– Gúlfarıdat hanym, jemis pen kókónis sharýashylyǵyn damytý elimiz úshin mańyzdy sala ekenin túsinemiz. Memlekettiń bul baǵytta qolǵa alyp jatqan jumystaryna kóńilińiz tola ma?
– Adam ómirinde jemis pen kókónistiń alatyn orny erekshe. Qazirgideı ekologıalyq ahýal asqynǵan zamanda quramynda baı dárýmenderi bar jemis pen kókónisti tutynyp, densaýlyǵymyzdy túzep, aýrýdyń aldyn alý óte mańyzdy. Onyń ústine bul salany damytyp, ekonomıkamyzdy órkendetýge bolady.
Osy jaıttardy eskergen Úkimet qazir elimizdegi jemis pen kókónis salasyn órkendetýge barynsha qoldaý kórsetýde. Bul baǵytta jumys isteıtin ǵalymdarǵa arnaıy granttar bólinip, sharýashylyqtarǵa sýbsıdıa berilip jatyr. Sondyqtan memlekettiń agrarlyq sektorda júrgizip otyrǵan saıasaty óte oryndy dep esepteımin.
– Ózińiz basqaryp otyrǵan kafedra ǵalymdary da ǵylymı jobalaryn usynyp, granttar utyp alǵan shyǵar?
– Árıne, bizdiń ǵalymdar ár ýaqytta izdenis ústinde júredi. 2012-2015 jyldarǵa arnalǵan memlekettik granttardy bólý barysynda bizdiń kafedra ǵalymdary 7 grantty utyp aldy. Onyń ekeýi – QR Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń granty bolsa, qalǵany QR Aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginiń granty. Jobalarymyz – aport almasyn jańǵyrtyp jańa kóshetterin daıyndaý, jylyjaılarǵa qajetti sýbstrattar ázirleý, qarqyndy baqtar men jıdek daqyldaryn ósirý, jemisterdi keptirýdiń jańa tehnologıalaryn oılap tabýǵa baǵyttalǵan. Qazirgi tańda ǵylymı-zertteý jumystarynyń nátıjesin sharýashylyqtarmen bólisip, olarmen qoıan-qoltyq jumys istep jatqan jaıymyz bar.
Osylaısha túrli jemis-jıdekterdi ózimizdiń topyraqtyq-klımattyq jaǵdaıymyzǵa beıimdep, jemis pen kókónis ósirýdiń tıimdi tehnologıasyn daıyndaýǵa barynsha kúsh salýdamyz. Sonymen qatar, júzim sharýashylyǵyn kórkeıtýge kúsh salýdamyz. Bul rette mehanıkalyq jaǵdaıǵa qolaıly júzimniń jańa sorttaryn daıyndadyq. Qazirgi tańda elimizdegi júzimdikterge tehnıka kire almaıdy. Osyndaı olqylyqtardyń ornyn toltyrý úshin ǵalymdarymyz elimizdegi sharýashylyqtarmen tize qosyp, jan-jaqty jumystar júrgizýde.
– Kókjıdek boıynsha memlekettik grantty utyp alyp, jumys istep jatqanyńyzdy bilemiz. Bul daqyl jaıynda kóp bilmeımiz, kókjıdektiń elimiz úshin qandaı paıdasy bar ekenin aıtsańyz?
– Ras aıtasyz, kókjıdek bizdiń elimizde asa tanymal emes. Sondyqtan onyń qasıetin kópshilik bile bermeıdi. Kókjıdektiń eń basty qasıeti – ol kóptegen aýrýlardy emdep, aldyn alatyn daqyl. Bul ósimdiktiń qasıetin biletin biren-saran adamdar ony saıajaılarynda ósirip, jemisin paıdalanady.
– Sonda kókjıdek qandaı aýrýlarǵa em bolady?
– Kókjıdek qan qysymy men asqazan aýrýlaryn emdeýge taptyrmas dári desem bolady. Quramynda V, R, S dáýirmenderi óte kóp. Búginde Eýropa elderi qaterli isik aýrýynyń aldyn alýǵa osy kókjıdekti paıdalanyp jatyr.
Damyǵan elderdiń dári-dármek shyǵaratyn kompanıalary kókjıdekten kóptegen dári shyǵaryp jatyr. Sondyqtan bul ósimdiktiń emdik qasıeti orasan zor dep nyq senimmen aıta alamyn.
Qazirgi tańda 1 keli kókjıdektiń naryqtaǵy baǵasy 5 myń teńgeni quraıdy. Bolashaqta elimizdegi sharýashylyqtar kókjıdekti ósirse, farmasevtıkalyq kompanıalarǵa satyp, paıda tabýyna bolady. Qazir elimizde kókjıdekke qyzyǵýshylyq tanytyp, bizben birlesip jumys istep jatqan sharýashylyqtar bar.
– Bir kelisi 5 myń teńge bolsa, óte paıdaly ósimdik boldy ǵoı. Elimizde kókjıdekti aýqymdy kólemde ósirip jatqan sharýashylyqtar bar ma?
– Ázirshe kókjıdekti gektarlap ósirip jatqan sharýashylyqtar joq. Óıtkeni jıdektiń bul túri elimizde óspeıdi. Kókjıdek negizinen Jerorta teńizi jaǵalaýy elderinde ósedi.
Sol sebepti bizder qazir memleket tarapynan bólingen grantqa kókjıdekti Qazaqstanda jersindirý, túrli sorttaryn daıyndaý jáne ósiretin sýbstrat daıyndaý isimen aınalysyp jatyrmyz.
Kókjıdek topyraǵynyń qyshqyldylyǵy 5-6 joǵary sortań jerde ósedi. Al mundaı topyraqtar Qazaqstan aýmaǵynda kezdespeıdi. Sondyqtan bizder topyraqtyń qyshqyldyǵyn qoldan joǵarylatý jumystarymen aınalysýdamyz. Ádette batpaqty jerde balshyq kepken kezde beti tuzdanyp, appaq bolyp qalady ǵoı. Sol topyraqty jınap alyp, kókjıdek egetin topyraqpen aralastyryp, sýbstrattyń qyshqyldylyǵyn arttyrýǵa bolady.
Budan basqa qylqanjapyraqty aǵashtardyń jerge túsken japyraqtarynyń úgindisimen de topyraqtyń qyshqyldylyǵyn kóterýge bolady. Osy atalǵan ádisti Eýropanyń sharýalary keńinen qoldanyp, kókjıdek ósirip otyrǵan jaıy bar.
Búginde bizder Polshadan kókjıdektiń 3 sortyn ákelip, jan-jaqty zerttep jatqan jaıymyz bar. Bolashaqta osy sorttardan Qazaqstannyń klımattyq ereksheligine beıimdelgen kókjıdektiń jańa sortyn daıyndaýdy aldymyzǵa maqsat etip qoıyp otyrmyz. Atalǵan ósimdikti ósirýdiń agrotehnıkalyq tásili men tehnologıasyn daıyndaǵannan keıin elimizdiń barlyq aımaǵyna taratatyn bolamyz.
– Kókjıdekti elimizde kóbeıtý úshin arnaıy grant utyp alsańyzdar, bul ósimdikke suranys joǵary bolǵan boldy ǵoı?
– Qazirgi tańda kókjıdekti ósirýge jekelegen sharýashylyqtar múddeli bolyp otyr. Óıtkeni sharýalar onyń baǵasyna qatty qyzyǵýda. Budan basqa kókjıdek aıaqqa endi ǵana turyp kele jatqan farmkompanıalar úshin úlken shıkizat qory bolmaq. Biz grant alýǵa óz jobamyzdy usynǵanda sheteldik sarapshylar jobamyzǵa joǵary bal qoıdy. Quzyrly oryndarda bul salanyń mánin túsinip, bizge múmkindik týǵyzdy.
Elimizdegi birli-jarym sharýashylyq basshylar kókjıdekti syrt elderden ákelip, elimizde jersindirýge árekettenip kórdi. Biraq olardyń úmiti aqtalǵan joq.
Aldaǵy ýaqytta bul isti ǵylymnyń kómegimen tolyqtaı sheshýge kúsh salyp jatyrmyz. Elimizdegi sharýashylyqtarda ǵylymı-zertteý júrgizetin maman men qural-jabdyqtar joq. Sondyqtan olardyń talpynysy sátsizdikke ushyrap otyr. Aldaǵy ýaqytta bizder ýnıversıtettegi zamanaýı qural-jabdyqtarmen jaraqtalǵan zerthanamyzda jan-jaqty ǵylymı zertteý jumystaryn júrgizip, kókjıdekti ósiretin bıotehnologıalyq orta men jańa sorttaryn daıyndaımyz.
– Ǵalym retinde aıtyńyzshy, aldaǵy ýaqytta sizder kókjıdekti dári-dármek jasaý baǵytynda ósirmekshisizder me?
– Biz ǵylymı-zertteý jobamyzdy daıyndaǵanda marketıńtik máselelerge de kóńil bóldik. Nátıjesinde kókjıdekti farmasevtıka, parfúmerıa jáne taǵam jasaý salasynda keńinen qoldanýǵa bolatynyna kózimiz jetti. Bizdiń ǵylymı-zertteý jumysymyzdyń basty maqsaty – kókjıdekti qazaq jerinde jersindirý bolyp tabylady. Al ony óńdeý máselesi birneshe ǵylymı-zertteý jumysyna júk bolady. Qazirgi qolǵa alǵan isimiz – úlken jumystyń basy. Aldaǵy ýaqytta kókjıdekti zertteý jumystaryn keshendi túrde júrgizýdiń mańyzy zor dep esepteımin.
– Gúlfarıdat hanym, kókjıdek qandaı ósimdik, sıpattap berińizshi?
– Kókjıdek butaly ósimdikterdiń qataryna jatady. Boıy 2-2,5 metr bolatyn kókjıdek jemisiniń kólemi shıe men alshanyń kólemindeı. Jaqsy kútim jasaǵan jaǵdaıda bir túp kókjıdekten 10-15 kelige deıin ónim alýǵa bolady. Jalpy, kókjıdek Polshada óte kóp taraǵan. Qazirgi tańda Reseı men Belorýs memleketi kókjıdekti kóptep ósirýde. Osydan birshama ýaqyt buryn Belorýs memleketine baryp, olardyń is-tájirıbesimen bólisip qaıttyq. Aldaǵy ýaqytta Polshaǵa baryp kókjıdek ósiretin ortany qalyptastyrýdyń jolymen tanysyp qaıtýdy kózdep otyrmyz.
Nurlan Jumaqanov,
«UǴTAO» AQ Qoǵammen baılanys bóliminiń jetekshisi
