanyndaǵy polkovnık Lorenso Gavılan. Men «Júzjyldyq jalǵyzdyqqa» ornalastyrǵan jáne bir kórinis bar. Bul, kórinisten góri oǵan jasaǵan ısharam desem bolady: meniń keıipkerlerimniń biri Parıjge attanyp, sonda, Dofın kóshesindegi qonaq úıde, Kortasardyń keıipkeri Rokamadýr óletin bólmede turyp jatady. Aýrelıanoǵa jáshiktegi sońǵy nárseni ákelip beretin taqýa áıel – bul «Jasyl úıdegi» Patrosınıonyń anasy ekenine meniń ábden kózim jetti. Seniń kitabym arqyly ózimdikine aıaq basý úshin maǵan seniń osy batyr áıel keıipkeriń týraly qandaıda bir málimet kerek bolyp, seni izdettirdim, biraq sen óz sharýalaryńmen Býenes-Aıreske kelis-ketispen júrdiń. Iá, meniń aıtqym kelgeni: aramyzdaǵy uqsastyqtarǵa qaramastan, keıipkerlerdi kitaptan kitapqa jyljytý arqyly biz bul oıyndy ońaı oınaı alamyz, ári bul syrt kózge «buzý» bolyp kórinbeıdi. Shyndyqty beıneleýdiń tásilin tapqan kúni, saıası, áleýmettik, ekonomıkalyq, tarıhı ózgeshelikterine qaramastan Latyn Amerıkasynyń kez kelgen elinde moıyndaıtyn bárimizge ortaq latynamerıkalyq romandy, naǵyz latynamerıkalyq romandy jaryqqa shyǵarǵan kúni ortaq bir deńgeıge jetemiz.
Basy ótkende jarıalanǵan. Jalǵasy bar.
Orys tilinen tárjimalaǵan Edilbek Dúısenov
https://dalanews.kz/20245
